Typowe cechy sztuki greckiej i rzymskiej
1. Domy, w których mieszkali Grecy były budowane z umiarem i taki też tryb życia prowadzili.
2. Najwspanialsze świątynie wznoszone były na cześć bogom.
3. Większość rzeźb powstała w związku z potrzebami religijnymi, wykonywano posągi wielkich bóstw, płaskorzeźby zdobiące świątynie, nagrobki…
4. Do połowy IV w p.n.e powstała sztuka niesłużąca bogom, na charakter rzeźby wpływ miał sport przyzwyczajający Hellenów do oglądania nagich ciał i podziwiania ich.
5. Artyści greccy posługiwali się brązem, marmurem i kamieniem jaskrawo malowanym.
6. Do VI w p.n.e dzieła były sztywne i nieporadne, od połowy V w p.n.e starano się przedstawić człowieka w ruchu. Najwybitniejsza tego typu rzeźba to DYSKOBOL Myrona.
7. Postacie były nacechowane godnością, powagą, spokojem. Pojawiały się również ból, nienawiść, radość.
8. Ceramika malowana zajmowała bardzo ważne miejsce w twórczości artystycznej.
9. Garncarze tworzyli naczynia o doskonałych kształtach i cienkich ściankach. Ozdabiali je pokrywając barwną dekoracją, najczęściej przedstawiającą sceny życia codziennego a również sceny mitologiczne.
10. W dziedzinie budownictwa zwłaszcza sakralnego Rzymianie dokonali więcej.
11. Rzymianie posługiwali się cegła i zaprawą. Pozwoliło to na zastosowanie półokrągłych sklepień zamiast płaskich stropów.
12. W rzeźbiarstwie Rzymianie nie wahali pokazać się brzydoty, starości, a nawet wulgaryzmu.
13. Osiągnięcia sztuki portretowej śledzić można na monetach, często będących dziełami sztuki.
STYLE W ARCHITEKTURZE
Porządki architektoniczne to kreślone kierunki stylistyczne, według których konstruuje się budowle. Ich składniki (kolumny z bazą, trzonem i głowicą, belkowanie, dekoracje) są wzajemnie powiązane według ściśle określonych reguł i proporcji ustalonych na podstawie specjalnej jednostki zwanej modułem. Podstawowymi porządkami architektonicznymi (zwanymi także stylami architektonicznymi) wykształciły się w starożytnej Grecji i są to: porządek dorycki, joński i koryncki; ich odmianami są porządki toskański i kompozytowy. Najłatwiej jest je rozpoznać po kształtach głowic kolumn (kapitel).
PORZĄDEK DORYCKI
Jest najstarszym porządkiem, ukształtował się w okresie archaicznym (VII-VI wiek p.n.e.)w związku z przejściem od pierwotnego budownictwa z gliny, drewna i trzciny do architektury kamiennej. Powstał na terenie Grecji właściwej oraz Wielkiej Grecji, czyli koloniach greckich na Półwyspie Apenińskim i Sycylii. Cechują go ciężkie proporcje, surowość i monumentalność. Kolumny są grube w stosunku do wysokości i odległości między nimi. Często, więc określa się go jako męski. Kolumna dorycka nie ma bazy (stoi bezpośrednio na stylobacie - najwyższym stopniu podbudowy świątyni), a jej trzon (zwężający się ku górze) jest lekko wybrzuszony po środku (entazis). Głowica (kapitel) składa się z poduszki (echinus) przykrytej kwadratową płytą - abakusem. Na abakusie kolumny spoczywa dolna, gładka część belkowania - architraw, nad którą znajduje się część środkowa - fryz. Fryz dorycki składa się z naprzemiennie występujących tryglifów ( z pionowymi żłobieniami) i metop - często pokrytych płaskorzeźbami. Górną część belkowania stanowi gzyms zakończony często rynną. Porządek dorycki rozpowszechniony był głównie na greckim stałym lądzie i w koloniach Wielkiej Grecji (południowa Italia, Sycylia), np. Partenon na Akropolu w Atenach, świątynia Ateny na Eginie, świątynia Zeusa w Olimpii, świątynia Posejdona w Paestum. Ze względu na trudności w stosowaniu porządku doryckiego we wielkich budowlach od okresu hellenistycznego zaniechano jego stosowania. Odmianą porządku doryckiego był wykształcony w Italii porządek toskański, w którym kolumny miały bazy oraz gładkie trzony (bez kanelur).
Najsłynniejszą budowlą zbudowaną w stylu doryckim jest grecki Partenon.
PORZĄDEK JOŃSKI
Powstał w tym samym okresie, co dorycki, na terenie Azji Mniejszej (Jonia), skąd rozprzestrzenił się na wyspy greckie i teren Attyki (np. świątynia Nike Apteros i Erechtejon na Akropolu w Atenach, świątynia Apollina w Didymach koło Miletu w Azji Mniejszej, świątynia Apollina w Pergamonie). Cechuje go lekkość proporcji, smukłość formy i dekoracyjność. Kolumny jońskie są smuklejsze od doryckich stąd też stosuje się ich więcej. Styl joński określany jest często jako kobiecy. Kolumna stoi na profilowanej bazie, a jej trzon jest również lekko wybrzuszony po środku - ale mniej niż w kolumnie doryckiej. Pionowe żłobkowania trzonu (kanelury) są gęstsze i drobniejsze niż w kolumnie doryckiej. Również zwężenie górnej części trzonu kolumny jest mniej wyraźne. Głowica kolumny posiada charakterystyczne woluty w kształcie zwiniętych liści. Przypomina to trochę rogi baranie. Belkowanie składa się z kilkustopniowego architrawu, rzeźbionego fryzu - biegnącego wokół całego budynku (bez podziału na tryglify i metopy) oraz gzymsu. Styl joński dominował głównie w miejscu swego powstania (Azja Mniejsza), ale też spotykany był na Sycylii, w Italii czy na ateńskim Akropolu. Czasem też budowano świątynie doryckie, które miały joński wystrój wnętrza (świątynia Apollina w Bassaj czy Ateny w Paestum). Najwspanialszą budowlą w tym stylu była świątynia Artemidy w Efezie, jeden z siedmiu cudów świata. Niestety, nie przetrwała do naszych czasów. Styl joński możemy podziwiać dzisiaj na Akropolu w świątyni Ateny-Nike.
PORZĄDEK KORYNCKI
Wykształcił się na przełomie V i IV wieku p.n.e. w Atenach, a rozwinął się w okresie panowania rzymskiego. Jest wzbogaconą, bardziej dekoracyjną odmianą porządku jońskiego; główna różnica polega na innym ukształtowaniu głowicy kolumny; ta ma zazwyczaj formę kosza, z którego wychylają się stylizowane liście akantu (np. ateńska Wieża Wiatrów, pomnik Lizykratesa, świątynia Apollina w Milecie). Dekoracyjna forma głowicy korynckiej podlegała ciągłym przemianom, w Rzymie uzupełniono ją w narożach 4 wolutami, co dało tzw. porządek kompozytowy. Trzon i podstawa kolumny korynckiej są podobne do jońskich, zupełnie inna jest jednak głowica. Ma ona kształt kosza okolonego rzędami liści akantu (barszcz zwyczajny), z małymi wolutami przypominającymi jońskie. Kilkuwarstwowe belkowanie świątyni korynckiej niekiedy pozbawione jest rzeźbienia. Porządek koryncki określany jest czasem jako dziewczęcy. Początkowo porządek ten stosowana głównie we wnętrzach świątyń, jako element ozdobny; musiało upłynąć wiele czasu, zanim powstały pełne świątynie korynckie. Później najsłynniejszą świątynią tego rodzaju stał się potężny dipteros w Atenach, poświęcony Zeusowi Olimpijskiemu.
MYRON (ur.ok.480 p.n.e)
Rzeźbiarz grecki działający około połowy V w. p.n.e. Pochodził z Eleutheraj (Beocja), był jednak obywatelem Aten. Uczeń Kritiosa. Reprezentował starą szkołę rzeźbiarstwa, co widać w wielu cechach jego dzieł noszących jeszcze znamiona archaiczne. Tworzył przede wszystkim z brązu posągi bogów i herosów, ale także atletów i zwierząt. Charakteryzuje go zwięzłość formy i uchwycenie ruchu postaci, głowom jego dzieł zarzuca się brak uduchowienia. W twórczości rezygnował z zabiegów idealizacyjnych natomiast miał skłonność do naturalizmu. Najsłynniejsze z jego zachowanych prac to Atena i Marsjasz oraz Dyskobol. Z nie zachowanych do dzisiaj rzeźb największą sławę w starożytności zdobyło przedstawienie krowy oraz trzech byków wystawionych na Akropolu ateńskim. Jego prace znajdowały się także w wielu greckich miastach poza Atenami. Myron starał się uchwycić w swoich dziełach moment zawieszenia w ruchu tuż przed ostatecznym wysiłkiem.
Dzieło ATENA I MERSJASZ
Grupa rzeźbiarska autorstwa Myrona (z Eleutheraj). Stała na Akropolu ateńskim jeszcze przed jego odbudową przez Peryklesa. Zrekonstruowano ją na podstawie opisu Pauzaniasza, przedstawieniu na wazie i zachowanych kopii. Bogini w hełmie osuniętym na czoło, z włócznią w prawej ręce porzuciła właśnie flet; stojący obok Marsjasz dostrzegł go i wzniósł prawą rękę do góry, jak gdyby za moment miał go energicznie pochwycić. Twarz satyra otacza zmierzwiona czupryna i zarost. Nie ma jednak w niej agresywności i zwierzęcej groteskowości, przedstawiono ją jako bardziej ludzką: ma wyraz zadumy i naiwności. Postać Ateny przedstawiona jest dostojna i poważna, została poddana idealizacji. Jej przeciwieństwem jest Mesjasz, który przedstawiony jest satyrystycznie, akcentując jego brzydotę i nieharmonijną budowę ciała. Jest to zapowiedź zmian polegających na zhumanizowaniu półludzkich postaci. Natomiast twarz Ateny jest pełna młodości, świeżości i dostojeństwa. Obie figury pokazano w ruchu, choć w bardzo różniący się sposób: Marsjasz jest dynamicznie odchylony do tyłu, Atena zaś wyprostowana, jedynie lekko zgina lewą nogę, jak gdyby odsuwała się od porzuconego fletu.
DYSKOBOL
Najsłynniejsza chyba rzeźba Myrona przedstawiająca atletę. Powstała najprawdopodobniej we wczesnym okresie twórczości tego artysty. Sportowiec jest przedstawiony tuż przed wyrzuceniem dysku. Ramiona tworzą jak gdyby część okręgu, zaś głowa pochylona ku przodowi akcentuje oś symetrii ciała przebiegającą równolegle do lewej nogi zgiętej w kolanie, dotykającej dużym palcem ziemi. Ukazany jest, zatem moment chwilowego spoczynku między dwoma ruchami. Obrotowość jest jednak pozorna, ponieważ dzieło prezentuje układ frontalny, czyli znaczy to, że rzeźbę można oglądać tylko z jednego punktu.
Silne skręcenie ciała doprowadziło do uwypuklenia pracy mięśni. Muskulatura postaci nie została jednak poddana wymogom symetrii, ponieważ w naturalistyczny sposób oddał Myron napięcie każdego mięśnia. Podkreślił je jeszcze poprzez rezygnacje z gładkiej powierzchni skóry i zaznaczeniem żył i ścięgien.
POLIKLET (2. poł. Vw. p.n.e)
Poliklet to drugi wielki rzeźbiarz V wieku p.n.e. Największe mistrzostwo osiągnął w przedstawianiu atletów, głównie wykonanych z brązu. Zasłynął on opracowaniem kanonu postaci ludzkiej, który opisał dokładnie w zaginionym traktacie zatytułowanym „Kanon”. Stanowił on spełnienie greckiej tendencji do idealizacji. Postać ludzka została całkowicie wpisana w idealne figury geometryczne. Korpus mieścił się w trójkącie równobocznym, a barki opisywał okrąg, którego środek znajdował się w miejscu pępka przedstawianej postaci. Poszczególne części ciała pozostawały względem innych w prostych stosunkach matematycznych. Budową ludzkiego ciała, podobnie jak i całego wszechświata, rządziła liczba. Dzięki temu postać, wyrzeźbiona zgodnie z regułami opartymi na stosunkach liczb, stawała się obrazem kosmosu-mikrokosmosem. Poliklet opracował również klasyczną postawę wyrzeźbionej postaci ludzkiej, tzw. Kontrapost. Prawa noga, na której spoczywa ciężar ciała, jest w niej wyprostowana, lewa- lekko ugięta. Korpus tworzy lekko zaznaczony łuk, a głowa zwraca się spokojnym gestem w prawo. Spośród znanych dzieł Polikleta trzeba wymienić również:
POSĄG
DIADUMENOSA
Czyli posąg nagiego mężczyzny wysokości 1,86 m, wykonany przez Polikleta ok. 420 r. p.n.e. Do tego posągu artysta czerpał wzór częściowo z dzieł Fidiasza. Charakteryzuje się on złagodzonymi formami w porównaniu z Doryforosem, co sprawia, iż wydaje się smuklejszy. Przedstawia młodego mężczyznę z opaską wokół głowy. Ciężar ciała oparty jest na prawej nodze wysuniętej do przodu, ręce zaś są podniesione do góry, prawdopodobnie w geście zawiązywania lub poprawiania przepaski. Rzeźbę tę znamy jedynie z późniejszych kopii.
POSĄG DIADUMENOSA to najsłynniejsza rzeźba Polikleta, przedstawiająca atletę niosącego oszczep. Posąg wys. 2,12 m wykonany przez Polikleta ok. 440 r. p.n.e. Doryforos opierał ciężar ciała na prawej nodze; lewa pozostawiona w tyle dotykała ziemi zaledwie czubkami palców. Prawej nodze dźwigającej odpowiadała uniesiona lewa ręka, niosąca oszczep oparty na ramieniu. Podobnie, w myśl zasady przeciwieństw, opuszczona lewa ręka odpowiadała cofniętej lewej nodze. Ścisła zależność układu poszczególnych części ciała tworzy harmonijną całość. Twórca wprowadził tutaj w życie założenia, jakie wyłożył w swoim dziele teoretycznym. Posąg jest pełen życia; widać zupełnie nową koncepcję symetrii rytmicznej, będącą zaprzeczeniem wzorów archaicznego frontalizmu. Jednak w dalszym ciągu przeznaczony był do oglądania tylko z przodu. Wielki wpływ wywarł także na, Fidiasza, który we fryzie partenońskim umieścił postać młodzieńca wzorowaną na tej rzeźbie. Niektórzy badacze uważali, że posąg ten przedstawia Achillesa. Jak w innych przypadkach rzeźby greckiej, tak i w tym przypadku wszelkie badania utrudnione są przez fakt, iż zachowała się ona jedynie w późniejszych kopiach. Uważa się także, że posąg cesarza Augusta stojący przy Prima Porta w Rzymie był wzorowany na Doryforosie. Dodano jedynie głowę cesarza i pancerz, co do reszty naśladując dzieło Polikleta.
FIDIASZ (ok. 500-432 p.n.e)
Rzeźbiarz grecki działający przede wszystkim w Atenach. Urodził się najprawdopodobniej około 490 r. p.n.e. Perykles powierzył mu ogólny nadzór nad rozbudową Akropolu i można przypuszczać, że to jemu zawdzięczamy koncepcję jego odbudowy oraz program artystyczny wyrażony za pomocą zarówno budowli, jak rzeźby oraz malowideł. Poza tym był autorem wielu posągów, przede wszystkim bogów. Najczęściej tworzył swe posągi w technice chryzelofantyny, która polegała na pokrywaniu drewnianych posągów płytkami ze złota, kości słoniowej i innych materiałów. Uznawany był za mistrza w oddawaniu ich dostojeństwa i potęgi. Należy tu wymienić rzeźby przedstawiające Atenę Partenos, Zeusa z Olimpii, Atenę Promachos, Atenę Lemnia, Atenę Areja. Poza tym przypuszcza się, że nie tylko planował i doglądał wykonania wielu architektonicznych zdobień na budowlach wzniesionych na Akropolu, ale także osobiście wykonał niektóre z nich (np. ergastinki). Opanował wiele technik artystycznych od malarstwa po odlewy z brązu i rzeźbę w kamieniu. Niestety nie posiadamy zbyt wielu informacji na temat jego życia i twórczości. Jedynym oryginalnym dziełem jego autorstwa, jakie zachowało się do naszych czasów, jest Partenon wraz z częścią rzeźb architektonicznych. Na tej podstawie można stwierdzić, że rzeźby jego cechowała rytmika ujęć postaci w ruchu, przedstawionych w akcie lub też z rozwianymi szatami. Niestety rzeźby wolno stojące znamy jedynie z kopii i w związku z tym wszelkie stwierdzenia na temat szczegółów stylu muszą pozostać w sferze przypuszczeń.
DZIEŁA FIDIASZA
ATENA LEMNIA
Rzeźba dłuta Fidiasza powstała około 450 r. p.n.e. na zamówienie mieszkańców wyspy Lemnos. Została po niej baza, która przetrwała do dziś niedaleko Propylejów. Posąg został zrekonstruowany w czasach nowożytnych z torsu znajdującego się w Dreźnie i głowy przechowywanej w Bolonii. Atena trzyma hełm w prawej ręce, w lewej zaś włócznię. Bogini z głową zwróconą w lewo spogląda na hełm. Szczególnie opracowanie twarzy zwraca uwagę prostym nosem, czystością profilu oraz doskonałą regularnością rysów.
ATENA AREJA
Rzeźba przeznaczona dla świątyni Ateny w Platejach. Posąg był wykonany archaiczną techniką z drewna obitego brązową blachą, miejscami złoconą. Twarz, ręce i stopy były wykute z marmuru. Został prawdopodobnie wystawiony po podpisaniu pokoju Kaliasa w 448 r. Jego kopią jest być może Atena Medici.
ATENA PROMACHOS
Posąg Ateny Promachos ustawiony w zachodniej części Akropolu. Był wykonany z brązu i liczył prawdopodobnie około 7 m wysokości. Środki na niego uzyskano z dziesiątej części łupów zdobytych pod Maratonem, a powstał w latach 460-450 p.n.e. Wyobrażał uzbrojoną boginię, stojącą z tarczą trzymaną lewą ręką, prawą wspartą na włóczni, której szczyt, połyskujący w słońcu, był widoczny dla okrętów zbliżających się do Pireusu.
ATENA PARTENOS
Jest to posąg uznany za jedno z największych dzieł Fidiasza. Umieszczony był wewnątrz Partenonu. Miał 12 m wysokości wraz z bazą. Wykonany był ze złota i kości słoniowej (chryzelefantyna). Z kilku zachowanych kopii najważniejszą jest posąg z Warwakionu, ukazujący boginię ze wszystkimi atrybutami, a więc w hełmie ozdobionym pegazami i sfinksami, z prawą ręką podpartą kolumienką, dźwigającą na dłoni posąg Nike, lewą opuszczoną przytrzymującą tarczę. Najlepszą kopię głowy widać na Gemmie Aspazjosa (II w. n.e. ). Tarcza zachowała się do dzisiaj. Przedstawione są tam, pośród Greków walczących z Amazonkami, postaci Peryklesa i Fidiasza. Na bazie znajdował się płaskorzeźbiony fryz ukazujący scenę stworzenia Pandory. Temu wydarzeniu przygląda się 12 bogów. Rozmiary bazy (bok o długości 8 m) zaważyły na planie Partenonu. Jego nawa środkowa ma niespotykaną długość, a to w celu pomieszczenia posągu wraz z bazą.