Czołgi Lekkie Radzieckie

Czołgi Lekkie Radzieckie
czołgi lekkie serii BT



BT-1Lekki czołg skonstruowany pod koniec lat 20, przez amerykańskiego konstruktora J.W.Christie (w literaturaturze określenie dla tego czołgu "Christie M 1928"). Christie M 1928 posiadał podwójne oryginalne zawieszenie, które umożliwiało mu poruszanie się na kołach jak i gąsienicach. Przez co zyskał na szybkości przemieszczania się po drogach z zastosowaniem zawieszenia kołowego. Ostatni wzmiankowany model tej serii to "Christie Wzór 1940". Po przejściu czołgu pełnych testów jesienią 1928 i latem 1929, czołg był szeroko reklamowany na świecie przez USA. Stąd czołg ten wzbudził także zainteresowanie w ZSRR. Na porządku 1930 roku, Rosjanie zakupili próbną partię tych czołgów, które to pozwoliły na skonstruowanie rodzimej

konstrukcji BT-1. Wykonanie pierwszej partii (50 szt.) powierzono firmie amerykańskiej. W kwietniu 1930 r , amerykanie otrzymują kontrakt na budowę dwóch modeli czołgów, czołgi te były budowane bez wież i uzbrojenia o czym informował w swoim raporcie radziecki inżynier N.M.Toskin nadzorujący budowę tych czołgów w USA. 24 Grudnia 1930 obydwa modele zaokrętowano w Nowym Yorku i odprawiono do ZSRR, jako traktory rolnicze. Jest to szokujące że w tamtych czasach amerykańscy urzędnicy sprzedali Sowietom czołgi. Po uzbrojeniu i dokonaniu końcowych testów czołg ten przekazano na uzbrojenie Czerwonej Armii 23 maja 1931, pod oznaczeniem BT (Bystryj Tank - szybki czołg). BT-1 był czołgiem realizującym bardzo dobrze wczesną doktrynę (tgz. "Glubokaya Operatziya") wojenną gdzie czołg wdzierał się na tyły wroga, zajmował obiekt strategiczny i angażując wroga walką oczekiwał na wsparcie swojej piechoty. Czołg według oryginalnych planów produkowały zakłady YaAZ. Natomiast biuro konstrukcyjne mieściło się przy zakładach (KhPZ), opracowywano zmiany i nowe modele BT-1-czyli "Christie M 1928" i "Christie M 1931". Szefem biura konstrukcyjnego był I.Alekseenko, którego po powrocie z USA zastąpił N.Toskin. Jesienią 1931 r w zakładach KhPZ zbudowano makiete nowego czołgu BT-2. Rok później czołg ten wszedł do masowej produkcji.



BT-2 Pierwszy seryjny czołg całkowicie radziecki to wspomniany BT-2. Przede wszystkim czołg miał wieżyczkę całkowicie radziecką (skonstruowaną przez A.A.Maloshtanova), zmieniono nieco gąsienice i zmniejszono wagę kół. Pewien problem stanowiło uzbrojenie czołgu, którym miała być armata 37 mm. Stąd podczas pierwszej produkcji BT-2 był uzbrojony jedynie w jeden lub dwa karabiny maszynowe kal. 7,62 mm. Po adaptowaniu armaty artyleryjskiej AT wzór 1930, czołg został uzbrojony w działo 37 mm (o długości 60 kalibrów), do późniejszych konstrukcji poza działem także wprowadzono karabin maszynowy kal. 7,62 mm. Stąd nieco inne konstrukcje wieżyczek przy poszczególnych modelach. Wariant z armatą 37 mm był ukończony latem 1933. W 1932 pojawił się nowy model działa AT kal. 45 mm i dalsza produkcja dział 37 mm była anulowana, stąd zaniechano szybko produkcji czołgu z działem 37 mm, na rzecz modelu z nowym 40 mm działem. Inny problem stanowił wybór odpowiedniego silnika, ponieważ zakupione w Ameryce 6 -cio cylindrowe silniki Liberatior w ilości 2000 szt. były już zagospodarowane w wcześniejszych modelach. Rosjanie zdecydowali się na nowy dwunastocylindrowy silnik M-5, o mocy 400 KM. Dzięki czemu czołg mógł się poruszać z prędkością 52 km/h na gąsieńicach i 72 km/h na kołach. Był to bardzo dobry czołg na owe czasy, jedynym mankamentem był brak urządzeń łączności w czołgu.
Następne modele to BT-3 i BT-4 były to eksperymentalne modernizacji czołgu BT-2 pod względem uzbrojenia np. z działem 40 mm.



BT- 5 jesto następna rodzina lekkich czołgów sowieckich która weszła do seryjnej produkcji w zakładach KhPZ, w miejsce BT-2 w połowie 1933 r. Czołg był właściwie modernizacją BT-2, uzbrojoną w działo o kalibrze 45 mm co wpłynęło na zmiane budowy wieży. Dzięki powiększeniu rozmiarów wieży, powiększono dodatkowo przestrzeń dla załogi. W seriach późniejszych BT-5 ażurowe koła zastąpiono kołami pełnymi, oraz maszyny wyposażono w radiostację TK1, której to antena biegła dokoła wieży, wówczas to masa czołgu wzrosła do 11,5 T. Czołgi BT-5 zostały wyprodukowane w latach 1933-34 w ilości 1884 sztuk. Czołgi te poraz pierwszy zostały użyte w Hiszpanii w 37 roku, gdzie wysłano 100 tych maszyn. W sierpniu 1939 roku brały udział w konflikcie nad rzeką Halhin Gol walcząc w składzie 6-tej i 11-tej brygady pancernej, w kampanii na Zachodniej Ukrainie, podczas inwazji na polskę, w zimowych walkach w Finlandii i o Leningrad podczas w Wielkiej wojny ojczyźnianej. Na bazie tego czołgu powstało wiele pojazdów specjalnych, mosty pontonowe, amfibie, chemiczne, łącznościowe i inne.



BT-7 Prowadząc prace nad BT-5 zespół A.O.Firsova (Bondarenko, Doroshenko, Kurasov, Veselovsky, Tarshinov i Morozov), w styczniu 1933 w zakładach KhPZ rozpoczęto prace nad nowym czołgiem. Nowy czołg posiadał nową spawaną skorupę oraz nowy mocniejszy silnik M-17, powiększony zbiornik paliwa i nową wieżyczkę z armatą o kal. 76,2 mm. Na początku 1934 rozpoczęto produkcję, a seryjną produkcję rozpoczęto w maju 1934, (drugi czołg wprowadzono 7 listopada). Pierwsze czołgi posiadały współosiowy karabin maszynowy i oryginalną wieżyczkę o oryginalnych eliptycznych kształtach. Ten projekt pozwalał na zamontowanie działa 76,2 mm (armata KT-28), lub działo 45 mm (armata PS-3). Podczas prób latem i jesienią 1934, stwierdzono małą przydatność karabinu maszynowego, co było przyczyną jego likwidacji i modernizacji wieźy. Niektóre czołgi (dowódcy wersja) posiadały 71-TK radio zamiast dodatkowej amunicji. Załoga była złożona z trzech osob: a dowódca, a kanonier i a kierowca. Od 1937 rozpoczęła się produkcja BT-7 z a stożkowatymi wieżyczkami. Dla efektywnej walki w nocy wprowadzono dwa specjalne przednie światła samochodowe. Wymieniono skrzynię biegów z cztero na trójbiegową, ulepszono zawieszenie.



BT-7A W tym samym czasie wprowadzono czołg BT-7A (A-7M, A-8) 154 szt, posiadał on większą wieżyczkę z 76,2 mm armatą (KT-26). W 1938 wyprodukowano w KhPZ cztery najnowsze w owym czasie czołgi BT-8 z silnikiem V-2 Diesla. Po równoległych testach dla BT-7 i BT-8 w 1940 roku, rozpoczęto produkcję tego silnika, który montowany był także w T34 /76. Od 1935 do 1940 roku wyprodukowano 5328 czołgów BT-7, wyłańczając z tej liczby czołgi BT-7A. Były to zasłużone czołgi podczas II wojny światowej, ostatnie walki prowadziły w 1945 przeciw japońskiej armii w Mingolii i w Chinach. Poza czołgiem dowódczym KBT-7, opracowano wiele wersji które nigdy nie weszły na uzbrojenie armii czerwonej są to modele: BT-IS wersja wzmocniona, BT-SV-2 czołg (również zwany "Cherepakha") ze zmienionym pancerzem i wieżyczką, SBT-7 inżynieryjski most, HBT-7 chemiczny wóz, OT-7 miotacz ognia, TTBT-7 i TUBT-7 jako radiocontroller

czołgi lekkie serii T-26



T-26 Serię tych czołgów rozpoczyna maszyna T-18 budowana w latach 20-tych (określana też mianem MS-1). Następcami T-18 były lekkie czołgi T-19 i T-20. Niestety wprowadzenie tych modeli było opóźnione ze względu na kłopoty z silnikami, w związku z czym zaniechano ich wdrożenia koncentrując się na budowie nowego czołgu na bazie silnika "Vickersa". W 28 maja 1929 zawarto porozumienie z Vickersem, za którego przyczyną wyprodukowano 15 szt. pierwszych czołgów, przeznaczonych dla ZSRR pod symbolem V-26. Ten model stał sie podstawą do dalszej modernizacji dla modeli TMM-1, TMM-2. Po przeprowadzeniu testów dla modeli V-26, T-19, T-20, TMM-1, TMM-2, najlepszy okazał się czołg T-20 z nowym eksperymentalnym silnikiem "Vickersa". W lutym 1931 r podpisano zlecenie na seryjną budowę lekkiego czołgu "Vickers E" (V-26), nadając mu nowe określenie T-26.

Planowano roczną produkcję rzędu 13800 szt., pierwotnie budować czołgi miała fabryka "Bolszewik" w Leningradzie, której to produkcje podzielono pomiędzy dwa zakłady. Drugim zakładem był zakład #174 "K.E.Voroshilov", który to wyprodukowała przez dziesięć lat 12000 czołgów T-26, ostatni czołg był zbudowany w 1941 r. Pierwsze czołgi T-26 (lata 1931-32) posiadały podwójne wieżyczki, i wyglądem były zbliżone do oryginalnych czołgów "Vickersa." Produkcja tych czołgów ruszyła w wrześniu 1931 r., czołgi te 7 listopada brały udział w wojskowej paradzie na Placu Czerwonym. Na bazie tego czołgu stworzono wiele nowych konstrukcji. Mimo że czołg ten był produkowany w wielkich ilościach, miał dużo defektów, posiadał wiotki pancerz i słaby silnik. W modelu tym dokonano aż 23 modyfikacje, w tym trzy silnika, które to doprowadziły do zwiększenia jego mocy z 90 KM do 97 KM co i tak było to stanowczo za mało. Poza modelem T-26 wz. 1931-32, wprowadzono wz. 1933-37, wz. 1938-39, określane odpowiednio przez niemców podczas II WŚ jako T-26A, T-26B, T-26C. W pierwszym modelu każda wieżyczka była uzbrojona w karabin maszynowy i mogła obracać się o 270, drugi model wyposażony był w 37 mm modyfikowaną armatę Hochkissa (później w armatę 37mm PS-2 wz. 1930) i model ostatni w 45 mm działo. Była też wersja z armatą Rheinmetall 37mm AT-działo Pak 30 (T-26 wz.1932). Produkcję T-26 z pojedynczą wieżyczką (identyczna jak w wersjach BT-5) rozpoczęto w 1933. Model ten wyposażono w nową 45 mm armatę wz.1932 , produkcja tego modelu stanowiła gro wyprodukowanych czołgów tej klasy i osiągnęła liczbę 5000 szt.. Czołg ten przeszedł dalsze modernizacje: powiększono zbiorniki paliwa, dodano przeciwlotniczy karabin maszynowy, po 1937 wszystkie czołgi wyposażone były w radiostacje 71-TK-3, zainstalowano potężny reflektor do walk nocnych. W 1938 wprowadzono dalsze zmiany poprzez wprowadzenie technologii spawania stożkowatej wieżyczki, wprowadzenie nowszej 45mm armaty wzór 1938 z wysuniętą optyką ku przodowi w celu zwiększenia pojemności wieżyczki. Nowy model T-26 wzór 1939, posiadał pochylony pancerz, ulepszony silnik, wentylacje z zabezpieczeniem przeciw "Molotov cocktails" (wprowadzono na skutek doświadczeń wynikających z wojny w Hiszpanii). Model ten wyprodukowano w ilości 1300 czołgów. T-26 czołgi brały udział w wielu wojskowych konfliktach: w Hiszpanii, Chinach, Mongolii, Finlandii, Polsce... W sierpniu 1939 siły zbrojne ZSRR posiadały 8500 czołgów T-26, a produkcja podczas IIWW zwiększyła tą liczbę do 12000 szt.
Eksperymentalne modele oparte na bazie T-26
W 1933 opracowano nowy czołg oparty na podwoziu T-26 (określony pierwotnie jako P-T-26) , jakkolwiek projekt ten został anulowany. Następny projekt to T-26A "model artyleryjski" (T-26-4), posiadał on standartową wieżyczkę z modelu T-28 wyposażoną w 76.2mm armatę KT-28, w latach 1934-35 zbudowano 65 tych maszyn. Po 1935 produkcję T-26A anulowano.
pozostałe modele serii T-26:
T-26PT czołg dowodzenia z podwójną wieżyczką, 1931-1933. Był wyposażony w radiostację 71-TK-1, wyprodukowano 96 czołgów tego typu. OT-26 (HT-26) czołg (chemiczny) miotacz ognia 1933-1934. Uzbrojenie: miotacz ognia i jeden karabin maszynowy wyprodukowano kilka czołgów. T-26PT - czołg dowodzenia z pojedynczą wieżyczką 1933-1940 wyposażony w radiostację 71-TK-3 Uzbrojenie: 45mm armata mod.1932, 2 karabiny maszynowe, wyprodukowano 3938 czołgi. T-26A (T-26-4) - czołg artyleryjski wz. 1933. Uzbrojenie: 76.2mm KT-28 armata, 2 karabin maszynowy, wyprodukowano kilka czołgów. ST-26 - pontonowy czołg, 1933-1935. Uzbrojenie: jeden karabin maszynowy. Wyprodukowano 65 czołgów. TT-26 - radio kontrola, czołg dowódczy 1935-1936. Uzbrojenie: miotacz ognia i jeden karabin maszynowy. Zbudowano 55 tych maszyn, które działały wyłącznie w parze z TY-26. TY-26 - radio kontrola, czołg dowódczy 1935-1936. Uzbrojenie: 45mm armata i jeden karabin maszynowy. Zbudowano 55 tych maszyn, które działały wyłącznie w parze z TT-26. OT-130 - czołg miotacz ognia, 1938. Uzbrojenie: miotacz ognia, jeden karabin maszynowy. OT-131 - czołg miotacz ognia, 1938. Uzbrojenie: miotacz ognia, jeden karabin maszynowy, wyprodukowano kilka tych czołgów. OT-132 - miotacz ognia czołg, 1938. Uzbrojenie: miotacz ognia, jeden karabin maszynowy. wyprodukowano kilka tych czołgów. OT-133 - miotacz ognia czołg 1939. Uzbrojenie: miotacz ognia, 2 karabin maszynowe. OT-134 - miotacz ognia czołg 1940. Uzbrojenie: 45mm armata, miotacz ognia, 2 karabin maszynowe, wyprodukowano 1336 szt. tych czołgów.


czołgi lekkie serii T-40 (pływające)



T-40 lekki czołg pływający W klasyfikacji w tamtych latach, za lekkie czołgi w Armii Czerwonej rozumiano maszyny do 6T. Maszyny te były używane do rozpoznania i walki z lądowymi siłami nieprzyjaciela piechotą i kawalerią. Brak solidnego uzbrojenia i opancerzenia rekompensowały swą zwrotnością i szybkością. W latach 30-tych armia czerwona posiadała dwa modele tej klasy czołgów T-37 i T-38. Przemysł w owym czasie ZSRR był obciążony produkcją czołgów. Natomiast czołgi T-37 i T-38 były stosunkowo prymitywne i tandetne ich produkcje powierzono zwykłym fabrykom. Produkcją tą zajęła się fabryka w Moskwie (#37) obok tankietek T-27 i T-27A i opancerzonych traktorów "Pionier" i "Komsomoletc". Z początku T-38 opierał się na silniku Ford-AA, później zastąpiono go silnikami GAZ-AA i GAZ-M. W roku 1938 T-38 był mocno przestarzały i podjęto decyzję o budowie nowej amfibii, która miała posiadać mocniejszy pochyły pancerz, lepsze uzbrojenie i radio.

Pod koniec 1938 komórka badawcza pod zwierzchnictwem N.A.Astrov przy moskiewskich zakładach (#37), przedstawiła nowy projekt "010". Powstał pojazd dwu osobowy z nowym pancerzem, zawieszeniem, i uzbrojeniem. Pojazd był wyposażony w śmigło napędowe oraz pióro steru osłonięte przed pociskami nieprzyjaciela. Podczas prac nad tym modelem, dołożono nowy napęd dla wody, shermetyzowano korpus. Czołg miał pokonywać w poprzek rzeki o szybkim prądzie, oraz wzburzone morze do 3 stopni Boforta. W stosunku do swego poprzednika T-38, nowy czołg został wyposażony w lepsze karabiny maszynowe cal. 12.7mm DShK. Niektóre pociski tego karabinu (B-30) osiągały prędkość 850 m/s i były zdolne przebić pionowy 16 mm pancerz z odległości 300 m. Dowódca miał trzy peryskopy do obserwacji, a kierowca dwa. Do pływania we mgle i w nocy pojazd był wyposażony w magnetyczny kompas z zakładów "Aviapribor"

w Moskwie. Czołg posiadał własną radiostację 71-TK-3 o zasięgu 16 km.Rozwój czołgu pływających "010" był ukończony w 1939. W lipcu 1939 podjęto decyzje budowy 4 eksperymentalnych pojazdów, a później dwóch dodatkowych. Były one wyposażone w importowane silniki "Dodge" o mocy 76KM lub 85KM. W lipcu sierpniu 1939r model "010" określono jako T-40 i testowano w warunkach ziemnowodnych. Wyniki przesłano do Moskwy w celu usunięcia wszystkich usterek prototypu. Długość pojazdu powiększono o 120 mm, szerokość o 50 mm, wysokość obniżono o 20mm. Dano też nowe silniki GAZ-202 (GAZ-11). Dnia 19 grudnia 1939 nowy czołg zaakceptowano do służby, i zobowiązano fabrykę do wyprodukowania 3 eksperymentalnych T-40 do 1 marca 1940 roku i 15 dalszych pojazdów do 1 sierpnia 1940 tak aby można było podjąć masową produkcję 1 października 1940. Latem 1940 roku możliwościami produkcyjnymi Moskiewskiej fabryki zainteresował się G.K.Zhukov i S.K.Tymoshenko , w wyniku czego zmodernizowano fabrykę. Już w październiku fabryka rozpoczęła wielkoseryjną produkcję T-40, planując wykonanie 100 maszyn do końca roku poza już wykonanymi 37 i nie uwzględniając wykonanych prototypów w ilości 6 szt. W 1941 produkcję powiększono produkując 179 dodatkowych czołgów do 22 czerwca 1941. W owym czasie Czerwona Armia potrzebowała każdej ilości czołgów, za tą przyczyną konstrukcja została upraszczana kosztem jakości maszyny. W lipcu 1941 wyprodukowano 60 szt. czołgów T-40S ("sukhoputniy" lądowy). Model ten pozbawiony był możliwości pokonywania przeszkód wodnych oraz został pozbawiony radia. Skorupa i uzbrojenie tego modelu nie uległo zmianom mimo licznych sygnałów wojskowych. Co prawda istnieje w muzeum egzemplarz T-40 uzbrojony w TNSh-20 (podobnie jak eksperymentalny T-38), ale jest to jeden z prototypów. Natomiast żadne z muzeum na świecie nie może poszczycić się bojową wersją T-40, gdyż te przepadły wszystkie podczas walk. W lipcu 1941 podjęto próby uzbrojenia T-40 w automatyczne przeciwlotnicze działko 23mm BT-23 (MP-6). Niestety testy 4 sierpnia 1941 strzelań wypadły ujemnie i więc broni tej nie instalowano w produkcji seryjnej. Jak wspomnieliśmy w lipcu rozpoczęto produkcję T-40S w modelu tym była zakryta dziura po śrubie napędowej, boki i czoło opancerzono o dodatkowe o 15mm, wieże 20mm. W pojeździe pancerz był wykonany z spawanej jednorodnej stali. Nieoficjalnie pojazd nosił określenie "030" lub T-30. Niektóre egzemplarze produkowane w wrześniu 1941 były uzbrojone w 20mm ShVAK. W sumie w 1941 wyprodukowano 443 pojazdy tej klasy do 1941r. Ogólnie był to udany model jako pojazd rozpoznawczy i amfibia. Niestety wysokie straty tych czołgów leżą po stronie dowódców, którzy używali te pojazdy jako regularne czołgi np T-26 BT-7, natomiast nigdy do celów im przypisanych, jako pojazdom rozpoznania. T-40 walczyły głównie w obronie Moskwy (zima 1941-42), choć niektóre brały też udział w Wielkiej Ojczyźnianej Wojnie. Były one prawdziwym dobrodziejstwem tam gdzie cięższe czołgi nie mogły przejść. W połowie 1941 T-40 zniknął z pól bitew, choć później był używany do pokonywania dużych rzek jak Dnieper, Dnestr i inne. Od 1946 T40 były używane jako pojazdy treningowe.

czołgi lekkie serii T-60

T-60 lekki czołg
Historia rozwoju


W Maju 1941, Moskiewska fabryka nr 37 rozpoczęła produkcję nowego lekkiego czołgu T-50, dla wsparcia piechoty. Czołg ten był przeznaczony do produkcji w Leningradzie (w fabryce nr 174). Posiadanie całkiem niezłe parametry dla tej klasy czołgów, z powodów małych wymiarów i niskiego zapotrzebowania na stal (14,5 t), wzbudził duże zainteresowanie w kołach wojskowych. Czołg ten mógł być produkowany w małych fabrykach dotąd nie uwikłanych w produkcję czołgów. Drugą jego zaletą był nowy 6-cylindrowy silnik V-4 diesla. Niestety klasa ta nie napawała optymizmem wobec postawionych jej zadań bojowych. Ponadto T-50 miał bardzo skomplikowaną ośmiobiegową skrzynię biegów i przeniesienie napędu z niej na koło zębate stanowiło problem dla producentów. W tym samym czasie, działania wojenne pokazały że kiepsko uzbrojony

T-50 był mało przydatny dla Armii Czerwonej nawet jako pojazd rozpoznania. W owym czasie, to jest latem i jesienią 1941 Rosjanie byli w katastrofalnej sytuacji militarnej, i potrzebowali mocnych czołgów ofensywnych. Wobec produkcji lekkich czołgów T-40 (wersja niepływająca) oraz T-50, rosyjscy konstruktorzy (zakład nr 37) doszli do wniosku że konieczny jest nowy model lekkiego czołgu na potrzeby wsparcia piechoty. Mając na uwadze że każda dywizja piechoty miała mieć na wsparciu 16 lekkich czołgów (według TO&E). Projektańci opracowali model wielkoseryjny w oparciu o niektóre podzespoły T-40 takie jak napęd, podwozie, silnik. Natomiast pancerz nowego czołgu uległ modernizacji, zredukowano jego wymiary, zwiększono grubość pancerza nadając mu nową racjonalną sylwetkę. W ten sposób powstał w sierpni 1941, w ciągu 15 dni nowy projekt i model lekkiego czołgu "060", pod przewodnictwem N.A.Astrova. Astrow wraz z

Lt. Colonel V.P.Okunevem, wysłali pismo do Stalina w którym informowali o trudnościach przy produkcji T-50 w zakładzie nr 37, jednocześnie przedłożyli jako alternatywę swój projekt "060". Stalin po zapoznaniu się z pismem, wysłał na drugi dzień rano do zakładów Przewodniczącego Rady Ministrów V.A.Malysheva, aby ten zapoznał się z całą sprawą na miejscu. Malyshev ocenił nowy pojazd i przedyskutował kilka technicznych problemów, między innymi zaproponował zastąpienie działka 12.7mm HMG, dużo potężniejszym 20mm dziełkiem automatycznym ShVAK stosowanym już od dłuższego czasu w lotnictwie. Astrov i Malyshev zaakceptowali propozycję, i tak z dnia na dzień powstała następna wersja czołgu. Czołg zaakceptowano do służby w szeregach armii radzieckiej, i zamówiono partię 10000 szt. Czołg otrzymał oznaczenie T-60 (niektóre dokumenty nazwały go T-60Sh, gdzie "Sh" od działka ShVAK). Zlecenie produkcji powierzono pięciu zakładom: nr 37 w Moscowie; nr 176 (Gorkovskiy Avtomobil'niy Zavod) w Nijnij Novgorod; KPZ (Kolomenskiy Parovozostroitel'niy Zavod) in Kolomna; nr 264 (Krasnoarmeiskiy Sudostroitel'niy Zavod) w Stalingradzie; KhTZ (Kharkovskiy Traktorniy Zavod) w Kharkov.
Niebawem, KhTZ z Charkowa został ewakuowany, a następne dwie fabryki zostały zaangażowane w produkcję T-60: zakład nr 38 w Kirov i nr 37 w Sverdlovsku.
T-60 posiadał nowy zespawany pancerz projektu A.V.Bogacheva. Nowy pancerz był mocniejszy dzięki niskiej sylwetce (wysokość jedynie 1360 milimetr), dobrze pochylonym płytom pancerza wykonanym z jednorodnej stali (2P) . Małe rozmiary pozwalały na zwiększenie grubość czołowego pancerza do 15-20 mm dla pierwszy modeli, i do 20-35 mm dla późniejszych, bok pancerza - do 15 mm (później - do 25 mm), tylny - do 13 mm (później - do 25 mm). W czołgu zamontowano dwa wewnętrzne zbiorniki paliwa na 320 litry. Nowa ośmiokątna stożkowa wieżyczka według projektu U.P.Udovich. Była dużo tańsza (w porównywaniu do T-40). Była zespawana z 25 milimetrowych płyt, a od strony działka wzmocniona płytą do 35 mm grubości. Należy tu nadmienić że zakład KPZ produkował czołg z zaokrągloną stożkowatą wieżyczką podobny jak dla T-40. Do nowej 20 mm armaty, stosowano bogatą gamę pocisków rozpryskowych, zapalających i przeciwpancernych wykonanych z karbidu i wolframu. Później wprowadzono dodatkowo amunicję pod kalibrową, dzięki czemu czołg był wstanie przebić 35 mm pancerz pochylony pod kątem 60 z odległości 500 m. Czołg ten był wstanie pomyślnie odpierać ataki niemieckich lekkich czołgów Pz-III i Pz-IV. Prócz tego T-60 był uzbrojony współosiowy karabin maszynowy 7.62mm DT TMG, który mógł być łatwo zdemontowany i używany poza czołgiem. Od porównywalnych czołgów niemieckich, T-60 miał lepszy pancerz, lepszą manewrowość w terenie oraz większy zasięg. Pierwsze serie nie zawsze były wyposażone w pierścienie gumowe na kołach drogowych, z powodu deficytu tego materiału. Także nie wszystkie pojazdy były wyposażone w radio, a pierwsze serie nie posiadały go wcale. W późniejszych modelach masę czołgu zwiększono z 5800 kg do 6400 kg. Niestety silnik pozostał ten sam w związku z czym parametry dynamiczne czołgu uległy pogorszeniu, między innymi zmalała szybkość i zasięg. Do przejazdu po zasypanych drogach śniegiem oraz po błocie stosowano specjalne montowane elementy, w które od 1942 roku była wyposażona większość czołgów. T-60 był najlepszym czołgiem II wojny światowej, pod względem poruszania się po zasypanych drogach śniegiem i zalanych terenach.
O wielkim znaczeniu tego modelu dla sowieckiej armii może świadczyć to ze sam J. Stalin był obecny przy testach drugiego modelu (prototyp ten był już uzbrojony w TNSh), a także pośpiech z jakim przygotowywano się do jego produkcji. W produkcje lekkiego czołgu była też zaangażowana Moskiewska fabryka ZIS, której to inżynierowie B.M.Fitterman i A.M.Avenarius opracowali analogiczny czołg jak T-60 pod kryptonimem ZIS-60. Model ten różnił się od pierwowzoru budową wieżyczki, i silnikiem który tu zainstalowano (był to 88 konny silnik samochodowy GAZ-202). W fabryce tej zbudowano przynajmniej 10 czołgów ZIS-60. Z powodu braku silników GAZ-202, od października 1941postanowiono (Malyshev ) dopasować inny model silnika. Silnikiem tym był silnik Forda V8, a w przypadku jego braku instalowano silniki GAZ-M (stanowczo za słabe dla T-60). 15 września 1941 pierwsza seria produkcyjna T-60 opuściła zakład nr 37, niestety już w październiku zakład został ewakuowany, a produkcja anulowana 26 września. Fabrykę opóściło jedynie 245 maszyn.Fabryka została ewakuowana w rejon Swierdłowska w trzy miejsca: do "Metallist" zakładu, do Voevodinskich zakładów naprawczych taboru kolejowego i do przemysłowej wytwórni "Uralmash". Razem z zakładem produkującym podzespoły "KIM" powstała tu nowa fabryka czołgów nr 37 (Szefem został G.S.Surenyan, później N.A.Popov). Nowy zakład rozpoczął produkcję 15 grudnia 1941. Tam też odbyły się pierwsze testy, 20 czołgów T-30 i T-60. Po testach czołgi wysyłano do Swierdłowska a z stamtąd na front. W pierwszym kwartale 1942 fabryka wyprodukował 512 czołgów. W lutym 1942 biuro konstrukcyjne fabryki (nr 37) dokonało modernizacji modelu wyposażając go w nowy 95 konny silnik, a później w 110 konny. Nowemu modelowi nadano oznaczenie T-60-1 (niektóre źródła podają "060" lub T-60-ZIS). Nowe silniki produkowała Misakowska fabryka samochodowych silników położona w pobliżu. Do września 1942 zbudowano ponad 1144 czołgi T-60, następnie zakład przystąpił do produkcji lekkiego czołgu T-70. Produkcję T-60 przeniesiono do zakładów nr 176 GAZ (Gorkovskiy Avtomobil'niy Zavod), po zakończeniu technologicznych przygotowań 26 października 1942 rozpoczęto produkcję w fabryce. Pancerz dostarczała fabryka nr. 177 (Vyksunsky), później nr 176 (w Murom), nr 178 (w mieście Kulebaki) i nr 180 (w Podolsku). Mimo to istniały opóźnienia w dostawach pancerzy i były zagrożone terminy dostaw czołgów na front. W związku z czym zakłady GAZ też zaangażowały się w produkcje pancerzy. Pancerze z poszczególnych fabryk się różniły ale nie miało to wpływu na cechy charakterystyczne dla tego modelu. W związku z modernizacją czołgu, podjęto próbe przezbrojenia go za pomocą znacznie lepszego automatycznego działka 23mm Vya, niestety próby się nie powiodły, w związku z czym podstawowym uzbrojeniem był karabin maszynowy TNSh-20. W celu zabezpieczenia czołgów przed atakami za pomocą koktajli Mołotowa przez Niemców, zrodził się pomysł zastosowania osłony wykonanej z kółek drucianych wokół pancerza. W lutym 1942 przeprowadzono pomyślne próby w pobliżu miasta Chkalova, niestety tego rodzaju zabezpieczenie bojowe stosowano niezwykle rzadko. W 1942 pomimo rozwoju produkcji nowszego modelu T-70, produkcję T-60 wciąż kontynuowano równolegle do sierpnia 1942. Do końca 1942 wyprodukowano 4164 czołgi T-60, ostatnia partia w ilości 55 sztuk została wysłana na front w lutym 1943.
Modyfikacje czołgu T-60


T-60 był znakomitą bazą dla modyfikacji i konstrukcji nowych eksperymentalnych pojazdów na bazie jego podwozia. Znany model to samobieżna bateria przeciw lotnicza. Produkcję tego pojazdu rozpoczęto pod koniec 1942 w zakładach GAZ. Czołg ten określano symbolem "063" lub T-60-3 ( "3" numer oznacza trzecią modyfikację). Niektóre źródła określają ten pojazd jako "T-90". Czołg ten podwozie posiadał analogiczne jak T-60, ale otrzymał nową wieżyczkę uzbrojoną w podwójny karabin maszynowy 12.7mm DShK AAMGs. Z powodu technologicznych kłopotów GAZ był niezdolny do produkować wieżyczka obracający się z przyzwoitą precyzją (który jest niezbędna w strzeleckiej broni plot.). W związku z czym, "063" był nie zaakceptowany do służby w radzieckiej armii. Na bazie czołgu T-60 (a prędzej w oparciu o T-40), produkowano seryjnie model samobieżna wyrzutnia rakiet typu "katiusza" BM-8-24. Model ten zaakceptowano do służby październiku 1941.

Jesieniom radziecki konstruktor O.K.Antonov zaoferował armii szybowiec w oparciu o pancerz czołgu T-60. Szybowiec ten miał być holowany przez czterosilnikowy bombowiec TB-3 lub dwusilnikowy bombowiec DB-3F. Po lądowaniu i odrzuceniu skrzydeł i ogona, pojazd mógł wejść do walki jako czołg T-60. Antonova projekt popierany był przez Generała S.A.Afonin (Dyrektor Generalnego Zarządu Czołgów), i pod koniec od 1941, Antonov otrzymał medal za rozwój tego projektu wykonanego w trzy tygodnie latem 1942. Pierwszy eksperymentalny czołg wyprodukowano w fabryce szybowców w Tumen. Czołg otrzymał oznaczeie "KT" od terminu "Krylatyj Tank" (Skrzydlaty czołg).Nazwa ta jest błędna, w dokumentach ten czołg określał termin "A-T", "AT-1" lub "szybowiec A-40". Rozpiętość skrzydeł wynosiła 18 m, długość 12,06 m. Czołg został maksymalnie odciążony do masy 7804 kg, poprzez usunięcie uzbrojenie, amunicji, oświetlenia i innych detali oraz ograniczenie zapasu paliwa do niezbędnego minimum. Jesienią 1942 dokonano testu konstrukcji wyholowanej przez TB-3. Niestety ze względu na to że czołg posiadał duży opór aerodynamiczny, silniki samolotu uległy przegrzaniu i szybowiec musiał zostać uwolniony z holu. Ale mimo to KT szybował gładko i pomyślnie londował w polu niedaleko Ramenskiego lotniska, gdzie po uwolnieniu się od skrkierł, s z bował się do swej bazy w Ramensky. Z powodu braku odpowiedniego potężnego samolotu dalsze prace nad KT zostały anulowane.