Sytuacja przed powstaniem
Królestwo Polskie utworzone w 1815 roku było połączone unią personalną z panującą w Cesarstwie Rosyjskim dynastią Romanowów. Car był równocześnie koronowany w Warszawie na króla polskiego, a nadana przez niego konstytucja, oddzielne wojsko, administracja, szkolnictwo gwarantowały pewną niezależność. Pod koniec trzeciej dekady XIX stulecia w Królestwie coraz powszechniejsze stały się naruszenia konstytucji i prawa przez cara Mikołaja I i jego urzędników, władca nie zwoływał sejmu, działała cenzura i tajna polcja. Skutkiem tego był znaczny wzrost niezadowolenia Polaków. Zorganizowana już wcześniej opozycja sejmowa (Kaliszanie) i tajne związki (Towarzystwo Patriotyczne) działały coraz intensywniej. W tej atmosferze w 1828 roku podporucznik Piotr Wysocki - podchorąży warszawskiej Szkoły Podchorążych Piechoty zorganizował wśród uczniów tajne sprzysiężenie. Miało ono na celu zbrojną walkę o odzyskanie niepodległości. W tym czasie na arenie międzynarodowej dochodziło do wielu zmian mających wpływ także na sytuacje w kraju. Odzyskanie przez Grecję niepodległości (1829), wybuch rewolucji we Francji (lipiec 1830), powstanie narodowe Belgów (sierpień 1830) wzmogły nastroje niepodległościowe w Królestwie Polskim. Do tego dołączyły się skutki kryzysu gospodarczego, wzrost niezadowolenia w armii (między innymi ze względu na osobę dowódcy - wielkiego księcia Konstantego Pawłowicza - brata cara Mikołaja I) oraz wszechobecny duch romantyzmu. Fakt, iż carska tajna policja wpadła na trop sprzysiężenia podchorążych jak i pogłoski o zamiarze wysłania armii Królestwa Polskiego do tłumienia ruchów rewolucyjnych we Francji i w Belgii przyspieszyły wybuch powstania. Należy nadmienić, że spiskowcy przez cały czas swojej działalności nie posiadali koniecznego dalekosiężnego planu działań.
ęęłęóNoc listopadowa
Plan ten się nie powiódł. Konstantego bronili adiutanci, którzy wcześniej składali mu przysięgę wierności. Zdołał się on ukryć i nocą przedostać do oddziałów rosyjskich. Wówczas podchorążowie prowadzeni przez Piotra Wysockiego połączyli się z grupą cywili, przebili pierścień kawalerii rosyjskiej na Placu Trzech Krzyży i razem rozpoczęli przemarsz ulicami miasta. Wcześniej młodzi oficerowie nie uzyskali też poparcia ze strony wszystkich dowódców oddziałów polskich, których dowództwo przyjęło postawę obojętną, a nawet wrogą wobec działań powstańczych. Niektórzy z generałów zapłacili za to życiem (gen. Potocki). Tej nocy pełnej dramatycznych wydarzeń obowiązywała zasada, że kto nie z nami, ten przeciwko nam. Grupa młodych patriotów szła Nowym Światem, Krakowskim Przedmieściem do centrum Warszawy z okrzykiem na ustach: Do broni! Jednak ich wołanie pozostawało bez odzewu ze strony mieszkańców stolicy. Sytuacja była dramatyczna. Losy powstania odmienił lud Starego Miasta i Powiśla. Rzemieślnicy, robotnicy, urzędnicy, ludzie wolnych zawodów, księża, sprzedawcy sklepowi i służba domowa tłumnie wylegali na ulice i ruszyli wraz z żołnierzami 4 pułku piechoty liniowej (czwartacy) pod Arsenał. Ludzie ci sforsowali wrota starej warszawskiej zbrojowni, aby zdobyć broń. W wyniku starć ulicznych 30 listopada stolica była wolna. Wielki Ksiżę postanowił nie interweniować. Wojska rosyjskie oraz jednostki polskie wierne Konstantemu wycofały się z miasta w kierunku Wierzbna.
ęęłęóRozwój powstania
Młodzi organizatorzy nie wyłonili ze swojego grona władzy powstańczej. Liczyli na to, że starsi, bardziej doświadczeni politycy (arystokracja) i wojskowi przejmą kontrolę i dalej poprowadzą rewolucję. Były to rachuby w dużym stopniu błędne, co pokazała dalsza nieudolność dowódców powstania. Dotychczasowa Rada Administracyjna (centralny organ rządowy Królestwa Polskiego), która do swojego składu dołączyła kilku nowych członków, w tym Joachima Lelewela, przekształciła się w Rząd Tymczasowy. Nowa władza 5 grudnia 1830 roku powierzyła dyktaturę generałowi Józefowi Chłopickiemu. Miał on sprawować naczelne dowództwo nad wojskiem orz wspólnie z sejmem nadzorować prowadzenie działań wojennych. Generał Chłopicki rozpoczął urzędowanie od wysłania do Petersburga ministra Franciszka Ksawerego Druckiego-Lubeckiego i posła Jana Jezierskiego w celu rozpoczęcia pertraktacji z carem Mikołajem I. Wkrótce zostało odtworzone Towarzystwo Patriotyczne. Nasilające się nastroje niepodległościowe zmusiły sejm do ogłoszenia 18 grudnia 1830 roku powstania narodowego. Jednak postawa ugodowa władz doprowadziła do braku jakichkolwiek działań militarnych, a próby rozbudowy sił i rozpoczęcia operacji wojskowych były skutecznie sabotowane przez dyktatora. W połowie stycznia nadeszła odpowiedź od cara, żeby Polacy zdali się na jego łaskę lub niełaskę. Na skutek tego Józef Chłopicki podał się do dymisji. Jego następcą został Michał Radziwiłł. Pod naciskiem Towarzystwa Patriotycznego oraz manifestacji 25 stycznia 1831 roku sejm zdetronizował cara co było równoznaczne z wypowiedzeniem wojny. 29 stycznia został powołany Rząd Narodowy z prezesem Adamem Czartoryskim na czele.
ęęłęóW momencie upadku stolicy siły polskie na całym obszarze państwa były dość znaczne - wynosiły 60 tysięcy ludzi. Zabrakło już jednak woli walki. Generalicja nie chciała kontynuować wojny. W Modlinie wybrany został ostatni dyktator Powstania Listopadowego generał Maciej Rybiński. Jego jedynym celem było przeprowadzenie rozmów o definitywnej kapitulacji. 5 października korpus Rybińskiego wraz z większością członków rządu i sejmu oraz wieloma politykami przekroczyli granicę Pruską. Wojsko złożyło broń. Dwie ostatnie twierdze poddały się - Modlin (7 października) i Zamość (21 października).
ęęłęóNastępstwa powstania
Następstwem klęski Powstania Listopadowego było przede wszystkim zaostrzenie polityki zaborców rosyjskich wobec Polaków. Car odebrał konstytucję z 1815 roku, zlikwidowano sejm Królestwa, wojsko polskie i odrębną koronację w Warszawie, a przez to unię personalną. Pozostawiono barierę celną, która została zniesiona dopiero w 1850 roku. W 1833 roku władca zarządził stan wojenny na okres 25 lat. Namiestnikiem Królestwa Polskiego został feldmarszałek Iwan Paskiewicz, a administracja została przekazane w ręce rosyjskich urzędników i dowódców wojskowych. Zlikwidowano uniwersytet warszawski oraz rozpoczęto rusyfikację szkolnictwa. Car wydał w 1832 roku Statut Organiczny jako dokument zastępujący konstytucję i ograniczający autonomię Królestwa Polskiego. Większość politycznych i wojskowych przywódców powstania (około 10 tysięcy ludzi) po jego klęsce udało się na emigrację (Wielka Emigracja). Ich majątki były natychmiastowo konfiskowane. Pozostających w kraju wcielano do armii rosyjskiej, zsyłano na Kaukaz lub na Syberię. W latach 1832-1834 na wzgórzach w pobliżu Warszawy wybudowano cytadelę mającą w przyszłości utrzymywać spokój wśród mieszkańców stolicy
ęęłęóZnaczenie powstania
Powstanie Listopadowe trwające ponad 10 miesięcy było jednym z większych zrywów narodowościowych w historii Polski. Wymierzone ono było przeciw największej potędze militarnej Europy - Rosji. Polacy mimo braku potrzebnych środków, zdecydowanie mniejszej armii i słabszej gospodarce wielokrotnie toczyli zwycięskie walki z żołnierzami carskimi. Polaków z wszystkich zaborów jednoczyła myśl o wspólnej walce i ponownej niepodległości. Przez ten czas Polska była niezależnym państwem, które zmusiło Rosję do zaangażowania wszelkich sił w stłumienie rebelii. Powstanie wywołali w obronie łamanej konstytucji młodzi szlacheccy patrioci, nie mieli co prawda planu działań, ale mieli to, czego zabrakło najwyższym oficerom - wiarę w zwycięstwo. Do klęski przyczyniła się nie tylko słabość Królestwa Polskiego wobec potęgi państwa carów, ale przede wszystkim nieudolność najwyższych dowódców i polityków. Istotnym czynnikiem był też brak rozwiązania kwestii chłopskiej. Walka ta pokazała całej Europie, że Polacy jako naród ciągle istnieją i nadal należy się z nimi liczyć. Powstanie Listopadowe miało również decydujące znaczenie pod względem ratowania rewolucji we Francji i w Belgii. Uniemożliwiło ono zbrojną interwencję Rosji w obronie starego ładu w Europie Zachodniej. Powstanie Listopadowe było wielką szansą dla narodu polskiego, niestety szansą zaprzepaszczoną przez nas samych
POLSKA, historia XX w. do 1945.
Przed I wojną światową w polityce polskiej dominowały dwie orientacje. Zwolennicy orientacji rosyjskiej, gł. narodowi demokraci, uważali, że w przypadku zwycięstwa państw ententy ziemie polskie będzie można zjednoczyć pod panowaniem Rosji i uzyskać daleko idącą autonomię.Zwolennicy orientacji austro-węgierskiej, tj. socjaliści i ugrupowania galicyjskie, sądzili, że zwycięstwo państw centralnych pozwoli na połączenie zaboru rosyjskiego z Galicją i utworzenie trzeciego członu monarchii habsburskiej (koncepcja trialistyczna). Po wybuchu wojny zwolennicy orientacji austro-węgierskiej 16 VIII 1914 w Krakowie powołali Naczelny Komitet Narodowy, który przystąpił do organizowania Legionów Polskich; J.Piłsudski rozbudowywał Polską Organizację Wojskową. Władze Austro-Węgier, ze względu na stanowisko Niemiec, zachowywały dwuznaczny stosunek do sprawy polskiej. Rosja, która planowała po zwycięstwie w wojnie przesunięcie granicy na linię Odry, nie wspominała o autonomii Polaków; jej stanowisko nie uległo zmianie nawet po wycofaniu się 1915 wojsk rosyjskich z Królestwa Polskiego. Wielka Brytania i Francja uznawały sprawę polską za wewnętrzny problem Rosji. W następnych latach straty wojenne skłoniły państwa centralne do szukania rekruta w okupowanym Królestwie Polskim za cenę utworzenia satelickiego państewka polskiego. Takie były 1916 założenia aktu 5 listopada cesarzy Niemiec i Austro-Węgier, wktórym wezwano Polaków do wstępowania do armii, choć nie sprecyzowano ani granic, ani ustroju przyszłej Polski. Akt przekreślił stuletnią solidarność państw zaborczych i wznowił kwestię polską na arenie międzynarodowej. 6 XII 1916 w Warszawie powstała Tymczasowa Rada Stanu (TRS). Po rewolucji lutowej w Rosji Piotrogrodzka Rada Delegatów przyznała Polsce prawo do niepodległości, a Rząd Tymczasowy zapowiedział utworzenie państwa polskiego w sojuszu z Rosją; powołano Komisję Likwidacyjną do Spraw Królestwa Polskiego, Naczelny Polski Komitet Wojskowy (Naczpol) i rozpoczęto formowanie Korpusów Polskich w Rosji. Zachodni członkowie ententy coraz częściej opowiadali się za odbudową Polski. Ententa uznała Komitet NarodowyPolski w Paryżu, powstały w VIII 1917, za przedstawicielstwo polskie; zaczęto formować Armię Polską we Francji. Ponieważ państwa centralne zwlekały zrealizacją aktu 5 listopada, Piłsudski odmówił złożenia przysięgi na wierność obu cesarzom i został internowany w Magdeburgu; przysięgi odmówiły także I i III Brygada Legionów, które rozbrojono i internowano. We IX 1917 państwa centralne powołały Radę Regencyjnąjako najwyższą władzę tymczasową w Królestwie Polskim. Po brzeskim traktacie pokojowym tereny przedrozbiorowej Polski znalazły się pod kontrolą Niemiec i Austro-Węgier. Warunki pokoju wywołały rozczarowanie Polaków; Królestwu Polskiemu odebrano nawet Chełmszczyznę, którą oddano Ukrainie. Walczący u boku państw centralnych Polski Korpus Posiłkowy przeszedł pod Rarańczą przez front, by połączyć się z oddziałami II Korpusu Wschodniego; V 1918 siły te stoczyły bitwę pod Kaniowem, która stała się symbolem współdziałania sił polskich walczących dotąd po przeciwnych stronach frontu. Korpusy Wschodnie, broniące Polaków przed bolszewikami, zostały rozbrojone przez Niemców. W I 1918 prezydent USA W. Wilson poparł niepodległość Polski (czternaście punktów Wilsona).
Wojna zakończyła się klęską wszystkich trzech zaborców, co umożliwiło wyzwolenie Polski; 7 X 1918 Rada Regencyjna wydała manifest formułujący postulat niepodległości Polski; 28 X w Krakowie powstała Polska Komisja Likwidacyjna. Na początku XI 1918 Komitet Obywatelski zaboru pruskiego ujawnił się jako Naczelna Rada Ludowa (NRL). Jednocześnie naziemiach polskich narastała fala nastrojów rewolucyjnych; 5 XI powstała w Lublinie pierwsza Rada Delegatów Robotniczych. W nocy z 6 na 7 XI powołano w Lublinie Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej (premier I. Daszyński). W jego skład weszli socjaliści i działacze PSL „Wyzwolenie”, a jego trzon stanowili członkowie tajnej Organizacji A. Po powrocie 10XI 1918 Piłsudskiego do Warszawy Rada Regencyjna przekazała mu naczelne dowództwo nad tworzącym się wojskiem, a 14 XI - całą władzę i rozwiązała się. Piłsudski powierzył utworzenie rządu socjaliście J. Moraczewskiemu; 21 XI rząd wydał manifest zapowiadający reformę rolną i nacjonalizację niektórych gałęzi przemysłu, jednak uzależnił te reformy od uznania przez przyszły Sejm Ustawodawczy; jednocześnie wprowadzono korzystne dla robotników ustawodawstwo pracy i zapowiedziano wybory parlamentarne; Piłsudski i nowy premier podpisali dekret o tymczasowych władzach Republiki Polskiej. Przeciwko rządowi i niepodległości występowały siły radykalne (Komunistyczna Partii Polski). Rząd Moraczewskiego był bojkotowany przez prawicę w Polsce oraz nie uznawany przez ententę; dopiero nowy rząd I. Paderewskiego, powołany w połowie I 1919, został uznany przez KNP i ententę. Pod koniec I 1919 odbyły się wybory do Sejmu Ustawodawczego w byłym Królestwie Polskim i Galicji Zachodniej, a w czerwcu - w Wielkopolsce.Układ sił w sejmie był równomierny. Prawica, centrum i lewica uzyskały podobną ilością mandatów; 20 II 1919 roku Sejm Ustawodawczy przyjął Małą Konstytucję; Naczelnikiem Państwa pozostał Piłsudski; pierwszy etap formowania państwowości został zakończony.
Nie rozstrzygnięta była kwestia granic Polski; XII 1918 roku rząd w Warszawie kontrolował byłe Królestwo Polskie i Galicję Zachodnią; 27 XII wybuchło powstanie wielkopolskie, które doprowadziło do przejęcia władzy przez NRL. Wersalski traktat pokojowy 1919 przyznał Polsce Pomorze Wschodnie bez Gdańska (1920 utworzono Wolne Miasto Gdańsk), także prawie całą Wielkopolskę; na Górnym Śląsku oraz Warmii i Mazurach miały się odbyć plebiscyty. W II 1920 roku Polska objęła administrację w Wielkopolsce i na Pomorzu. Na terenach plebiscytowych trwała ostra walka przedwyborcza; VIII 1919 oraz VIII 1920 wybuchły dwa polskie powstania na Śląsku (powstania śląskie 1919-21). Plebiscyt na Warmii i Mazurach odbył się VII 1920, podczas ofensywy bolszewickiej na Warszawę, toteż większość głosujących opowiedziała się za przynależnością do Niemiec. Na wyniki plebiscytu górnośląskiego (III 1921) wpłynęły głosy osób urodzonych na terenie plebiscytowym, ale tam nie mieszkających, gł.Niemców. Gdy okazało się, że Polsce ma przypaść tylko niewielka część Górnego Śląska, V 1921 roku wybuchło trzecie powstanie śląskie; X 1921 roku Rada Ligi Narodów ostatecznie przyznała Polsce 29% obszaru plebiscytowego, 46% jego ludności i większą część jego potencjału przemysłowego. Na Śląsku Cieszyńskim I 1919 wojska czeskie zajęły cały obszar aż do Wisły; VII 1920 roku Rada Ambasadorów Ententy podzieliła sporny obszar pozostawiając po stronie czeskiej dwa powiaty z przewagą ludności polskiej.
W Polsce rozważano dwa programy wschodnie. Endecja pragnęła włączyć do Polski obszary, na których ludność nie polska stanowiłaby mniejszość dającą się zasymilować. Koncepcja federalistyczna Piłsudskiego zakładała utworzenie Litwy, Białorusi i Ukrainy stanowiących przedmurze Polski na wschodzie. Granicę wschodnią II Rzeczpospolitej ustalono jednak w wyniku konfliktów zbrojnych z Ukraińcami i bolszewikami. Do połowy 1919 wojska polskie wyparły oddziały ukraińskie z Galicji Wschodniej (wojna polsko-ukraińska 1918-19). Po klęsce Niemiec Rosja bolszewicka wypowiedziała pokój brzeski i rozpoczęła marsz na zachód. Do pierwszego starcia z wojskami polskimi doszło II 1919 na Wileńszczyźnie (wojna polsko-bolszewicka 1919-21); IV 1919 Polacy zdobyli Wilno, a Piłsudski w odezwie Do mieszkańców byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego zadeklarował wolę stworzenia im możliwości samookreślenia państwowego. Ententa popierała Polaków przeciwko bolszewikom, jednak nie akceptowała działań polskich na Białorusi i Ukrainie; obszary te uznawała za część imperium rosyjskiego. W XI 1919 Polska otrzymała mandat Ligi Narodów w Galicji Wschodniej, ale w grudniu Rada Paryskiej Konferencji Pokojowej odmówiła Polsce prawa zorganizowania administracji na wschód od linii Curzona. Na wiosnę 1920 roku Piłsudski zawarł porozumienie z atamanem S. Petlurą i ubiegając atak bolszewicki na Białorusi 25 IV 1920 rozpoczął ofensywę na Ukrainie; 7 V wojska polskie weszły do Kijowa ustanawiając tam przyjazny rząd ukraiński; VII 1920 bolszewicy zaczęli ofensywę na Białorusi; siły polskie rozpoczęły odwrót; na początku sierpnia Armia Czerwona dotarła do Wisły;Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski w Białymstoku zapowiadał utworzenie polskiej republiki sowieckiej. Nastąpiła mobilizacja społeczeństwa, powołano rząd koalicyjny (premier W. Witos); w decydującej warszawskiej bitwie Wojsko Polskie obroniło stolicę, a rozpoczęte 16 VIII kontruderzenie znad Wieprza zmusiło oddziały bolszewickie do wycofania; na początku września Polacy nacierali na całym froncie; 12 X obiestrony podpisały rozejm i rozpoczęły rokowania; 18 III 1921 podpisano ryski traktat pokojowy. Odparcie najazdu bolszewickiego obroniło niepodległość Polski i prawdopodobnie zapobiegło bolszewizacji Europy. Nie mogąc wypracować kompromisu z Litwinami w sprawie Wileńszczyzny, Piłsudski polecił generałowi L. Żeligowskiemu zajęcie spornego obszaru pod pozorem buntu części wojsk polskich; na zajętym terenie utworzono Litwę Środkową, a 1922 przeprowadzono wybory do lokalnego sejmu, który uchwalił przyłączenie Litwy Środkowej do Polski.
Obszar II Rzeczypospolitej wyniósł 388,6 tys. km2, a ludność liczyła 27,2mln osób (1921). Polska była państwem silnie zróżnicowanym społecznie i gospodarczo. Poziom startu gospodarki polskiej w 1918 roku był bardzo niski ze względu na ogromne zniszczenia wojenne, a także konieczność zastąpienia utraconych rynków państw zaborczych oraz budowy rynku ogólnopolskiego; wobec wysokich kosztów wojny i odbudowy budżet państwa wykazywał stale deficyt, pokrywany drukiem banknotów Polskiej Krajowej Kasy Pożyczkowej, co prowadziło doinflacji. Położenie międzynarodowe Polski było niepewne, gdyż Niemcy i Rosja sowiecka nie pogodziły się ze skutkami wojny, wysuwały roszczenia terytorialne wobec Polski i współpracowały przeciwko zwycięskiej Entencie; 1922 zawarły traktat w Rapallo. Polska polityka zagraniczna opierała się na sojuszu z Francją (1921), pozostałe państwa zachodnie nie były zainteresowane stosunkami z Polską. Ze względu na różnice interesów nie udało się też zacieśnić współpracy z sąsiadami ze wschodniej Europy.
W 17 III 1921 Sejm Ustawodawczy uchwalił Konstytucję marcową; charakteryzowała się ona przewagą władzy ustawodawczej (Sejm i Senat) nad wykonawczą (prezydent i rząd), co wynikało z obaw stronnictw prawicy i centrum przed przyznaniem zbyt wielkich uprawnień Piłsudskiemu, którego uważano za głównego kandydata do prezydentury. Wybory parlamentarne z 1922 przyniosły równowagę prawicy (Narodowa Demokracja), centrum (Polskie Stronnictwo Ludowe „Piast”, Chrześcijańska Demokracja w Polsce i Narodowa Partia Robotnicza), lewicy (Polska Partia Socjalistyczna i Polskie Stronnictwo Ludowe „Wyzwolenie”) i mniejszości narodowych. Wybór G. Narutowicza na prezydenta spotkał się z gwałtowną reakcją prawicy narodowej, która usiłowała nie dopuścić do jego zaprzysiężenia; 16 XII 1922 prezydent został zamordowany przez fanatycznego nacjonalistę - E. Niewiadomskiego. Nowym prezydentem został wybrany S. Wojciechowski, który wraz z premierem gen. W. Sikorskim doprowadził do uspokojenia atmosfery; Piłsudski usunął się z życia politycznego. W wyniku paktu lanckorońskiego 1923 w maju 1923 powstała koalicja Chjeno-Piasta i drugi rząd Witosa; na jesieni 1923 roku hiperinflacja doprowadziła do załamania gospodarki i masowych wystąpień robotniczych, stłumionych siłą; rząd Witosa ustąpił w warunkach chaosu i zagrożenia państwa. Na czele rządu stanął W. Grabski, który I 1924 rozpoczął reformę skarbowo-walutową; zrównoważywszy budżet, IV1924 Grabski powołał do życia Bank Polski i wprowadził nową walutę (złoty); sytuację płatniczą Polski osłabiła 1925 wojna celna z Niemcami; nastąpił nawrót inflacji i XI 1925 rząd Grabskiego ustąpił. W tym samym roku uchwalono ostatecznie reformę rolną i podpisano konkordat. Pod koniec 1925 pogorszyła się sytuacja międzynarodowa Polski, bowiem układy z Locarno nie dały pełnej gwarancji granicy polsko-niemieckiej; ponadto Niemcy i ZSRR na mocy układu berlińskiego z IV 1926 zacieśniły współpracę. Rząd A. Skrzyńskiego nie zdołał powstrzymać pogarszania się nastrojów, mimo poprawiającej się od IV 1926 koniunktury gospodarczej. Kolejny rząd Chjeno-Piasta, ostro krytykowany przez lewicę i zwolenników Piłsudskiego, utworzył na początku maja Witos.
12 V 1926 Piłsudski rozpoczął wojskowy zamach stanu i wciągu trzech dni zajął Warszawę (przewrót majowy); prezydent Wojciechowski i premier Witos ustąpili. Nowym premierem został K. Bartel; 31 V Zgromadzenie Narodowe wybrało prezydentem Piłsudskiego, który nie przyjął wyboru i wysunął kandydaturę I.Mościckiego; jego wybór faktycznie zalegalizował zamach majowy. 2 VIII 1926 Sejm zmienił konstytucję wzmacniając uprawnienia prezydenta (nowela sierpniowa). Stronnicy Piłsudskiego (sanacja) znajdowali się zarówno na lewicy (część PPS, PSL „Wyzwolenie” i Związek Naprawy Rzeczpospolitej), wśród pracowników administracji, w wojsku, jak i na prawicy (konserwatyści ziemiańscy). Dezorientacja w partiach ułatwiła sanacji opanowanie władzy, jednak stopniowo narastał konflikt między rządem i parlamentem, ograniczanym w swych konstytucyjnych funkcjach. Wybory rozpisane na marzec 1928 nie przyniosły rozstrzygnięcia; Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem (BBWR), który zdobył 28% mandatów, nie mógł kontrolować parlamentu. Konflikt między rządem i opozycją narastał; IX 1929 PSL „Piast”, NPR, chadecja, PSL „ Wyzwolenie”, Stronnictwo Chłopskie i PPS zawiązały sojusz dla obrony demokracji (Centrolew); latem 1930 przywódcy Centrolewu usiłowali doprowadzić do odwołania rządu. Na jego czele stanął jednak Piłsudski, a prezydent Mościcki rozwiązał Sejm i zarządził nowe wybory; kampania wyborcza przebiegała pod wrażeniem aresztowania przywódców Centrolewu, oskarżonych o przestępstwa pospolite i osadzonych w twierdzy w Brześciu, później skazanych w procesie brzeskim; BBWR uzyskał ponad połowę mandatów.
Od końca 1929 w kraju narastał kryzys gospodarczy prowadzący do wzrostu napięć społecznych i wpływów ugrupowań skrajnych. W 1931, w wyniku zjednoczenia ruchu chłopskiego, powstało Stronnictwo Ludowe (SL). W 1934 utworzono Obóz Narodowo-Radykalny(ONR), który rozpadł się następnie na ONR-ABC i ONR-Falangę. Po zamachach terrorystów ukraińskich władze sanacyjne utworzyły obóz w Berezie Kartuskiej, do którego kierowano na podstawie orzeczenia administracyjnego. Mimo pogarszającego się stanu zdrowia Piłsudskiego, sanacja umacniała się u władzy; 1933 Mościcki został ponownie wybrany prezydentem; 1935 roku, w wyniku manipulacji regulaminem sejmowym, sanacja przeprowadziła uchwalenie Konstytucji kwietniowej wzmacniającej pozycję prezydenta; stał się on naczelną władzą wykonawczą, zwierzchnikiem rządu i sił zbrojnych. Ordynacja wyborcza praktycznie odsunęła opozycję od wpływu na kształt organów ustawodawczych i rządu. Na skutek pogorszenia się od końca lat 20. stosunków niemiecko-sowieckich dyplomacja polska mogła prowadzić politykę równowagi; VII 1932 zawarto polsko-sowiecki układ o nieagresji (V1934 przedłużony na dalsze 10 lat), a I 1934 - polsko-niemiecką deklarację o nieagresji.
12 V 1935 roku zmarł Piłsudski. Jego zwolennicy podzielili się na umiarkowaną grupę prezydenta Mościckiego i bardziej radykalną grupę wojskowych z W. Sławkiem i E. Rydzem-Śmigłym. W 1935 wybory parlamentarne odbyły się według nowej ordynacji, toteż sanacja uzyskała ogromną przewagę w obu izbach. Przedłużający się kryzys potęgował niezadowolenie społeczne; powtarzały się demonstracje robotnicze, prawicowa młodzież organizowała ekscesy antysemickie. W II 1936 roku powstał centrowy Front Morges, a X 1937 NPR i chadecja połączyły się wStronnictwo Pracy (SP). Sanacja rozwiązała BBWR i II 1937 powołała Obóz Zjednoczenia Narodowego (OZN), którego program opierał się na zasadach solidaryzmu społecznego i podkreślał znaczenie silnego państwa. W związku z napięciami społecznymi i wysokim bezrobociem, rząd przystąpił do realizacji programu aktywizacji gospodarki, w tym budowy Centralnego Okręgu Przemysłowego; 1936-1939 nastąpiło wyraźne ożywienie koniunktury. Pod koniec lat 30. polska scena polityczna uległa konsolidacji; poza obozem rządzącym istniały cztery główne partie: Stronnictwo Narodowe (SN), SP, SL i PPS. W 1938 nastąpiło złagodzenie napięć społecznych, toteż wybory parlamentarne zakończyły się względnym sukcesem sanacji. Narastanie niebezpieczeństwa wojny sprzyjało zamrożeniu wewnętrznych konfliktów politycznych. Po układzie monachijskim X 1938 Polska zajęła Zaolzie. Niemcy wysunęły propozycję włączenia do Rzeszy Wolnego Miasta Gdańska, budowy eksterytorialnej szosy łączącej Prusy Wschodnie z resztą Niemiec i wspólnych działań na wschodzie. W III 1939 Wielka Brytania, a później Francja udzieliły Polsce gwarancji niepodległości; 28 IV Hitler wypowiedział polsko-niemiecki układ o nieagresji. 23 VIII 1939 zawarto w Moskwie układ o nieagresji między ZSRR i Niemcami zawierający tajny protokół dodatkowy, przewidujący podział stref wpływów w Europie Wschodniej(pakt Ribbentrop-Mołotow); 25 VIII Anglia zawarła z Polską układ o wzajemnej pomocy, który nie powstrzymał Niemiec przed napaścią na Polskę.
1 IX 1939 rozpoczęła się agresja niemiecka (kampania wrześniowa 1939); mimo zobowiązań sojuszniczych i wypowiedzenia wojny, Wielka Brytania i Francja nie podjęły działań przeciwko Niemcom. Niemcy wygrali bitwę graniczną i wtargnęli w głąb kraju, złamali obronę naWiśle i Sanie, podjęli próbę okrążenia wojsk polskich na wschód od Warszawy; próba kontrofensywy polskiej nad Bzurą zakończyła się niepowodzeniem; 17 IXrozpoczęła się agresja sowiecka; w ciągu następnych dwóch tygodni rozproszony opór polski został zdławiony, Warszawa kapitulowała 28 IX, ostatnią bitwę stoczono pod Kockiem. W obliczu przegranej kampanii wrześniowej władze państwa polskiego przeszły do Rumunii, gdzie zostały internowane; prezydent RP Mościcki 29 IX na swojego następcę wyznaczył Władysława Raczkiewicza, który 30 IX mianował premierem gen. Sikorskiego (7 XI został również naczelnym wodzem); 1 X zaprzysiężono rząd Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie, a 9 XII 1939 powołano Radę Narodową spełniającą rolę parlamentu; rozpoczęto formowanie jednostek Wojska Polskiego. Pod koniec kampanii wrześniowej powstawały organizacje konspiracyjne (konspiracja w Polsce 1939-45); przed kapitulacją Warszawy (27 IX) utworzono Służbę Zwycięstwu Polski (SZP).Trzecia Rzesza i ZSRR 28 IX 1939 zawarły traktat o granicach i przyjaźni, w którym ogłosiły upadek państwa polskiego, ustaliły jego podział na linii rzek: San-Bug-Narew-Pisa i w tajnym protokole zobowiązały się do zwalczania polskich dążeń niepodległościowych.
Ziemie zajęte przez Niemcy (okupacja niemiecka w Polsce 1939-45) zostały częściowo włączone do III Rzeszy, z pozostałej części utworzono Generalne Gubernatorstwo (GG). Władze niemieckie wprowadziły policyjno-wojskowy reżim okupacyjny, realizowały politykę terroru w celu wyniszczenia elit intelektualnych i przekształcenia społeczeństwa w posłuszną siłę roboczą, Żydów stopniowo izolowały w gettach; dążyły do całkowitej germanizacji ziem włączonych do III Rzeszy; w GG zorganizowały system eksploatacji gospodarki na potrzeby Niemiec i pauperyzacji społeczeństwa. Ziemie zajęte przezZSRR (okupacja sowiecka w Polsce 1939-41) wcielono w skład ZSRR (z wyjątkiem Wileńszczyzny, przekazanej Litwie i włączonej do ZSRR VIII 1940). Sowieckie władze okupacyjne wprowadziły oparty na terrorze reżim polityczno-policyjny obowiązujący na obszarze ZSRR; obywatelom RP przymusowo nadały obywatelstwo sowieckie; wiele osób aresztowały, część ludności deportowały w głąb ZSRR. W XI 1939 gen. Sikorski powołał Związek Walki Zbrojnej (ZWZ), którego głównym zadaniem było przygotowanie powszechnego powstania zbrojnego, a w działalności bieżącej prowadzenie wywiadu i propagandy oraz - początkowo tylko w ograniczonym zakresie - walki zbrojnej (Związek Odwetu). Powstały konspiracyjne organizacje zbrojne podporządkowane głównym partiom politycznym obozu rządzącego: Bataliony Chłopskie, Narodowa Organizacja Wojskowa, Gwardia Ludowa WRN; II 1940 ukształtował się reprezentujący opinię stronnictw politycznych Polityczny Komitet Porozumiewawczy; powołano Delegaturę Rządu RP na Kraj. W opozycji do ZWZ i Delegatury Rządu pozostały konspiracyjne organizacje piłsudczyków i obozu narodowego; poza strukturami państwa podziemnego istniały organizacje komunistyczne. Na uchodźstwie V-VI 1940 jednostki Polskich Sił Zbrojnych na Zachodziewalczyły w kampanii norweskiej (Narwik) i francuskiej, po czym część żołnierzy i władze RP ewakuowano do Wielkiej Brytanii; jednostki polskie walczyły w bitwie o Wielką Brytanię (lotnicy) i w bitwie o Atlantyk (okręty).
Po napaści na ZSRR VI 1941 III Rzesza okupowała całe terytoriumPolski; Niemcy przygotowali plan przesiedlenia większości mieszkańców ziem polskich na Syberię (Generalny Plan Wschodni); rozpoczęli eksterminację Żydów (obozy masowej zagłady: Chełmno,Auschwitz, Sobibór, Treblinka); żydowskie organizacje konspiracyjne podejmowały walkę zbrojną(IV-V 1943 powstanie w getcie warszawskim). Jednocześnie władze niemieckie zaostrzyły reżim okupacyjny i wzmogły eksploatację ekonomiczną (od 1941 wzrosła rolaziem polskich jako zaplecza zaopatrzeniowego frontu wschodniego i obszaru znajdującego się praktycznie poza zasięgiem lotnictwa alianckiego). W konspiracji 14 II 1942 ZWZ przemianowano na Armię Krajową, której 1942 podporządkowała się większość NOW, 1943- pion taktyczny BCh, 1944 - część NSZ. AK prowadziła m.in. dywersję i sabotaż (Kierownictwo Dywersji), propagandę (Biuro Informacji i Propagandy), wywiad i działania partyzanckie. 30 VII 1941 rząd RP zawarł układ z rządem ZSRR; na jego podstawie wznowiono stosunki dyplomatyczne, władze ZSRR zwolniły z więzień i łagrów część obywateli RP; zaczęto formowanie Armii Polskiej w ZSRR 1941-42 (dowódca gen. W. Anders), która III-VIII 1942 wwyniku starań polskich i porozumienia sowiecko-brytyjskiego została ewakuowana do Iraku. Zwycięska bitwa pod Stalingradem wzmocniła pozycję Stalina w koalicji antyfaszystowskiej i pozwoliła mu wywierać coraz silniejszy wpływ na sprawę polską. W IV 1943, po publicznym ogłoszeniu przez władze III Rzeszy odkrycia masowych grobów w Katyniu i skierowaniu przez rząd polski wniosku do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża o powołanie niezależnej komisji do zbadania zbrodni, rząd sowiecki 25 IV 1943 zerwał stosunki dyplomatyczne z rządem RP na uchodźstwie. W ZSRR komuniści utworzyli Związek Patriotów Polskich i Pierwszą Dywizję Piechoty im. T. Kościuszki (X 1943 walczyła pod Lenino), następnie Pierwszy Korpus Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR, dowodzony przez gen. Z. Berlinga. 4 VII 1943 w katastrofie lotniczej w Gibraltarze zginął gen. Sikorski; nowym premierem został S. Mikołajczyk, a naczelnym wodzem gen. K. Sosnkowski; wcześniej Niemcy aresztowali w Warszawie dowódcę AK gen. S.Roweckiego („Grot”), jego następcą został gen. T. Komorowski („Bór”). Podejmowane przez USA iWielką Brytanię próby wznowienia stosunków polsko-sowieckich napotykały opór Stalina; na konferencji teherańskiej (28 XI-1 XII 1943) bez udziału, zgody i informowania władz polskich mocarstwa w zasadzie uzgodniły kształt terytorialny powojennej Polski (między Odrą i linią Curzona). Na przełomie 1943 i 1944 komuniści (Polska Partia Robotnicza,PPR) powołali Krajową Radę Narodową, a I 1944 wojska sowieckie przekroczyły wschodnią granicę RP. Polskie Państwo Podziemne rozpoczęło przygotowania do decydującej walki o wyzwolenie kraju i jawnego objęcia władzy; AK rozpoczęła realizację przygotowywanego od 1943 planu „Burza” (walkę dużych jednostek partyzanckich z Niemcami na bezpośrednim zapleczu frontu sowiecko-niemieckiego); 9 I 1944 Krajowa Reprezentacja Polityczna została przekształcona w Radę Jedności Narodowej (RJN), spełniającą rolę podziemnego parlamentu; II 1944 powołano Społeczny Komitet Antykomunistyczny, przeciwstawiający się propagandzie PPR. Kolejne próby premiera Mikołajczyka uzyskania gwarancji Wielkiej Brytanii i USA w sprawie przedwojennej wschodniej granicy Polski nie przyniosły powodzenia; przeciwnie - alianci zachodni domagali się ustępstw strony polskiej, a Stalin wysuwał żądania, m.in. uznania odpowiedzialności Niemców za zbrodnię katyńską.
W V 1944 Drugi Korpus Polski (dowódca gen. Anders) walczył w bitwie pod Monte Cassino; VIII 1944 Pierwsza Dywizja Pancerna (dowódca gen. S.Maczek) biła się pod Falaise. W VII-VIII 1944 Armia Czerwona dotarła do Wisły; żołnierze oddziałów AK walczących z Niemcami, m.in. pod Wilnem, Lwowem, na Lubelszczyźnie oraz ujawniający się lokalni delegaci rządu RP, byli internowani i wywożeni w głąb ZSRR; 20 VII 1944 wMoskwie pod kontrolą Stalina powstał Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (PKWN); 22 VII ogłosił on Manifest, a 27 VII zawarł porozumienie zwładzami ZSRR, w którym uznał linię Curzona za granicę wschodnią państwa polskiego; objął władzę w zakresie wyznaczonym przez Stalina na terenach zajętych przez Armię Czerwoną; Armia Polska w ZSRR została przekształcona w WP.
W tych warunkach1 VIII 1944 wybuchło powstanie warszawskie 1944, którego celem było wyzwolenie miasta przed wkroczeniem Armii Czerwonej i ustanowienie prawowitych władz RP; 30 IX gen. Sosnkowski (krytykujący aliantów za brak pomocy dla powstania) złożył dymisję i naczelnym wodzem został mianowany gen. Komorowski. Po kapitulacji powstania 2 X 1944 władze Polskiego Państwa Podziemnego, z wyjątkiem dowódcy AK, który oddał się do niewoli, opuściły Warszawę i pozostały w konspiracji. Podczas rozmów w Moskwie z kierownictwem KRN i PKWN (3-9 VIII i 13-20 X), przy udziale przedstawicieli ZSRR i Wielkiej Brytanii, premier Mikołajczyk odrzucił nierównoprawne warunki utworzenia jednolitego rządu i linię Curzona jako granicę wschodnią Polski; XI 1944 złożył dymisję, nowy rząd utworzył T. Arciszewski. Na terenach tzw. Polski lubelskiej PKWN, korzystając z osłony Armii Czerwonej i NKWD, organizował własny system władzy, rozbudowywał wojsko, przeprowadzał masowe aresztowania i akcje pacyfikacyjne; 6 IX 1944 wydał dekret o reformie rolnej; XII 1944 został przemianowany na Rząd Tymczasowy RP. W I 1945 Armia Czerwona wkroczyła na pozostałe ziemie polskie (również do Warszawy); 19 I 1945 dowódca AK wydał rozkaz o rozwiązaniu podziemnego wojska; część żołnierzy pozostała w konspiracji. Na konferencji jałtańskiej (4-11 II 1945) przywódcy ZSRR, USA i Wielkiej Brytanii ustalili przebieg polskiej granicy wschodniej i zasadę ogólnego przyrostu terytorialnego Polski kosztem Niemiec oraz uzgodnili przekształcenie Rządu Tymczasowego RP w Rząd Jedności Narodowej (po włączeniu grupy działaczy politycznych akceptowanych przez aliantów). W III 1945 NKWD podstępnie aresztowało16 przywódców Polskiego Państwa Podziemnego, m.in. Delegata Rządu RP na Kraj J. S.Jankowskiego, przewodniczącego RJN K. Pużaka i byłego dowódcę AK gen. L. Okulickiego. W końcowym okresie wojny jednostki Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie walczyły pod Bolonią weWłoszech (Drugi Korpus Polski) oraz w Holandii i północnych Niemczech (Pierwsza DywizjaPancerna), armie WP na Pomorzu i w operacji berlińskiej. W wyniku działań wojennych i terroru władz okupacyjnych podczas II wojny światowej zginęło kilka mln obywateli RP, a zniszczeniu uległo ok. 40% majątku narodowego.
ęłęóPierwszy rozbiór Polski (1772)
W czasach saskich utrwaliło się w Europie przekonanie, że neutralna i bezwładna Polska stanowi element europejskiej równowagi i że w imię tej równowagi nie można dopuścić do ekspansji sąsiadów Rzeczypospolitej kosztem jej terytorium. Zdawano sobie oczywiście sprawę, że tak bezbronne państwo jest stale zagrożone, zwłaszcza ze strony Prus, ale system zbiorowej czujności zdał egzamin w toku wszystkich wojen XVIII w. Sytuacja zmieniła się, gdy Polska znalazła się w obrębie "systemu północnego". Często porównywano teraz położenie Rzeczypospolitej z losem Kurlandii, a "kurlandyzacja" tak ogromnego państwa nie mogła być obojętna dla stróżów równowagi europejskiej. Terytorium Polski stało się przedmiotem spekulacji politycznych.
Po wybuchu wojny rosyjsko-tureckiej austriacki kanclerz Kaunitz natychmiast wysunął projekt wykorzystania tej wojny w celu odzyskania Śląska. Miało się to dokonać drogą polubownego układu z Prusami, które zrywając z Rosją otrzymałyby Prusy Królewskie i Kurlandię, a w zamian za to oddałyby Austrii Śląsk. Tę samą myśl wysunięto we Francji. Państwa południowe próbowały więc rozbić "system północny" przy pomocy Turków i kosztem integralności Polski. Jednakże Fryderyk II nie zamierzał ani zrywać z Rosją, ani wyrzekać się Śląska. Ponadto klęski tureckie przekreśliły wszelkie tego rodzaju kombinacje.
Postępy Rosji na Bałkanach spowodowały napięcie polityczne w całej Europie. Austria nie chcąc dopuścić do jednostronnego wzmożenia potęgi rosyjskiej w tym regionie, czyniła demonstracje wojenne i w końcu zawarła w lipcu 1771 r. sojusz z Turcją. Zaognienie się sprawy wschodniej mogło wprowadzić w ruch oba systemy przeciwstawnych sojuszów europejskich. Jednakże we Francji przeważyły pokojowe skłonności Ludwika XV i wojowniczy minister Choiseul popadł w niełaskę. Austria nie mogła liczyć na francuskiego sojusznika i była zdecydowana nie podejmować nowej wojny z Prusami. A Fryderyk II wciąż dawał do zrozumienia, że w wypadku uderzenia na Rosję wypełni lojalnie swoje zobowiązania sojusznicze. W Wiedniu i Berlinie podjęto jednak politykę austriacko-pruskiego zbliżenia, aby wywrzeć na Rosję nacisk i doprowadzić do pokojowego uregulowania sprawy wschodniej. Na tym tle powstał pruski projekt pacyfikacji kosztem Polski. Powstrzymana na Bałkanach Rosja niech poszuka sobie odszkodowania na terenie Rzeczypospolitej i w imię zachowania równowagi pozwoli brać innym jej sąsiadom. Drobne łapczywości austriackie (zajęcie w 1769 r. Spisza i w 1770 r. starostw podgórskich: nowotarskiego, sądeckiego i czorsztyńskiego) stwarzały precedens. Austria nie dążyła wprawdzie do jakiejś znaczniejszej ekspansji za Karpaty , ale nie traciła nadziei, że swój "udział" w Polsce zdoła wymienić z Prusami na część Śląska.
Na carskim dworze wahano się między rozbiorową koncepcją koterii Czernyszewów a protekcyjną polityką Panina. Na rzecz rozbioru działały wojenne demonstracje Austrii (będące zresztą bluffem) oraz niemożność uporania się z konfederacją w Polsce i nakłonienia Stanisława Augusta i Czartoryskich do energicznego zwalczania barzan. Konfederaci wciąż liczyli na "sukcesy szabli tureckiej", byli aktywnie wspierani przez Francję, korzystali z życzliwego azylu w monarchii habsburskiej i z dyskretnej pobłażliwości Prus. Król również oglądał się na państwa południowe, zabiegał o mediację i lawirował. Bilans kosztownej dziesięcioletniej polityki Katarzyny w Polsce był żałosny. Imperatorowa nigdy nie zamierzała angażować środków państwowych jedynie dla pięknych oczu stolnika Poniatowskiego i nie chciała być o to pomawiana przez swoich poddanych. Na wiosnę 1771 r. Panin podjął ostatnią próbę pacyfikacji Rzeczypospolitej, posyłając do Warszawy swego zaufanego współpracownika, Holsztyńczyka Salderna. Po niepowodzeniu tej misji rozpoczęto w czerwcu rokowania rozbiorowe z Prusami. Wśród napiętej wojny nerwów Rosja zdecydowała się w końcu zrezygnować z Mołdawii i Wołoszczyzny i pogodzić z Austrią przez wciągnięcie jej do spółki rozbiorowej. Z początkiem 1772 r. Fryderyk II zdecydowanie odrzucił śląski plan zamienny Kaunitza i strasząc Austriaków popchnął ich za Karpaty.
W związku z powikłaniem spraw polsko-bałkańskich rozpadły się dwa przeciwstawne "systemy" europejskie, w miejsce których powstało przymierze trzech największych potęg militarnych ówczesnego świata. Wywołało to żywe zaniepokojenie na Zachodzie, ale wszelkie poczynania Francji czy Anglii były spóźnione i bezskuteczne. Konfederacja utraciwszy swoje zagraniczne punkty oparcia, przestała istnieć. W czasie finalizowania rokowań rozbiorowych armie trzech mocarstw zalały bezbronny i wyniszczony czteroletnią wojną partyzancką kraj.
W Petersburgu zamierzano dalej sprawować kuratelę nad okrojoną Rzecząpospolitą, a ponieważ przyjęto zasadę równorzędności udziałów, Rosja wysuwała swoje roszczenia terytorialne stosunkowo oględnie. Natomiast Austria i Prusy prześcigały się w zachłanności. Ze szczególną usilnością zabiegał Fryderyk II o Gdańsk, ale w tej sprawie spotkał się ze zdecydowanym oporem Rosji. Na mocy traktatów z 5 VIII 1772 r. i późniejszych rozgraniczeń Prusy otrzymały 36 tys. km2 i 580 tys. mieszkańców, Austria 83 tys. km2 i 2650 tys. mieszkańców, Rosja 92 tys. km2 i 1300 tys. mieszkańców. Prusy, mimo że zagarnęły najmniej ziemi i ludzi, otrzymały łup najcenniejszy ze względu na kluczowe gospodarczo ujście Wisły i połączenie Brandenburgii z Prusami Wschodnimi. Zabór austriacki oderwał od Rzeczypospolitej ziemie zamożne i gęsto zaludnione z handlowym miastem Lwowem i cennymi kopalniami soli. Zabór rosyjski był to kraj rozległy, a1e mało ludny i gospodarczo zacofany.
Mocarstwa zażądały ratyfikacji traktatów rozbiorowych przez sejm skonfederowany (liberum veto tym razem mogłoby być niedogodne dla jego obrońców). Mimo że sejmiki odbywały się przy asyście wojsk zaborców i że uruchomiono duże fundusze korupcyjne, sejm był widownią dramatycznych protestów Tadeusza Rejtana i jego grupy oraz cichej, liczącej na zwłokę opozycji, kierowanej przez Stanisława Augusta. Król kołatał o interwencję zagraniczną i inspirował na Zachodzie kampanię prasową wykazującą bezprawność rozbioru. Na wszelki opór mocarstwa odpowiadały groźbą rozszerzenia zaborów. Traktaty zostały ratyfikowane przez sejm 30 IX 1773 r.
Uzupełnieniem dyktatu rozbiorowego były traktaty handlowe ratyfikowane w marcu 1775 r. Szczególne znaczenie miał traktat z Prusami. Na skutek opanowania przez Prusy Śląska, a potem Pomorza z dolnym biegiem Wisły, ogromna większość polskiego handlu zagranicznego stała się albo handlem polsko-pruskim, albo handlem tranzytowym przez pruskie terytorium. Narzucone traktatem taryfy celne były dla Polski bardzo niekorzystne. Prusy realizowały wobec Rzeczypospolitej na szeroką skalę zakrojoną politykę gospodarczą, którą zapoczątkowały już w 1765 r. łamiąc cło generalne. Według słów Fryderyka III Prusacy po pierwszym rozbiorze "stali się panami wszystkich płodów i całego przywozu Polski".
POWSTANIE LISTOPADOWE
Podchorąży Piotr Wysocki postanowił przygotować powstanie narodowe. Takie same powstania trwały na zachodzie, Święta Liga miała się zajmować tłumieniem ich. Na termin powstania wyznaczono 29-30.11.1830. Przygotowania: spiskowcy szukali sympatyków wśród bogatej części Warszawy. Przygotowania zaczęto od strony militarnej zapominając o politycznej. Nie zadbano o to, aby skłonić do walki Kadrę Oficerską, ponieważ Wysocki myślał, że sami przyłączą się do powstania i liczył, że znajdą się politycy, którzy przejmą dowództwo.
Powstanie – „wydarzenia nocy listopadowej” – 2 plany:
a) zdobyć arsenał – broń rozdać wśród ludzi Warszawy
b) uderzyć na Belweder i zaaresztować Konstantego
Sygnałem do rozpoczęcia walki miał być rozniecony pożar Browaru na Soku – jednak został zbyt szybko ugaszony i nie był widoczny z wszystkich miejsc, co wywołało chaos wśród powstańców. Piotr Wysocki pomylił się co do oficerów, nie przyłączyli się do powstańców, a zaczęli je tępić. Bogaci mieszkańcy Warszawy (burżuazja) pozamykała się w domach, nie poparli powstania. Tylko biedne mieszczaństwo rzuciło się do walki, dla którego była broń z arsenału. Pierwszy plan się powiódł. Drugi nie, ponieważ Konstanty ukrył się w garnizonie, a ranem uciekł do Wierzbna.
30.11.1830 zebrała się rada administracyjna – konserwatyści – próbowali przejąć kontrolę nad powstaniem i je wyciszyć. Zebrał się klub patriotyczny – popierali dalszą walkę – Joachim Lelewel – zorganizowali manifest mieszkańców Warszawy popierających powstanie. Pod ich wpływem rada administracyjna przemieniła się 3.12.1830 w rząd tymczasowy – do składu zaproszono Joachima Lelewela.
Obrady:
Drucki i Chłopicki stwierdzili, że taki rząd nie daje gwarancji zakończenia powstania. Chłopicki dokonuje zamachu stanu – ogłasza się dyktatorem powstania 5.12.1830.
Rząd tymczasowy uznał powstanie za narodowe.
Wtedy podjęto decyzje o wzmocnieniu powstania. Następuje dozbrajanie społeczeństwa – zakłady produkujące broń, produkowały jej więcej. Przygotowywali się do walki z Rosjanami. 18.01.1831 Chłopicki zrzeka się stanowiska dyktatora powstania( był on jedynym dyktatorem powstania!!)
25.01.1831 sejm zdetronizował Mikołaja I z tronu polskiego – oznaczało to wojnę z Rosją. Wojska rosyjskie zaczęły się koncentrować w Białostoku, przy granicy Polski, ponieważ była to najkrótsza droga do Warszawy.
Na czele armii rosyjskiej stanął feldmarszałek Iwan Dybicz – próbował wykorzystać zimę, mróz, ale nastąpiła odwilż.
Na czele armii polskich stanął Michał Radziwiłł ale tak naprawdę dowodził Chłopicki. Wśród wojsk polskich najważniejszą rolę odgrywała jazda – wojsko szlacheckie.
Wojna rozpoczęła się 5 lutego 1831, wojska rosyjskie ruszyły w kierunku Warszawy. Generał Chłopicki nie czekał aż dotrą do samej Warszawy, tylko wyszedł im naprzeciw. Bitwa pod Stoczkiem 14.02.1831 sukces Polaków. Polacy wracają i przygotowują się do obrony Warszawy. Bitwa pod Dobrem, Wawrem, a głw. bitwa pod Grochowem 25.02.1831. – miała być decydującą bitwą.
25.02 walki trwały cały dzień, a najbardziej zacięte bitwy o lasek olszynowy. Tam zostaje ranny Chłopicki. Polacy wycofują się do Warszawy, Rosjanie także - osłabieni.
Bitwa nierozstrzygnięta. Nie było szturmu Warszawy. Nowym wodzem zostaje gen. Skrzynecki. Ignacy Prądziński stworzył dwa świetne plany strategiczne. Rosjanie mięli zgromadzoną broń i żywność w rejonie Siedlec, sami zaś znajdowali się w rejonie Łomży i Ostrołęki. Prądziński zauważył to. Plan – uderzyń na jednych potem na drugich. Odwilż spowodowała, że Rosjanie chorowali na cholerę co ich bardzo osłabiło. Skrzynecki zgodził się na realizacje planu. Na okolice Siedlec uderzyli w marcu i kwietni – bitwy pod Wawrem (wygrana), Dębe Wielkie (wygrana), Iganie (wygrana). Skrzynecki po sukcesach Polaków przysyła wiadomość, aby wracali do Warszawy – było to wilelkim błędem ponieważ mięli już uderzać na Siedlce. Warszawa się buntuje z powodu decyzji Skrzyneckiego, zamieszki, żądają dymisji Skrzyneckiego i ukarania zdrajców. Skrzynecki postanawia zrealizować drugą część planu, jednak ofensywa w kierunku Łomży i Ostrołęki prowadzi do totalnej klęski. Polacy zostają okrążeni. Z odsieczą przybywa jazda konna, dowodzona przez J. Bema. Część powróciła do Warszawy, część znalazła się za granicą Pruską. Rosjanie zbierają nowe siły, Polacy przygotowują się do obrony.
W międzyczasie na Litwie , Białorusi i Ukrainie wybuchają powstania o charakterze szlacheckim – trwały 2 miesiące.
Walki na terenie Polski nie uszłu uwadze Europie. Jednak były odbierane różnie. We Francji tłumaczono, że powstanie wybuchło, aby bronić postanowień Kongresu Wiedeńskiego. Austria była skłócona z Rosją, dlatego w pierwszej części powstania pomagali Polakom, jednak kiedy zaczęli przegrywać, wycofała się. Prusy natomiast, przychylnie nastawione do Rosji pomagały jej budować mosty, aby wojska rosyjskie mogły się przedostać na drugą stronę Wisły.
II plan Prądzińskiego – obrona Warszawy – 3 pierścienie obrony. Walki o Warszawę - 8.1831 – na czele armii gen. Krukowiecki – grabarz powstania – kiedy zaczęły się walki on zajął się polityką – zaaresztować działaczy lewicowych, przeciwników politycznych. Kazał wycofać część wojska z Warszawy na południe – 25.000. Z tego powodu plan Prądzińskiego stracił sens. Walki trwały do nocy 6-7.09. – generalny szturm Warszawy – Warszawa skapitulowała. Klęska Warszawy nie zakończył walk, najdłużej bronił się Zamość, do połowy 10.1831
Przyczyny klęski powstania:
- nieudolność generałów polskich; gen. Skrzynecki bezpodstawnie zawrócił wojska polskie , kiedy te miały uderzyć na Siedlce, generał Krukowiecki wycofał wojska z Warszawy, myśląc, że Warszawa i tak skapituluje, nie było pewnej obrony Warszawy, choć plan był doskonały, gen. zajął się polityką, a nie obroną,
- uwagę poświęcono sprawie chłopskiej, niepotrzebnie, gdyż myśli powinny krążyć wokół powstania,
- Polacy nie byli przygotowani do powstania, wojska polskiego było dwa razy mniej niż wojska rosyjskiego,
- Wysocki źle zrobił nie wciągając Kadry Oficerskiej do powstania, myślał, że oni sami się przyłączą,
- Nie było polityków, którzy przejęliby kierownictwo nad powstaniem, Wysocki powinien o tym pomyśleć wcześniej
4 Dyktatorzy powstania listopadowego.
Powstanie listopadowe było jednym z pierwszych i największych zrywów narodowych XIX wieku. Przyczyny wybuchu były bardzo złożone i nie wyjaśnione jednoznacznie do dzisiaj. Pod koniec lat 20 pogarszała się sytuacja gospodarcza królestwa wywołana nieurodzajem w rolnictwie i dosyć wysokim bezrobociem. Wybuch rewolucji lipcowej 1830r. w Paryżu i obalenie starszej lini Burbonów jak i powstanie oraz wywalczenie niepodległości przez Belgów, zaogniły atmosferę w królestwie, spowodowały wzrost nadziei Polaków związanych z tymi wydarzeniami. Po Warszawie zaczęły krążyć plotki jakoby armia polska miała być wykorzystywana do tłumienia powstań na zachodzie , co było sprzeczne z konstytucją, a na miejsce wojska polskiego miało wkroczyć wojsko rosyjskie. W nocy z 29 na 30 listopada 1830r. doszło do wybuchu powstania ,udało się opanować Belweder i Arsenał. Powstańcy potrzebowali teraz przywódcy, wodza, dyktatora który wybraną przez siebie drogą doprowadziłby powstańców do sukcesu. Dnia 5 grudnia 1830r. Rada Administracyjna mianowała generała Józefa Chłopickego Naczelnikiem Siły Zbrojnej. Nominacja ta zyskała sobie uznanie zarówno wojska jak i warszawskiego ludu, którego Chłopicki stał się ulubieńcem i jedynym kandydatem na stanowisko Naczelnika od czasu, gdy wskutek ostrego konfliktu w księciem Konstantym demonstracyjnie odszedł z wojska. Był on powszechnie znany jako dzielny żołnierz Kościuszki, a następnie jako oficer w służbie Napoleona. Ta właśnie wieloletnia dyscyplina wojskowa urobiła jego pretoriański charakter w duchu wierności i posłuszeństwa władzy, i to właśnie tłumaczy, że z niechęcią odnosił się do wszelkich ruchów rewolucyjnych. Na wieść o wybuchu powstania ukrył się, aby nie brać w nim udziału i nie ponosić odpowiedzialności przed władzą. Mimo to darzące go zaufaniem umiarkowane koła społeczeństwa warszawskiego przyczyniły się do powołania go w skład rządu i oddania mu władzy nad Siłą Zbrojną, aby jego rękoma opanować i zdyscyplinować zrewolucjonizowane Wojsko Polskie.Kierowany niepohamowaną ambicją Chłopicki przyjął wprawdzie dowództwo, ale pod wpływem kompleksu niepokonalności Rosji po jej zwycięstwie nad Napoleonem, był niechętny Powstaniu Listopadowemu. Ulegając kapitulanckim radom, w głębi duszy powziął zamiar opanowania rewolucji i przywrócenia w kraju porządku, aby znów oddać Królestwo Polskie w ręce rosyjskiego monarchy. W tym właśnie celu 5 XII 1830r. ogłosił się dyktatorem, pozostawiając przy sobie Rząd Tymczasowy, któremu zadeklarował, że złoży swą władzę w ręce zwołanego Sejmu.Trwając w swym postanowieniu kapitulacji, dyktator ułatwił w. ks. Konstantemu swobodne opuszczenie Polski wraz z 6-tysięcznym oddziałem gwardii, odesłał mu nawet jeńców, wziętych w Noc Listopadową i, co najgorsze, zrezygnował na rzecz nieprzyjaciela z wszelkiej inicjatywy operacyjnej. Z kolei zaś 10 XII 1830r skierował do Petersburga delegację Rządu dla wszczęcia układów. Miała ona prosić cesarza o udzielenie powstańcom pełnej amnestii, o przestrzeganie na przyszłość postanowień Konstytucji, a także o przyłączenie do Królestwa Polskiego Litwy i Rusi, zgodnie z obietnicami cesarza Aleksandra I.
Cesarz jednakże oficjalnie delegacji nie przyjął, uważając, iż byłoby to uchybieniem wobec monarszej godności, wydał natomiast zarządzenie przygotowania armii do wojny, a do Polaków skierował manifest z 17 XII 1830 z żądaniem bezwarunkowej kapitulacji.
Pełne pogardy stanowisko cara okryło hańbą generała Chłopickiego, który w dniu 18.I.1831 złożył dymisję na ręce Sejmu, pełniącego wówczas funkcje głowy Państwa. Ugodowa polityka Chłopickiego i jego karygodna bezczynność w okresie sześciotygodniowej dyktatury wyrządziły powstaniu nieobliczalne szkody, gdyż dały nieprzyjacielowi czas na spokojne przeprowadzenie koncentracji armii operacyjnej tuż nad granicą Królestwa Polskiego. Trzeba jeszcze dodać, że Chłopicki rozbudował siły zbrojne Królestwa do stanu 120 000 żołnierzy, gdyż na więcej nie pozwalały skromne zapasy uzbrojenia i brak rodzimego przemysłu wojennego.
Po dymisji generała Chłopickiego Sejm miał dużo kłopotów z obsadzeniem stanowiska Naczelnego Wodza z powodu braku odpowiedniego kandydata. W dniu 20 I 1831 mianował nim starego napoleońskiego generała ks. Michała Radziwiłła, choć nie posiadał on do tego kwalifikacji fachowych, ani doświadczenia bojowego na tak wysokim szczeblu dowodzenia. O wyborze zadecydowały zasługi dla kraju, oraz znaczenie rodu Radziwiłłów w ówczesnym świecie politycznym.
Na wieść o tym, że nieprzyjaciel przekroczył granice Królestwa Polskiego, Naczelny Wódz 6.II.1831r. zarządził pogotowie wielkich jednostek, rozmieszczonych obronnie na wschód od Warszawy, ogłaszając jednocześnie stan oblężenia stolicy. Po 8-dniowym okresie bezkrwawych manewrów doszło wreszcie na południowym skrzydle do pierwszego starcia bojowego w dniu 14 II 1831r. pod Stoczkiem, gdzie samodzielny korpus generała Józefa Dwernickiego odniósł zwycięstwo nad dywizją jazdy rosyjskiej gen. Geismara.
Pod wpływem zwycięstwa pod Stoczkiem Naczelny Wódz 16.II.1831r. wydał ostateczny rozkaz do obrony, uprzedzając, że „wojsko od dnia jutrzejszego nie będzie odstępowało bez oporu, tylko przed siłami przeważającymi i ciągle stawiając czoło nieprzyjacielowi”
Po na ogół pomyślnych walkach spotkaniowych pod Dobrem i Kałuszynem (17 II 1831) armia polska, zgodnie z rozkazem Naczelnego Wodza wycofała się na pozycje opóźniającą pod Wawrem, gdzie , wbrew woli naczelnych wodzów obu stron, doszło do krwawego starcia , które z inicjatywy polskich dywizjonerów przeistoczyło się w pierwszy dwudniowy bój spotkaniowy (19 i 20 II 1831).Gdyby w pierwszym dniu walki wysiłki poszczególnych dywizji polskich były koordynowane silną wolą Naczelnego Wodza, który by w decydującym momencie wsparł je swymi odwodami, to niewątpliwie doszłoby do rozbicia jednej z dwóch kolumn rosyjskich , zanim zdołałaby nadejść jej z pomocą druga kolumna, maszerująca bez żadnej z nią łączności. Jednakże niezdecydowanie polskiego Naczelnika Dowództwa zmarnowało zwycięską szansę i w rezultacie połączone siły nieprzyjaciela zmusiły polskie dywizje do wycofania się na pozycję obronną pod Grochowem. Nazajutrz Dybicz po nieudanym natarciu na Olszynkę Grochowską przerwał walkę, dochodząc do wniosku, że Polacy będą nadal twardo bronić się na głównej pozycji pod Pragą, której w tym układzie sił nie zdoła przełamać. Postanowił zatem czekać nadejścia korpusu grenadierów, który w tym czasie dotarł do rejonu Różan-Ostrołęka. Z tej racji nastąpiła przerwa w działaniach bojowych, nie zakłócana przez armię polską wskutek karygodnej bezczynności Naczelnego Dowództwa, co wywołało nawet ostrą interwencje Rządu Narodowego.
Krok ten nie zdołał jednak pobudzić inicjatywy Naczelnego Wodza, gdyż jego doradca generał Chłopicki postanowił wycofać armię na lewy brzeg Wisły, aby w oparciu o Warszawę stoczyć tu walną bitwę, decydującą o losach powstania. Dopiero w toku walk opóźniających zrezygnował z tego planu, postanawiając przyjąć bitwę obronną na równinach Pragi.
Dopiero 25 II z inicjatywy Dybicza doszło tu do starcia w nie roztrzygniętym boju pod Grochowem, gdzie, Wojsko Polskie pomyślnie zdało swój egzamin bojowy, stawiając zdecydowany opór niemal dwakroć silniejszej armii rosyjskiej. Generał Radziwiłł złożył dymisje ze stanowiska Naczelnego Wodza. Kandydaturę swą wysunął generał Jan Skrzynecki, którą Sejm z braku innych zgłoszeń zatwierdził. Dziękując za wybór, Skrzynecki przedstawił się szczerze następującymi słowami: „Czuję całą wielkość mego powołania i małość swoich zdolności. Wprawdzie uczyłem się sztuki wojennej i nabyłem w niej trochę doświadczenia , lecz nie czuję w piersiach moich wyższych zdolności militarnych, ani też znacznymi wojskami nie dowodziłem. Dlatego nie przyrzekam rzeczy nadzwyczajnych”.
Był on dzielnym oficerem napoleońskim, dał się poznać w bitwach pod Wawrem i Grochowem jako dobry dywizjoner, ale na stanowisko Naczelnego Wodza nie posiadał kwalifikacji, ani zdolności operacyjnych.
Pod wpływem zaspokojonej ambicji własnej nowy Naczelny Wódz dośc szybko przywrócił w armii dyscyplinę i przeprowadził jej uzupełnienie przez wcielenie nowych formacji powstańczych, tak że w marcu liczyła ona znów około 70 000 żołnierzy i 144 działa, rozmieszczonych od Pułtuska przez Pragę i dalej kordonem nad Wisłą aż do Gniewoszowa i Zawichostu. Nie wykazywał jednakże żadnej inicjatywy w kierunku wznowienia działań bojowych, bojąc się ryzykownych roztrzygnięć. Szukał natomiast porozumienia z feldmarszałkiem Dybiczem w celu doprowadzenia do zakończenia wojny. Przypuszczał bowiem, że za cenę anulowania manifestu detronizacyjnego uda mu się wyjednać u cara amnestię, przywrócenie Konstytucji i zniesienie w Królestwie okupacji wojskowej. W ciągu dwóch tygodni dyktatury Skrzyneckiego Polacy odnieśli znaczne sukcesy w bitwach pod Wawrem i Dembem Wielkim 31 III 1831 oraz Iganinami 10 IV. Ofensywa utknęła jednak w martwym punkcie , wstrzymana przez Skrzyneckiego, który nie wierzył w możliwość pokonania głównych sił Dybicza. Wojska polskie cofnęły się spod Siedlec i rozłożyły na przedpolu przedpolu Pragi. Tymczasem późną wiosną powstanie zaczęło przeżywać kryzys. Chłopi opuszczali szeregi wojskowe i wracali na wieś. Skrzynecki powstrzymywał decydujący atak wojsk powstańczych. W rezultacie minął okres zaskoczenia podzielonych sił przeciwnika, armia polska musiała przyjąć walkę z połączonymi siłami Dybicza i gwardii. Polacy przegrali bitwę pod Ostrołęką 26 V 1831. Odtąd inicjatywę przejęły wojska rosyjskie. Skrzynecki działał niezdecydowanie i bezdusznie , trwając w bezczynności i nie umiejąc wykorzystać zarówno swych powodzeń jak i trudnej sytuacji wroga. Tracił bezcenny czas wtedy gdy powstanie na Litwie i Rusi wymagało od niego jak najenergiczniejszego współdziałania. Zaprzepaścił bezpowrotnie największą szansę powodzenia, którą tak hojnie los go wtedy obdarował.
Pod koniec wiosny widoczne było, iż powstanie chyli się ku upadkowi. Chłopi odmawiali odrabiania pańszczyzny i gdzieniegdzie występowali przeciw dworom. Po porażce pod Łysobkami gen.Skrzynecki, chcąc złożyć winę na innych , poparł podejrzenie o rzekomej zdradzie kilku polskich dowódców. 29 czerwca odbyła się w Warszawie burzliwa uliczna demonstracja ludowa domagająca się sądu nad oskarżonymi o zdradę generałami. Tymczasem w lipcu wojska carskie pod wodzą nowego dowódcy Paskiewicza, przeszły Wisłę niedaleko granicy pruskiej i od zachodu zmierzały ku Warszawie. Polacy na rozkaz Skrzyneckiego cofnęli się nie przyjmując walki. Pod naciskiem opinii publicznej Sejm odebrał dowództwo Skrzyneckiemu, wyznaczając na jego miejsce w charakterze czasowego zastępcy generała Henryka Dembińskiego i dodając mu do pomocy na szefa sztabu generała Łubieńskiego.
Dembiński miał wprawdzie ładną przeszłość bojową, ale do pełnienia tak odpowiedzialnych obowiązków nie był przygotowany, toteż za radą generała Skrzyneckiego zamiast do boju, wydał rozkazy do odwrotu. Warszawa została bezpośrednio zagrożona i w tej sytuacji mieszkańców jej ogarnął wielki niepokój o własne życie.15 VIII doszło w mieście do tragicznych wypadków w czasie rewolucyjnych zaburzeń. Nie panując nad sytuacją, władze dopuściły do samosądów, powieszono uwięzionych generałów i kilka osób cywilnych podejrzanych o szpiegostwo. W tak krytycznym położeniu, w jakim znalazło się powstanie, przyznać trzeba, że faktycznie jedynym środkiem jego ratunku było stworzenie silnej rewolucyjnej władzy, która ożywiłaby ducha w narodzie i powiodła go do walki z wrogiem. Sejm jednak po swej pierwszej uchwale, nie widząc innego kandydata, większością głosów wybrał na prezesa Rządu Narodowego generała Jana Krukowieckiego, mianując go jednocześnie Naczelnym Wodzem. Do pomocy wyznaczył mu generała Kazimierza Małachowskiego w charakterze zastępcy Naczelnego Wodza.
Tym sposobem naczelną władzę w kraju, niemal dyktatorską, objął nie rewolucyjny przywódca, ani doświadczony mąż stanu, ale stary napoleoński generał, bardziej ambitny niż zdolny, znany z intryg demagog i „gracz polityczny”, który stwarzając jedynie pozory zdecydowanej walki z wrogiem, poza kapitulacją, nie widział innego zakończenia wojny.
Wynikało to z pierwszych jego zarządzeń po objęciu władzy. Po mściwym odwecie na generale Skrzyneckim, którego wydalił z armii, zmuszając go do wyjazdu do Krakowa, odwdzięczył się po swojemu także i Towarzystwu Patriotycznemu. Wydał zakaz urządzania zebrań i kazał aresztować ( z wyjątkiem Lelewela) wszystkich jego przywódców, którzy mimo to z wyroku sądu wojennego uzyskali wolność. Swoje „talenty” strategiczne ujawnił Krukowiecki 19 VIII na Radzie Wojennej, postanawiając kontynuować nadal plan Skrzyneckiego stawiania oporu w Warszawie , ale przeznaczył do niego nie cała armię, liczącą wtedy 75 000 żołnierzy i 150 dział, ale zaledwie połowę tych sił tj. około 37 000 żołnierzy i 92 działa, rozpraszając resztę oddziałów na podrzędnych teatrach wojny. Dowodzenie armią zorganizował o tyle zręczniej niż Chłopicki z Radziwiłłem pod Grochowem, że był nominalnym i faktycznym Wodzem, nieudolny zaś gen. Małachowski tylko jego zastępcą, na którego mógł w końcu zrzucić odpowiedzialność za skutki swych własnych błędów. Sejm postanowił zdymisjonować Krukowieckiego, a na jego miejsce Sejm mianował prezesem Rządu Narodowego posła B.Niemojowskiego, Naczelnym Wodzem zaś
generała Małachowskiego. W tej sytuacji, przejąwszy smutną spuściznę po generale Krukowieckim – nowy Naczelny Wódz uzgodnił z generałem Bergiem warunki zawieszenia broni i ewakuacji Warszawy, na podstawie których przed świtem 8 IX armia polska opuściła Warszawę i przez Pragę pomaszerowała do Modlina. W Warszawie pozostał jedynie były Naczelny Wódz, generał Krukowiecki, okrywając się wieczną hańbą. Kapitulacja Warszawy stała się śmiertelnym ciosem dla powstania.
Po przybyciu do Modlina generał Małachowski podał się do dymisji, na jego zaś miejsce wybrano generała Macieja Rybińskiego, który objął armię liczącą 33 000 żołnierzy i 91 dział, ale tak moralnie załamaną, że zmuszony był wznowić rokowania z gen. Bergiem, pełnomocnikiem Paskiewicza. Nie godząc się jednak na bezwarunkową kapitulację, Wojsko Polskie wraz z Sejmem i Rządem Narodowym pomaszerowało do Płocka, następnie zaś 5 X 1831r. przekroczyło granicę Prus i tam złożyło broń.
Wydaje mi się, że powstańcy którzy oczekiwali przywódcy, zawiedli się. Żaden z dyktatorów nie posiadał wszystkich cech dobrego przywódcy. Uważam , że brak dobrego dowódcy, który mógłby poprowadzić lud gotowy do walki, był jedną z głównych przyczyn upadku jednego z największych zrywów narodowych XIX wieku.
Społeczeństwo i gospodarka w okresie dzielnicowym...
Kres dzielnicowy - osłabienie państwa polskiego i obniżenie jego pozycji na arenie międzynarodowej, lecz również okres intensywnego rozwoju gospodarczego i istotnych przemian społecznych.
Od XI w. stopniowo wzrastało zaludnienie ziem polskich, najpierw dzięki wydatnemu przyrostowi naturalnemu, który był wynikiem poprawy bytu ludności, a od XIII w. także dzięki napływowi osadników, głównie z Niemiec. Jednak przemiany społeczne, które zachodziły na obszarze całego kraju w pierwszej połowie XIII w., nie prowadziły do wzmocnienia aparatu państwowego. Nie była w tym wówczas zainteresowana elita polityczna. Rozbicie dzielnicowe stworzyło liczne dwory książęce, lokalne ośrodki władzy, skupiające wokół siebie miejscowych możnych. Powstały warunki do zaspokojenia ambicji i potrzeb miejscowych rycerzy w stopniu szerszym niż poprzednio. Tym samym do działalności politycznej - ale w skali dzielnicowej - do zajmowania się sprawami publicznymi została wciągnięta znacznie liczniejsza grupa społeczna. Podnosił się też poziom wiedzy. Liczni Polacy zaczęli studiować w szkołach katedralnych czy uniwersyteckich, pielgrzymować do znanych miejsc kultu, bywać na dworach europejskich. Unowocześnienie gospodarki szło w parze ze wzrostem dochodów posiadaczy ziemskich, którzy co bardziej zaczęli przypominać sposobem życia rycerstwo zachodnie. Brali udział w krucjatach, w poselstwach na dwory papieskie i cesarskie, w uroczystościach dworskich, przywożąc artystyczne wzory literackie, rzeźbiarskie, architektoniczne. Ci ludzie starali się także zmienić panujący stan rzeczy, unowocześnić gospodarkę, podnieść swoje dochody, ale - jednocześnie - nie uronić swych dotychczasowych przywilejów.
Było to ułatwione wzrostem ich możliwości finansowych. Ziemia zaczęła przynosić coraz większy dochód, pokrywając się regularną siatką pól uprawnych. Dotychczas siano zboża jedynie na lepszych kawałkach gruntu. Obecnie areał użytkowanej ziemi zdecydowanie się zwiększył, co wraz z ulepszaniem narzędzi (używano radła z okuciem metalowym, a potem także pługa z odkładnicą, brony i, obok dawniej znanych sierpów, kosy), i trójpolówką (polegającej na pozostawieniu ugorem regularnie co trzy lata 1/3 gruntów ornych, gdy tymczasem na pozostałych siano po kolei zboże ozime i jare. Ugoru używano jako pastwiska, przez co ziemianie tylko "odpoczywała" ale jednocześnie była naturalnie nawożona.) dawało pokaźniejszą nadwyżkę produkcyjną. Od XIII w. przeciętna wydajność z jednego ziarna głównych zbóż była niemal czterokrotna. Umożliwiło to zwiększenie hodowli, także na potrzeby gospodarcze, co z kolei przyspieszyło i czas orki i zwózkę plonów. Ulepszano trakcję pociągową przez wprowadzenie chomąta. Wzrost hodowli powodował bardziej intensywne nawożenie, szczególnie terenów przeznaczonych pod uprawy warzyw. Uzyskiwane plony pozwalały na lepsze wyżywienie znacznie większej liczby ludzi oraz na uzyskiwanie nadwyżek wystarczających nie tylko wywiązanie się ze świadczeń, ale także na wymianę. Ludność podgrodzi i osad targowych mogła więc stopniowo rezygnować z uprawy roli i zajmować się tylko rzemiosłem, aby uzyskiwać żywność w zamian za jego wyroby.
Oprócz rolnictwa rozkwit przeżywały inne gałęzie gospodarki. W tkactwie zaczął się upowszechniać kołowrotek, nastąpił rozwój kopalń soli w Małopolsce, srebra i złota na Śląsku. Pojawiły się pierwsze maszyny wykorzystujące siłę wody. Jeszcze w drugiej połowie XII w. koła młyńskie były w Polsce rzadkością, w XIII stuleciu energia wodna poruszała już kamienie (mieląc szybciej i lepiej niż ręczne żarna), miechy kowalskie, młoty hutnicze, stępy (folusze), tłukące korę na garbnik, zbijające sukno, wykorzystywane przy produkcji masy, z której wyrabiano szkło i - nieco później - papier. W XIII w. pojawiły się pierwsze monumentalne budowle z cegły - kościoły i zamki wymagające - podobnie jak mury miejskie - cegielni i wapienników.
Jednocześnie ziemie polskie zaczęły odgrywać nową rolę w gospodarce europejskiej. Po raz pierwszy w dziejach stały się obszarem zaspokajającym potrzeby krajów sąsiednich. Rozwijające się państwo krzyżacki, krzepnące miasta hanzeatyczne i potężne Królestwo Czeski korzystały z polskich surowców - futer, czerwca (barwnika), drewna, popiołu, konopi. Zmiany polityczne zaszłe w XIII w. stworzyły z obszarów księstw polskich wygodny pomost, łączący rozległe imperium mongolskie z Europą Zachodnią. Biegł tu szlak, którym przewożono jedwabie, korzenie, broń - produkty luksusowe poszukiwane w Europie. W zamian za nie dostarczano sukna flandryjskiego i włoskie, proste wyroby metalowe, futerka i rzecz prosta, pieniądze. Drogi ożywiały miejscową produkcję, tworzyły zapotrzebowanie na różne usługi, pozwalały na włączenie produktów polskich do coraz bardziej masowego handlu zagranicznego. Najważniejszym jednak czynnikiem, przyciągającym w XIII w. uwagę Zachodu, była w Polsce ziemia, która stawała się coraz cenniejsza i na której liczne grupy zubożałych przybyszów mogły znaleźć dogodne warunki życia.
Ten stan rzeczy powodował rozwój handlu wewnętrznego, powstanie nadwyżek produkcyjnych, kształtowanie się wyspecjalizowanych gałęzi przemysłu. Jednak niezbędnym warunkiem właściwego obiegu produktów było upowszechnienie pieniądza. Temu celowi służyła przebudowa wsi polskiej podjęta na początku XIII w.
Wzorce kształtujące nowe formy powstały jeszcze w poprzednim stuleciu w różnych rozwiniętych krajach Europy. Do polski trafiły za pośrednictwem Niemców, przez których zostały zmodyfikowane; stąd nazwa - prawo niemieckie. Na prawie niemieckim osadzono nowe wsie, otrzymywały je także stare osady. Przybysze, głównie z Niemiec, przyspieszali proces przebudowy całej wsi polskiej.
Reforma wprowadzała zasadnicze zmiany w różnych sferach życia. Określała wysokość świadczeń chłopów, głównie w rencie pieniężnej (uzupełnionej zresztą i rentą naturalną i odrobkową). Określone świadczenia pozwalały chłopu na planowanie działalności gospodarczej. A jej warunkiem stało się wprowadzenie miar możliwie zobiektywizowanych, powszechnie zrozumiałych, stosowanych we wszystkich dziedzinach życia. Podstawą wymierzenia było gospodarstwo, jeden łan (najczęściej ok. 16 ha, czasem ok. 24 ha), obok mniejszych zagród i półłanków. Organizator reformy, zasadźca, otrzymywał z reguły parę łanów i to ziemi najlepszej. On też miał za zadanie powołanie samorządu, rozstrzygającego o niektórych sprawach związanych z reformą. Działalność ławy miejskiej - sołtysa (na ogół zasadźcy) z ławnikami - umożliwiała zwolnienie osadników od uciążliwej jurysdykcji urzędników kościelnych. Organ ten bowiem pełnił funkcję sądu pierwszej instancji, głównie w zakresie spraw niespornych. W XI w. powstawała wielka własność ziemska, najpierw kościelna, potem możnowładcza. Dobra ziemskie i dochody z nich stały się podstawą utrzymania tych grup społecznych. Aby z nich w pełni korzystać, wymuszały one na panującym zwolnienia, zwane immunitetem. Immunitetem ekonomicznym nazywamy całkowite lub częściowe zwolnienie dóbr możnowładcy, rycerza lub instytucji kościelnej od ciężarów prawa książęcego, czyli danin i posług na rzecz księcia, immunitetem sądowym zaś - zrzeszenie się przez panującego prawa sądzenia ludności zamieszkałej w tych dobrach i pobierania kar sądowych. Zasadą immunitetu było więc przejęcie prze właścicieli ziemskich należących przedtem do władcy uprawnień i dochodów, przede wszystkim składanych przez chłopów świadczeń. Immunitet zmienił zatem sytuację wolnych chłopów dziedziców. Zachowywali oni nadal swoje ziemie, użytkowali je i przekazywali synom, ale stawali się zależni od właściciela dóbr, ponieważ jemu, a nie księciu składali daniny i jego sądownictwu podlegali. Właściciel zaś w obawie o utratę świadczeń, ograniczał prawo opuszczania przez nich wsi. Immunitet, początkowo częściowy, nadawał książę w momencie kiedy uzależniony był od poparcia możnowładztwa lub Kościoła. W ciągu XII i XIII w. dokonała się likwidacja systemu prawa książęcego w Polsce. Nadając immunitety, książęta stracili z posiadłości możnych, rycerstwa i Kościoła. Jednocześnie zmienił się system eksploatacji własnych majątków książęcych, gdzie nastąpiło ujednolicenie świadczeń. Zaczęły. Zaczęły one stanowić główne źródło dochodów władcy, dlatego też poszczególni książęta rozwijali na dużą skalę osadnictwo na nowych ziemiach.
W tym czasie wielkiej reformie podlegały także miasta. Znaczenie procesu ich lokacji na prawie niemieckim trudno przecenić. Prowadził on do wytworzenia samorządnych gmin oraz do powstania nowej grupy społecznej - mieszczaństwa, którego działalność, acz mieszcząca się w ramach systemu lennego, ujawniała sprzeczności, mające z czasem go rozsadzić. Na obszarze Europy, od Anglii do Włoch, proces ten wytworzył w przyszłości stosunki kapitalistyczne. W Polsce, podobnie jak w innych krajach środkowo-wschodniej części naszego kontynentu, bieg wydarzeń będzie nieco inny, ale w XIII - XV w. rozwój miast wiązał ziemię nad Wisłą z kulturą Zachodu i przyśpieszał kształtowanie się nowych stosunków gospodarczych. Ośrodkiem miasta był rynek. Tam skupiał się handel, stanowiący główne źródło dochodu mieszkańców wsi. Ci ostatni nie mieli jednolitych praw. Władza i związane z nią korzyści spoczywały w ręku nielicznej grupy. W większych miastach, szczególnie na Śląsku, Pomorzu, częściowo w Małopolsce, do patrycjatu należeli najczęściej przybysze z zagranicy, głównie z Niemiec, acz nie brakowało wśród nich także Włochów. Przywozili oni ze sobą duże kapitały i umiejętności działania w nowych warunkach gospodarczych - na Mazowszu, w środkowej Polsce - dominowali kupcy i właściciele ziemscy. Te grupy uzyskiwały dla siebie immunitety sądownicze i gospodarcze, z nich rekrutowała się ława miejska.
Miasto ściągało wielu osadników, którzy nie mieli wpływu na rządy, ale uzyskiwali prawo miejskie. Do tzw. Pospólstwa należeli rzemieślnicy, posiadacze gruntów miejskich, nierzadko rolnicy, hodowcy, młynarze - ci wszyscy, którzy w warunkach wolnego rynku mogli się włączyć do gospodarki pieniężnej, usług, produkcji, handlu. Ponadto, głównie w miastach większych, tworzyły się grupy ludności najuboższej, nie mającej prawa miejskiego, ale poddanej jurysdykcji ławy i rady. Nowym składnikiem krajobrazu społecznego stawali się liczni żebracy, przestępcy i szulerzy, prostytutki, a także pracownicy najemni, pachołkowie miejscy, ci wszyscy poprzednicy, którym tylko miasto mogło dać pracę i zarobek. Tam też znajdowali zajęcie i możliwość zrobienia kariery różni obcokrajowcy. Miasta miały wpływ na stosunki obyczajowe i na prawo także poza swoim terenem. Stały się miejscem spotkań towarzyskich, zjazdów politycznych, uroczystości kościelnych. Tam rycerze i chłopi poznawali nowych ludzi, modę, wynalazki techniczne. Miasta stanowiły centra życia religijnego. Miasto kształtowało również nowe formy organizacji pracy (Spółki handlowe), które niekiedy skupiając mieszkańców wielu ośrodków, wymagały stosowania listów kupieckich, z czasem ksiąg rachunkowych, weksli, rozliczeń. Wymagały zatem różnych umiejętności (czytania, pisania, rachowania itp.) posługiwania się językiem międzynarodowym - łaciną lub niemieckim. Z Zachodu przyszły wzory cechów rzemieślniczych - korporacji zrzeszających różnych producentów. Istniało kilka przyczyn ich powstania. W warunkach samowystarczalnej gospodarki chłopskiej, rynek zbytu na produkty rzemieślnicze był ogromny. Cechy wprowadzały zatem reglamentację wyrobów miejskich, pilnowały ich jakości, ilości, kształtowały ceny, a czyniły to różnymi środkami administracyjnymi. Ponadto zaspokajały potrzebę więzi środowiskowych. Przybyli do miasta zrywali dotychczasowe kontakty z ziemią, rodziną, z zawodem. Ich pozycja w społeczności miejskiej była lepiej zabezpieczona przez organizację, dającą poczucie stabilizacji i bezpieczeństwa. Cechy zapewniały zabezpieczenie materialne wdowom po swych członkach i starcom, już zawodowo nieczynnym. Organizowały naukę rzemiosła dla młodzieży. Stanowiły organizację, przez którą władza - książęca, biskupia, miejska - mogła oddziaływać na określone środowiska, a także je kontrolować. Cechy miały określone obowiązki militarne (obrona murów), świadczenia podatkowe, przez nie starano się wpływać na kształtowanie cen, a także - na jakość wyrobów, przez nie realizowano doraźne potrzeby polityczne. Miasto odróżniało się od wsi i charakterem zabudowy i zajęciami mieszkańców. Zewnętrznym tego przejawem była granica, zaznaczona wałami, fosami, niekiedy ostrokołem. Już w XIII w. niektóre duże miasta zaczęły wznosić mury. Wzmacniały one bezpieczeństwo mieszczan i całego kraju. Na przykład Kraków, otoczony murami, potrafił już się bronić przed trzecim najazdem mongolskim w 1287 roku.
Walka o kształt granic odradzającego się państwa polskiego w latach 1918-1922
11 listopada 1918 roku Polska po 123-letniej niewoli stała się państwem niepodległym. Jednakże gdy Sejm Ustawodawczy, wybrany 26.01.1919 r., zbierał się i rozpoczynał prace, na zachodnich i wschodnich rubieżach kraju toczyły się walki o przynależność państwową tych ziem. Walka o ustalenie granic trwała od 1918 roku, aż do 1922 roku, kiedy to przyznano Polsce część Śląska i przyłączono Wileńszczyznę. Praktycznie każdy skrawek granicy wschodniej i zachodniej został wywalczony zbrojnie. Na zachodzie - podczas powstań śląskich oraz walkach w Wielkopolsce; na wschodzie aż do 1921 roku toczyła się krwawa wojna ze Związkiem Sowieckim. Zobaczmy więc, jak odbywało się scalanie ziem polskich. W 1918 roku istniały dwie koncepcje odbudowy państwa polskiego - federalistyczna Józefa Piłsudskiego oraz inkorporacyjna Romana Dmowskiego. Piłsudski głosił konieczność zjednoczenia ziem polskich ze stanu w roku 1772, ale w formie federacji z udziałem Ukrainy, Białorusi i Litwy. Koncepcja ta była jednak nierealna; rządy Litwy nie chciały się zgodzić na jakąkolwiek współpracę z Polską, w Białorusi - nie było po prostu z kim pertraktować, zaś Ukraina była podzielona między dwa rządy i borykała się z problemem nacierającej armii radzieckiej. Roman Dmowski uważał, że Polska musi swoje ziemie po prostu odzyskać, bez układów z podbitymi narodami. Wobec realiów z 1918 roku wydaje się, że zwyciężyła właśnie ta koncepcja.
Granica Zachodnia - Wielkopolska
Zacznijmy od ustalenia się granicy na zachodzie. W Wielkopolsce, pomimo wyraźnej przewagi żywiołu polskiego, Niemcy nie byli gotowi ustąpić ze swych pozycji. Jeszcze w listopadzie 1918 roku skierowano tu z zachodu ochotnicze formacje Grenzschutzu i Haimatschutzu. Wzmocniło to nurt radykalny w obozie polskim. 3-5.12.1918 r. zebrał się Sejm Dzielnicowy zaboru pruskiego, w którym rolę wiodącą odgrywała endecja. Komisariat Naczelnej Rady Ludowej w składzie: ks. Stanisław Adamski, Wojciech Korfanty, Stefan Łaszewski, Adam Poszwiński, Józef Rymar i Władysław Seyda - próbował zapobiec rozlewowi krwi i negocjował z rządem niemieckim, stojąc na stanowisku oczekiwania wyroku konferencji pokojowej w sprawie przynależności Wielkopolski. Próby te rozbijały się o coraz ostrzejszy kurs polityki niemieckiej. Gdy 26.12.1918 r. do Poznania przybył Paderewski, grupy żołnierzy niemieckich dopuściły się prowokacji wobec flag polskich i alianckich oraz czynnej zniewagi wobec ludności polskiej. Nazajutrz doszło do pierwszych starć zbrojnych, które przekształciły się w Powstanie Wielkopolskie. W rejonach, gdzie przewaga Polaków była znaczna, usunięcie władz niemieckich i wojska nastąpiło szybko i bez większych strat. Ciężkie walki rozgorzały natomiast w Chodzieży, Inowrocławiu i Nakle. 8.01.1919 r. Naczelna Rada Ludowa w Poznaniu przejęła władzę na wyzwolonym obszarze. Na południu front oparł się wówczas na linii Rawicz-Ostrów Wlkp., na zachodzie powstańcy dotarli pod Międzychów i Zbąszyń, a na północy nad Noteć. Na czele oddziałów powstańczych stał mjr Stanisław Taczak. Działania zbrojne podjęły też organizacje polskie na Pomorzu. Jednak ich sytuacja była o wiele trudniejsza, gdyż w niektórych rejonach żywioł niemiecki miał tu przewagę, a przez obszar ten powracali żołnierze niemieccy z frontu wschodniego. W połowie stycznia Niemcy zgromadzili przeciw powstańcom znaczne siły i przystąpili do ofensywy. Akcja ich koncentrowała się w Bydgoszczy, Frankfurcie nad Odrą i na Dolnym Śląsku. 16.01.1919 r. dowódca armii wielkopolskiej został gen. Józef Dowbór-Muśnicki. Ochotnicze odziały powstańcze przekształcono w regularne wojsko. Powołano kilka roczników pod broń. Krwawe walki rozgorzały wokół Leszna, nad Odrą i Notecią. Komisariat NRL podjął akcję dyplomatyczną za pośrednictwem KNP w Paryżu oraz Paderewskiego, który właśnie stanął na czele rządu w Warszawie. Akcja ta doprowadziła do zawieszenia broni. Niemcy nie miały dość sił, by wznowić wojnę z państwami Ententy, a marszałek Foch rozciągnął warunki rozejmu z 11.11.1918 r. na front wielkopolski. 16.02.1919 r. przerwano walki. Obszar wyzwolony znalazł się pod kontrolą Komisariatu NRL i armii powstańczej. O jego losach zdecydować miał jednak ostatecznie traktat pokojowy z Niemcami.
Granica Zachodnia - Górny Śląsk
Zgodnie z postanowieniami traktatu wersalskiego, na terenie Górnego Śląska winien był się odbyć plebiscyt w celu określenia ostatecznego kształtu granicy polsko-niemieckiej na tym obszarze. Podczas obrad konferencji paryskiej wzrosło jednak na Górnym Śląsku napięcie: z jednej strony zwiększyła się intensywność propagandy niemieckiej i działalność Granzschutzu, z drugiej - narastał polski ruch niepodległościowy. Rozwijająca się tu od kilku miesięcy konspiracyjna POW nalegała na podjęcie walki zbrojnej o polskość Górnego Śląska jeszcze przed podpisaniem traktatu pokojowego. Jednakże ze względu na dużą siłę żywiołu rewolucyjnego, który mógł pokierować działaniami powstańczymi w trudnym do przewodzenia kierunku, poznańska NRL i rząd warszawski pohamował powstańców. Po ogłoszeniu postanowień traktatu wersalskiego na Górnym Śląsku nastąpił strajk powszechny, a 17.08.1919 r. wybuchło ostatecznie I Powstanie Śląskie. Siły powstańcze były jednak słabsze od oddziałów niemieckich i dysponowały gorszym uzbrojeniem, toteż po paru dniach musiały szukać schronienia po polskiej stronie granicy obszaru plebiscytowego. Po ratyfikacji traktatu wersalskiego w styczniu i lutym 1920 r. na Górny Śląsk przybyły oddziały wojsk angielskich, francuskich i włoskich, których celem było nadzorowanie przygotowań i przebiegu plebiscytu. 11.02.1920 r. rozpoczęła w Opolu pracę Międzysojusznicza Komisja Rządząca i Plebiscytowa z gen. Henri le Rond na czele. Pod jej kontrolą znalazł się obszar 10,7 tys. km2 z ok. 2 mln. ludności. Jednocześnie wycofano wojska niemieckie, pozostawiając jedynie niższe ogniwa administracji i policję niemiecką. Przy Komisji Międzysojuszniczej akredytowano w lutym oficjalnych przedstawicieli Niemiec, Polski i Czechosłowacji, a w maju 1920 r. przybył na Górny Śląsk nuncjusz papieski w Polsce abp Achille Ratii, jako specjalny komisarz Kościoła Katolickiego. W Katowicach powstał niemiecki, zaś w Bytomiu - Polski Komisariat Plebiscytowy z Wojciechem Korfantym na czele. Obie organizacje przystąpiły do przygotowań plebiscytowych. Komisariat polski organizował placówki powiatowe i gminne z udziałem paru tysięcy osób. Wkrótce po objęciu urzędu Korfanty wydał do Ślązaków odezwę, w której przedstawił Polskę jako przeciwieństwo Niemiec - państwo ludowe, demokratyczne i dobrze zorganizowane, zapewniające obywatelom wolność i sprawiedliwość oraz "zasłaniające milionową armią chrześcijańską Europę od nawały bolszewickiej". Wiosna i lato 1920 r. przebiegały na Górnym Śląsku pod znakiem zmagań propagandy polskiej i niemieckiej. W kwietniu i w maju wybuchały częste strajki o charakterze ekonomicznym. W trakcie kampanii plebiscytowej 25.04 Niemcy zorganizowali antypolską manifestację w Opolu. W odpowiedzi Komisariat polski przeprowadził liczne wiece ludności polskiej w Bytomiu, Katowicach, Królewskiej Hucie, Zabrzu, Gliwicach i innych miastach, gdzie żądano usunięcia policji niemieckiej. Walce o cele narodowe przyświecał też 48-godzinny strajk powszechny proklamowany przez Komisariat polski 10-12.05. Przeciwko strajkom wystąpiły organizacje niemieckie i komuniści, którzy wyraźnie sprzyjali Niemcom. 27.05 bojówki niemieckie napadły na siedzibę Komisariatu
Granica Północna - Warmia i Mazury
Podobnie jak na Górnym Śląsku, plebiscyt przewidziany traktatem wersalskim miał się odbyć na Warmii, Mazurach i Powiślu. Nad porządkiem i swobodą przygotowań czuwać miały dwie komisje alianckie: jedna w Olsztynie, druga w Kwidzyniu, przy czym na obszarze plebiscytowym pozostawiono dawną administrację i policję pruską oraz lokalną Einwohnerwehr. Akcją proniemiecką kierował specjalny komisarz Rzeszy oraz organizacje Ostdeutscher, Heimatsdienst i Masuren und Ermlnderbund. Propaganda niemiecka czerpała z obfitych źródeł finansowych Rzeszy rozprzestrzeniając obraz Polski jako "państwa sezonowego" (Saisonstaat). Bojówki pruskie szerzyły terror. Najgłośniejszym przykładem bestialstwa niemieckiego stało się wówczas zabójstwo polskiego społecznika Bogumiła Linki, a później sprofanowanie jego grobu w Olsztynie. Do bojkotu plebiscytu namawiali agitatorzy komunistyczni planujący rewolucyjną akcję zbrojną w celu utworzenia związku "radzieckich Niemiec, Polski i Rosji". W połowie 1919 r. powołano do życia polskie komitety plebiscytowe. W Kwidzyniu działał Komitet Warmiński z ks. Walentym Barczewskim na czele, a w Szczytnie Mazurski Związek Ludowy pod przewodnictwem Fryderyka Leyka. W przeciwieństwie do Górnego Śląska sprawa polskości Warmii i Mazur nie znalazła dostatecznego poparcia rządu polskiego, mimo że na dużej części obszaru plebiscytowego autochtoni skłaniający się ku polskości stanowili większość. Plebiscyt odbył się ponadto 11.07.1920 r. w niezwykle trudnych dla Polski warunkach. Odwrót armii polskiej i ofensywa radziecka wzdłuż granicy z Prusami Wschodnimi nie tylko uniemożliwiały rządowi polskiemu aktywniejszy udział w przygotowaniu plebiscytu, ale sprawiły na głosujących mieszkańcach Warmii i Mazur wrażenie, że dni niepodległej Polski są policzone. W tej sytuacji wielu z nich wolało głosować za rządami niemieckimi niż za niepewnym losem w stojącej przed zbolszewizowaniem Polsce. Wystąpienie rządu polskiego do mocarstw sprzymierzonych i Konferencji Ambasadorów o odroczenie plebiscytu pozostało bez echa. Z drugiej strony komisje alianckie dopuściły do głosowania około 150-200 tys. faktycznych lub fikcyjnych emigrantów z obszaru plebiscytowego, zamieszkałych w innych częściach Rzeszy. W tej sytuacji głosowanie skończyło się dla Polski klęską. Na Powiślu jedynie 7,6% głosów padło za Polską, w powiecie olsztyńskim - 13,4%, a sztumskim 19,1%. W rezultacie l2.08.1920 r., w przededniu rozstrzygającej bitwy o Warszawę, Rada Ambasadorów uznała dotychczasową granicę Prus Wschodnich oddając Polsce jedynie niewielkie skrawki z 5 wsiami na Mazurach oraz okolicę Janowa na wschodnim brzegu Wisły.
Granica Wschodnia
Przez cały grudzień i styczeń 1918/1919 r. trwały zacięte walki ukraińsko-polskie pod Lwowem, Rawą Ruską i Chyrowem. Siły polskie walczące w tym rejonie liczyły około 20 tys. żołnierzy. Równocześnie na Wołyniu wojska polskie ścierały się z siłami Naddnieprzańskiej Ukraińskiej Republiki Ludowej, które panowały na Polesiu i zagrażały Chełmszczyźnie. Oddziały polskie, dowodzone przez gen. Stefana Majewskiego, a następnie gen. Edwarda Rydza-Śmigłego, przejęły tu inicjatywę w styczniu 1919 r. wypierając Ukraińców za linię Włodzimierz Kowel. Zadanie to ułatwił atak Armii Czerwonej ze wschodu na siły ukraińskie. Podobnie skomplikowana sytuacja wytworzyła się na północno-wschodnich obszarach dawnej Rzeczypospolitej. Kiedy po klęsce Niemiec Rosja Radziecka wymówiła traktat brzeski, rozpoczęła się ofensywa bolszewicka w celu zdobycia nierosyjskich kresów dawnego imperium carów. Natarcie bolszewickie doprowadziło do upadku rządu białoruskiego i wycofania się Litwinów z Wilna. 1.01.1919 r. bolszewicy proklamowali w Mińsku Białoruską Socjalistyczną Republikę Rad. Społeczność polska, kierowana przez tamtejszych ziemian, zorganizowała Komitet Obrony Kresów oraz przystąpiła do tworzenia samoobrony Litwy i Białorusi, którą dowodził gen. Wiesław Wejtka. Oddziały polskie opanowały przejściowo Wilno, jednak po paru dniach, 5.01.1919 r. miastem zawładnęła Armia Czerwona. 27.02.1919 r. władze bolszewickie na Litwie i Białorusi połączyły się tworząc Litewsko-Białoruską Socjalistyczną Republikę Rad. Gdziekolwiek bolszewicy zaprowadzali swe rządy, rozpoczynał się rabunek oraz rewolucyjny terror, którego ofiarą padali głównie ziemianie, inteligencja i polscy działacze niepodległościowi. W połowie lutego wojska polskie zgrupowane na Froncie Litewsko-Białoruskim pod komendą gen. Stanisława Szeptyckiego podjęły kontrofensywę nawiązując styczność bojową z Armią Czerwoną. Mimo zaciekłego oporu bolszewików kontrofensywa gen. Antoniego Listowskiego doprowadziła w marcu 1919 r. do zajęcia przez Polaków Pińska, a 19.04, dzięki śmiałemu wypadowi oddziałów płk Władysława Beliny-Prażmowskiego i akcji kolejarzy wileńskich, którzy wysłali na zachód wagony, wojska polskie dowodzone przez gen. Rydza-Śmigłego wkroczyły do Wilna. Po wejściu wojsk polskich do Wilna Piłsudski wydał odezwę "Do mieszkańców byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego" z 22.04.1919 r., w której stwierdził, że "na tej ziemi, jakby przez Boga zapomnianej, musi zapanować swoboda (...) Chcę dać wam możność rozwiązania spraw wewnętrznych, narodowościowych i wyznaniowych tak, jak sami sobie tego życzyć będziecie". 26.07.1919 r. Rada Najwyższa konferencji pokojowej w Paryżu zatwierdziła projekt rozgraniczenia Polski i Litwy wzdłuż tzw. linii Focha, dzielącej Suwalszczyznę według zasady etnicznej i pozostawiającej Wilno po stronie polskiej. Ofensywa polska na Białorusi doprowadziła do zajęcia przez Polaków Mińska. Pod koniec września front polsko -bolszewicki przebiegał wzdłuż linii Połock-Borysów-Bobrujsk-Zasław-Zbrucz. Sukcesy armii polskich na wschodzie zachęciły Piłsudskiego i jego zwolenników w Sejmie do rozwinięcia koncepcji federalistycznej. Zauważyli oni, że nadarza się wyjątkowa sposobność umocnienia strategiczne
Granica Południowa - Śląsk Cieszyński
Jednocześnie dramatyczna sytuacja zaistniała na południowo-zachodnim odcinku granicy. 23.01.1919 r. wojska czeskie uderzyły na Śląsk Cieszyński, gwałcąc linię demarkacyjną ustaloną przez Narodni Vibor i polską Radę Narodową. Obrona polska, kierowana przez płk Franciszka Latinika, wzrosła w ciągu paru dni z około tysiąca do 5 tys. żołnierzy. Nie wystarczyło to jednak do zahamowania najazdu czeskiego. 26.01. odziały polskie wycofały się z Cieszyna na linię Wisły, a wojska czeskie zajęły także Spisz i Orawę, gdzie, podobnie jak na Śląsku Cieszyńskim, miał się odbyć plebiscyt zasądzony przez Radę Ambasadorów w Paryżu. Nie zdoławszy pokonać linii Wisły Czesi podpisali rozejm, a 3.02 parafowano w Paryżu porozumienie o wytyczeniu do momentu przeprowadzenia plebiscytu nowej linii demarkacyjnej, przy czym po stronie czeskiej zostały zagarnięte części powiatu cieszyńskiego i frysztackiego. Sprawa tego odcinka granicy została dla Polski rozstrzygnięta niekorzystnie podczas ofensywy radzieckiej na Warszawę. Państwa Ententy podjęły 10.07.1920 r. podczas konferencji w Spa rezolucję w sprawie granicy między Polską a Czechosłowacją na tym terenie oraz na Spiszu i Orawie, biorąc na siebie wytyczenie linii granicznej. Na rozwiązanie to przystały rządy obu zainteresowanych państw, przy czym zgoda Polski uzależniona została od neutralności Czechosłowacji w toczącej się wojnie polsko-radzieckiej i przepuszczenia transportów ze sprzętem dla Polski. 28.07.1920 r. Rada Ambasadorów podjęła decyzję o zaniechaniu plebiscytu. Ze spornego obszaru Polska otrzymała 1,0 tys. km2 i 143 tys. ludności, a Czechosłowacja - 1,3 tys. km2 oraz 284 tys. ludności. Po czeskiej stronie granicy pozostało ok. 120 tys. Polaków. Już wkrótce Czechosłowacja nie wywiązała się z obietnic neutralności, blokując dostawy dla Polski, w związku z czym rząd polski przestał się czuć zobowiązany do pełnego respektowania decyzji w sprawie Śląska Cieszyńskiego, Spiszu i Orawy oraz zaczął kwestionować prawo Czechosłowacji do przyznanych jej ziem z ludnością polską.
ęłęóKonflikty polsko-szwedzkie w XVII wieku i ich następstwa.
1592 - umiera Jan III; Zygmunt staje się tytularnym królem Szwecji ale władzę w jego imieniu obejmuje rada senatorów pod przewodnictwem jego wuja Karola, księcia Sudermanii. Stopniowo szlachta szwedzka zaczyna okazywać coraz większą niechęć do Wazów polskich z racji ich ortodoksyjnej katolickości, nie chcieli się zgodzić na oddanie Rzeplitej północnej Estonii a także zawiedli się w przewidywaniu, że zasiadanie na 2 tronach jednocześnie osłabi władzę królewską Wazów
1598 - wyprawa na Szwecję, klęska wojsk Zygmunta III Wazy; rozpoczęcie wojny o tzw. Dominium Maris Baltici; Karol Sudermański zostaje obwołany królem Szwecji
1601 - bitwa pod Kokenhausen, zatrzymanie Szwedów na linii Dźwiny
1604/jesień - Dymitr w asyście nadwornych wojsk magnackich (Mniszkowie i Wiśniowieccy) przekracza granicę polsko-rosyjską
1605 - bitwa pod Kircholmem, zwycięstwo wojsk polskich pod wodzą Jana Karola Chodkiewicza
W Polsce tymczasem narastał konflikt pomiędzy Zygmuntem III Wazą a szlachtą. Król pragnął zreformować kraj wprowadzając monarchię dziedziczną i wzmacniając władzę królewską. Temu wszystkiemu towarzyszyła polityka wyznaniowa faworyzująca katolików, co doprowadziło do zmniejszenia się liczby protestanckich senatorów, nieuznawanie uchwał konfederacji warszawskiej oraz naciski na prawosławnych aby zatwierdzili postanowienia unii brzeskiej (1595/6), uznające papieża za zwierzchnika kościoła greckokatolickiego
1610/lipiec - bitwa pod Kłuszynem gdzie Stanisław Żółkiewski pobił połączone wojska rosyjskie i szwedzkie.
1617-20 - wojna ze Szwecją; Polska traci cześć Inflant
1626 - najazd szwedzki na Prusy Książęce, okupacja Prus Królewskich z ujściem Wisły; blokada Gdańska
1627 - zwycięstwo w bitwie morskiej pod Oliwą
1629 - wygrana pod Trzcianą, klęska pod Górznem
1629/wrzesień - pokój w Altmarku; Szwecja zatrzymywała Prusy z portami (oprócz Pucka, Gdańska i Królewca) oraz tereny w Inflantach na północ od Dźwiny. Ponadto Szwecja otrzymała prawo pobierania ceł z handlu polskiego
1632 - śmierć Zygmunta III Wazy. Królem zostaje obrany jego syn, Władysława IV Waza. Nie udały się próby stworzenia lobby pro królewskiego (ci, którzy otrzymali Order Niepokalanego Poczęcia NMP) ani zwiększenia dochodów skarbu. Szlachta nie chciała mieszać się w wojnę 30 letnią chociaż przywódca stronnictwa protestanckiego, książę brzeski Jan Krystian proponował oddanie zwierzchnictwa nad Śląskiem Polsce. Podobną ofertę wysunęła koalicja pro habsburska.
1635/12 września - pokój ze Szwedami w Sztumskiej Wsi, przyznający Polsce prawo do Prus ale zostawiające Inflanty w rękach szwedzkich
1637 - małżeństwo z córką Ferdynanda Habsburga, Cecylia Renatą, sojusz z Habsburgami przeciwko Szwecji
1641 - pozbawiony poparcia cesarza hołd Polsce składa Fryderyk Wilhelm, ostatni hołd Polsce księcia Prus w dziejach. Sojusz z Habsburgami nie przynosi oczekiwanych skutków
1648/maj - umiera Władysław IV Waza; królem zostaje Jan Kazimierz
1655/lato - atak szwedzki na Wielkopolskę; powody:
chęć opanowania żyznych ziem
opanowanie komór celnych nad Bałtykiem
słabość Polski ukazana podczas wojen z Chmielnickim
namowy Hieronima Radziejowskiego, zdrajcy, magnata, który uciekł do Szwecji po zatargu z królem
1655/lipiec - kapitulacja pospolitego ruszenia Wielkopolski pod Ujściem będąca wynikiem zdrady magnaterii z Krzysztofem Opalińskim na czele.
1655/sierpień - Radziwiłłowie poddają w Kiejdanach Litwę Karolowi Gustawowi
1655/wrzesień-październik - upadek Warszawy i Krakowa; magnateria i wojsko kapituluje; Jan Kazimierz ucieka na Śląsk
1655/jesień - wybuch powstania antyszwedzkiego
1655/grudzień -konfederacja tyszowiecka; oblężenie Jasnej Góry
1656/styczeń - powrót króla; udział w walkach chłopów zachęconych pro-chłopską wymową tzw. "ślubów lwowskich" (1 kwiecień 1656)
1656/czerwiec - odbicie Warszawy
1656/28-30 lipca - przegrana przez Polaków bitwa pod Warszawą z wojskami szwedzko-brandenburskimi
ęłęóPowstanie kościuszkowskie
Drugi rozbiór Polski stał się nie tylko końcem państwowości, ale i gospodarki. Wprowadzona przez zaborców rabunkowa eksploatacja ówczesnego przemysłu i obciążenie wsi wysokimi kontrybucjami spowodowało upadek polskich manufaktur i banków. Szybko rosły ceny żywności. Warszawa stała się wkrótce najdroższym miastem w Europie. Ludność popadała w coraz większą nędzę. Nie było czym opłacać urzędników, wojska i dostawców. Nastroje pogarszało rozkradanie majątku narodowego przez dygnitarzy targowicko-grodzieńskich. Ich pysznienie się bogactwem powodowało rosnącą nienawiść uzewnętrznianą w pieśniach rewolucyjnych, plakatach i żądaniach ukarania targowiczan. Szczególnie wrzenie powstało w szeregach wojska polskiego. Rządy targowiczan przywróciły władzę hetmanów, co postawiło młodych oficerów w opozycji, a tym samym skłoniło do udziału w spiskach powstańczych. Szczególnie aktywni byli ci, których pozbawiono orderu Virtuti Militari i nabytego w wojnie 1792 r. stopnia. W lutym 1793 r. lud Warszawy uniemożliwił zajęcie Arsenału przez wojska carskie. Na miejsce Sieversa ,opowiadającego się za zachowaniem okrojonej Polski, mianowany został nowy ambasador rosyjski gen. Josif A. Igelstrom, który w swoich działaniach oparł się na targowiczanach. On to zażądał po wykryciu spisku w wojsku i aresztowaniu przywódców od wznowionej Rady Nieustającej redukcji wojska do połowy i wcielenia go do armii carskiej.
Część działaczy Sejmu Czteroletniego i oficerów przebywających na emigracji w Saksonii przygotowywała walkę zbrojną w kraju. Na terenie wszystkich zaborów powstawały organizacje spiskowe. Podniecające wieści napływające z rewolucyjnej Francji i z bliskiego Śląska, gdzie w 1793 r. doszło do wystąpień społecznych również zachęcały do podjęcia działań. W maju 1793 r. zawiązano sprzysiężenie powstańcze.
Obóz powstańczy był zróżnicowany politycznie. Umiarkowana prawica to stronnictwo patriotyczne z okresu Sejmu Czteroletniego z królem Stanisławem Augustem na czele. Tej grupie nie udało się uzyskać większych wpływów. Największe znaczenie w powstaniu mieli przedstawiciele centrum, nie wychodzący poza Konstytucję 3 Maja, liczący na sprzyjającą sytuację międzynarodową i nie chcący ograniczyć praw szlachty. Byli to między innymi Ignacy Potocki, Ignacy Wyssogota Zakrzewski, Józef Wybicki, Andrzej Kapostas. Do lewicy powstania tzn. do grupy tzw. polskich jakobinów należeli między innymi: Tomasz Maruszewski, Jan Alojzy Orchowski, Hugo Kołłątaj i Jakub Jasiński. Jakobini głosili hasła walki powstańczej z udziałem możliwie szerokich mas społeczeństwa, ukarania zdrajców, demokratycznych władz i realizacji postanowień w sprawie chłopskiej. Tworzyli oni rewolucyjną atmosferę powstania.
Podejmowano zabiegi o uzyskanie pomocy zewnętrznej. Sprzysiężeni liczyli na Francję. Mimo misji Kościuszki do Paryża, Francja nie zamierzała angażować się po stronie Polski traktując powstanie jako szlacheckie. Tym większe znaczenie miały przygotowania w kraju. Wybuch powstania planowano na jesień 1793 r.. Po dokonaniu inspekcji powstańczych sił Kościuszko, który we wrześniu 1793 r. został wyznaczony na naczelnego wodza i dyktatora powstania odroczył termin do wiosny następnego roku.
Dwunastego marca 1794 r. brygadier Antoni Józef Madaliński odmówił przeprowadzenia redukcji swojego oddziału kawalerii i rozpoczął marsz w kierunku Krakowa na czele 1200 ludzi. Był to faktyczny wybuch powstania. Ogłoszenie powstania przez Kościuszkę nastąpiło 24 marca na rynku w Krakowie. Złożył przysięgę na wierność narodowi jako Najwyższy Naczelnik Siły Zbrojnej Narodowej , a następnie ogłosił w ratuszu “ Akt powstania obywatelów, mieszkańców województwa krakowskiego “.Kościuszko powołał pod broń mężczyzn w wieku od 18 do 28 roku życia i zapowiedział uzbrojenie wszystkich miast i wsi. Zgromadziwszy wokół siebie po nadejściu Madalińskiego ponad 4 tys. żołnierzy i 2 tys. kosynierów wyruszył na Warszawę. Wojsko carskie ścigające Madalińskiego zastąpiło mu drogę .Siłami rosyjskimi dowodził generał Teodor Denisow (otrzymał nieco wcześniej od Stanisława Augusta Order Orła Białego). Generał rozdzielił swoje wojska i 4 kwietnia Kościuszko spotkał się pod Racłwicami ze słabszą kolumną generała Tormasowa. Dowódzca wojsk rosyjskich nie zaczekał na Denisowa i sam zaatakował umocnioną linię Kościuszki. Na lewym skrzydle gdzie dowodził generał Józef Zajączek odniósł powodzenie - atak prowadził pułkownik Pustowałow , uczestnik bitew pod Zieleńcami i Dubienką na czele batalionu pułku jegrów Jekaterynosławskich. O zwycięstwie rozstrzygneło uderzenie w centrum , na główną kolumnę Tormasowa. Pierwszy dopadł działa i zdobył je Wojciech Bartos , chłop z Rzędowic (następnego dnia wynagrodzony rangą chorążego i nazwiskiem Głowacki). W bitwie zginął również Pustowałowi niemal wszyscy jegrzy . W bitwie tej zdobyto 12 dział , mnóstwo broni ręcznej , sztandar kawalerii ,
zabito i poraniono około 1000 żołnierzy a do niewoli wzięto tylko 22 - chłopi nie znajac słowa pardon na śmierć bili. U schytłku dnia ukazały się pułki Denisowa - nie odważył się on jednak zaatakować. Denisow cofnął się ku Kazimierzy a Kościuszko ku Słomnikom. Pomimo zwycięstwa w polu droga do Warszawy została zamknięta.
Tymczasem w Warszawie - mimo osłabienia pod Racławicami załogi carskiej - Igelstrom zamierzał opanować Arsenał i rozbić garnizon polski. Nie doszło jednak do tego, ponieważ wysłannik Kościuszki Tomasz Maruszewski rozwinął działalność agitacyjną mobilizując lud.
W ciągu dwóch dni 17 i 18 kwietnia toczyły się w Warszawie walki, w których decydującą rolę odegrały biedniejsze warstwy ludności: rzemieślnicy, służba, czeladź z Janem Kilińskim na czele. Igelstrom musiał wycofać się z Warszawy tracąc 60 % garnizonu. Władzę prezydenta Warszawy z polecenia króla objął Ignacy Zakrzewski, a komendantem wojskowym został gen. Stanisław Mokronowski.
Zakrzewski ogłosił akces do powstania krakowskiego i przeprowadził wybory do Rady Zastępczej Tymczasowej. Umiarkowany charakter władzy nie zadowolił ludu a szczególnie powstałego 24 kwietnia radykalnego klubu jakobinów.
Powstanie rozszerzało się. W dniach 22-23 kwietnia Jakub Jasiński stojąc na czele radykalnego sprzysiężenia opanował Wilno. Rosły siły powstańcze skupione wokół Kościuszki w Małopolsce. Obok radykalizacji ludności miejskiej widoczne były zmiany nastrojów wśród chłopów. Domagali się oni reform . Kościuszko 7 maja w obozie pod Połańcem wydał Uniwersał połaniecki, w którym przyznano chłopom wolność osobistą, zagwarantowano nieusuwalność z ziemi, zmniejszono pańszczyznę, chłopów służących w wojsku zwolniono z niej całkowicie. Radykalny odłam powstania , jakobini z Hugo Kołłątajem na czele wysuwał program uwłaszczenia chłopów. Ważnym krokiem było ustanowienie dozorców dbających, aby postanowienia w stosunku do chłopów były realizowane przez panów. Uniwersał połaniecki tylko w małym zakresie wszedł w życie. Szlachta nie chciała zrezygnować z przywilejów. Kościuszko nie chcąc pozbawiać
się poparcia szlachty ( bez niej nie można było wówczas myśleć o walce o niepodległość ) musiał mimo subiektywnego przekonania o konieczności bardziej radykalnych rozwiązań szukać kompromisów.
W Warszawie polityka Rady Zastępczej Tymczasowej spotkała się z krytyką zarówno jakobinów jak i zbliżającego się Kościuszki. W nocy z 8 na 9 maja jakobini postawili szubienice dla targowiczan. W obliczu żądań ludu Rada Zastępcza rozszerzyła kompetencje sądu kryminalnego, który skazał na śmierć hetmanów Ożarowskiego, Zabiełłę, marszałka Rady Nieustającej Ankwicza i biskupa Kossakowskiego.
Kościuszko rozwiązał Radę Zastępczą Tymczasową , a także powstałą w Wilnie Radę Najwyższą Litewską i powołał zapowiedzianą w Akcie powstania Radę Najwyższą Narodową, w skład której weszli i jakobini i moderaci.
Prasa i propaganda, która podlegała Dmochowskiemu wpłynęła na wzrost nastrojów rewolucyjnych. Kołłątaj, który objął Wydział Skarbu wprowadził progresywne podatki,zastosował rekwizycje , np.sreber kościelnych na bicie monet, wprowadził do obiegu pierwsze bilety skarbowe budując podstawy finansowe powstania. Przejmowano zakłady przemysłowe, egzekwowano dostawy zabezpieczając zaopatrzenie nie tylko dla wojska ale i cywilnej ludności Warszawy.
Jakobini wzmogli swoją działalność ideologiczną. Doprowadziło to do nowych wystąpień ludu warszawskiego (28 czerwiec). Teraz już bez sądu wyciągnięto przemocą z więzień targowiczan oraz ludzi podejrzanych o sprzyjanie im i powieszono ich (biskup Massalski, kasztelan Czetwertyński). Ten krok przerażonych francuskim radykalizmem odsunął od jakobinów wielu zwolenników.
Tymczasem sytuacja militarna powstania uległa pogorszeniu. Dziesiątego maja 1794 r. armia pruska w sile 17 tys. ludzi przekroczyła granice Polski. Nie mogąc się przeciwstawić połączonym siłom rosyjsko-pruskim Kościuszko poniósł klęskę pod Szczekocinami (6 czerwiec) - na polu bitwy obecny był i sprawował komendę król pruski Fryderyk Wilhelm 2 . Pmieważ na polu znajdował się król należało przedefilowac przed Jego Królewską Mością - kroczenie oddziałów według starszeństwa generałów. Ale to nie było powodem przegranej - Kościuszko miał 12 tys. wojska przeciw 24 , 29 dział przeciw 122 . Mimo tej przewagi centrum lini wytrzymało szarżę 14 szwadronów jazdy carskiej (centrum tworzyli kosynierzy wsparci przez piechotę. Kościuszko cofnął się pod Kielce , bitwa była przegrana . Polegli w niej gen. Jan Grochowski i Józef Wodzicki, Wojciech - Bartos Głowacki odniósł ciężką ranę i zmarł , pochowany został w kolegiacie w Kielcach. Następnie przyszła klęska generała Zajączka pod Chełmem (8 czerwiec) gdzie pospolite ruszenie, kosynierzy i pikinierzy rozbiegli się w panice - nie wytrzymali próby ze świeżo przybyłym z Rosji korpusem gen. Ottona Wilhelma
Derfeldena , oraz kapitulacja bez walki Krakowa (20 sierpnia). Armia powstańcza zaczęła się wycofywać w kierunku Warszawy. Powstał plan przeniesienia powstania do Wielkopolski. Już w pierwszej fazie przygotowań insurekcyjnych w kraju i na emigracji liczono na szeroki udział Wielkopolan. Wskazywały na to ich kontakty z wysłannikami Kościuszki oraz powiązania z Towarzystwem Patriotycznym w Warszawie.
Wybuch powstania spowodował na tych ziemiach wzmocnienie pruskich garnizonów i liczne aresztowania wśród osób podejrzanych o działalność spiskową. Publikowano patenty królewskie nakazujące polskim poddanym pod groźbą konfiskaty dóbr powrót w granice pruskich posiadłości. Pomimo tych gróźb formowano na terenach objętych powstaniem Wielkopolskie Odziały Strzelców, a w czerwcu 1794 r. Rada Najwyższa Narodowa wydała odezwę "Do obywatelów prowincji Wielkopolskiej" wzywającą do powstania.
Nastąpiło to jednak dopiero w sierpniu w chwili gdy większość oddziałów pruskich i rosyjskich oblegała Warszawę bronioną przez 23 tys. wojska i całą zdolną do walki ludność.
Z pomocą wielkopolskim powstańcom miały przyjść regularne oddziały wojska z Warszawy. Próby przedarcia się jakie podejmowano skończyły się niepowodzeniami.
Wybuch powstania w Wielkopolsce na tyłach armii pruskiej oblegającej Warszawę spowodował, że król pruski po niepowodzeniach szturmów, obawiając się odcięcia armii od reszty kraju, zdecydował się na przerwanie oblężenia.
Druga faza działań powstańczych w Wielkopolsce rozpoczęła się w chwili przybycia na te ziemie regularnego wojska pod wodzą Henryka Dąbrowskiego w sile 2300 osób. Wraz z nim na te ziemie przybył Józef Wybicki przystępując do organizowania władz powstańczych.
Wojska powstańcze wkroczyły w granice pierwszego pruskiego zaboru i 2 października zajęły Bydgoszcz.
Tymczasem w okresie oblężenia Warszawy sytuacja na wschodzie uległa pogorszeniu. Na Litwie mimo krótkotrwałych sukcesów powstańcy musieli się w sierpniu wycofać pod naporem przeważających sił rosyjskich i oddać Wilno. Jednocześnie wobec pokojowych deklaracji Turcji stojący dotychczas ze swoją armią na Ukrainie generał Suworow przeprawił się przez Polesie i rozbił słaby korpus powstańczy broniący przeprawy przez Bug. Walczący już w Polsce gen.Iwan Fersen dążył do połączenia się z Suworowem. Wystąpienie Kościuszki przeciw Fernsenowi skończyło się klęską pod Maciejowicami (10 października) , siły rosyjskie liczyły około 12
tys. , polskie około 8 tys.bitwa trwała około 7 godzin - popis wielkiego męstwa artylerii i piechoty polskiej . Fernsen całkowicie oskrzydlił słabszego przeciwnika, któremu rozlewisko rzeki Okrzejki utrudniały odwrót . Kościuszko przecenił własna przewagę moralną , ostatni broniący się czyli Działyńczycy i fizylierzy zajęli pozycję w dworze maciejowickim, wystrzelawszy ładunki, wepchnięci do piwnicy walczyli do końca bagnetami.
Klęska ta w zasadzie niewielka miała negatywne znaczenie moralne, oznaczała bowiem utratę dla powstania Kościuszki, który po upadku z konia , ranny został wzięty do niewoli, do niewoli dostali się również trzej generałowie Sierakowski, Kamiński i Kniaziewicz, ranny Niemcewicz.
Nowym naczelnikiem został 11 października Tomasz Wawrzecki. Sytuacja wojskowa powstania stawała się coraz trudniejsza. Nie potrafił on zorganizować skutecznej obrony Warszawy.
Dnia 4 listopada Suworow zaatakował szturmem Pragę. Po kilku godzinach Praga została zdobyta. Obrońcom, a także ludności cywilnej zgotowano krwawą zemstę- rzeź Pragi. Wawrzecki opuścił Warszawę wraz z wojskiem.Jakobini okazali się niezdolni do przejęcia władzy. Ostatecznie armia uległa rozproszeniu pod Radoszycami 16 listopada.Był to koniec powstania. Przywódców osadzono w więzieniach rosyjskich, pruskich i austriackich. Insurekcję kościuszkowską uznano za jeden z najbardziej przełomowych zdarzeń w historii społeczeństwa, narodu i państwa Polskiego. Powstanie kościuszkowskie objęło wszystkie dzielnice porozbiorowego państwa i skierowane było przeciwko dwóm zaborcom Rosji i Prusom. Miało charakter wojny rewolucyjnej .Trwało prawie osiem miesięcy od 12 marca do 16 listopada. Brało w nim udział prawie 300 tys. ludzi z czego połowa to regularne formacje, reszta to pospolite ruszenie. Kościuszko organizował powszechny system rekrutacji do armii, kadrę oficerską stanowili uczniowie Szkoły Rycerskiej. Powstanie kościuszkowskie zapoczątkowało demokratyczne przemiany w społeczeństwie polskim i stanowiło ważny krok w rozwązaniu sprawy chłopskiej.
Po drugim rozbiorze likwidacja państwa polskiego była przesądzona. Powstanie 1794 r. było jedyną szansą ratowania Polski. Udział w walce o niepodległość stał się ważnym elementem wzmacniającym poczucie narodowe najszerszych warstw społecznych. Racławickie kosy pozostały trwałym symbolem męstwa i ofiarności chłopów. Równocześnie perspektywa przemian społecznych deklarowana w uniwersałach kościuszkowskich odstręczała część szlachty od całkowitego zaangażowania się w walkę co było jedną z przyczyn klęski.
Upadek powstania był przede wszystkim wynikiem znacznej przewagi militarnej zaborców.
Polska była w swojej walce całkowicie osamotniona. Za to Francja skorzystała na oporze Polski. Powstanie skłoniło Prusy do wycofania się z wojny na zachodzie i zawarcia separatystycznego pokoju z rewolucyjną Francją. Powstanie kościuszkowskie uratowało rewolucję
francuską.
Powstanie warszawskie
Powstanie warszawskie, walka zbrojna przeciw okupantowi niemieckiemu podjeta w Warszawie przez oddzialy AK w ramach planu Burza. 21 VII 1944 w obliczu zblizania sie do Warszawy armii radzieckiej dowódca AK general T. Komorowski (Bór) podjal decyzje o powstaniu zaakceptowana w kilka dni pózniej przez delegata Rzadu RP na Kraj J.S. Jankowskiego (Sobola).
Rozpoczecie powstania
Date rozpoczecia walk ustalono na 1 VIII 1944 na godzine 17.00. W pierwszych walkach powstania wzielo udzial ok. 23 tys. zolnierzy. AK dysponowala w Warszawie ok. 50 tys. ludzi, z czego jedynie ok. 10% bylo uzbrojonych, niemal wylacznie w bron krótka. Do zolnierzy AK dolaczyly jednostki Narodowych Sil Zbrojnych (800 zolnierzy) i AL (500 zolnierzy), czynny udzial w powstaniu wziela ludnosc cywilna miasta.
Niemcy dysponowali w Warszawie garnizonem liczacym ok. 20 tys. zolnierzy i policjantów, który mógl byc wspierany przez jednostki udajace sie na front niemiecko-radziecki. Od 4 sierpnia do niemieckiego garnizonu naplywaly posilki, z których sformowano korpus liczacy ok. 25 tys. zolnierzy, dowodzony przez generala E. von dem Bacha. W sumie w tlumieniu powstania warszawskiego wzielo udzial ok. 50 tys. zolnierzy niemieckich.
Dowódca powstania mianowano pulkownika (od 14 wrzesnia generala brygady) A. Chrusciela (Montera). Do 3 sierpnia w rekach polskich znalazla sie wieksza czesc Sródmiescia z Powislem, Stare Miasto, Zoliborz, Mokotów i 3 enklawy na Ochocie. Nie zdolano jednak opanowac Cytadeli, Dworca Gdanskiego i lotniska na Okeciu.
Walki na Pradze i na Woli
Juz 2 sierpnia zalamalo sie powstanie na Pradze, silnie obsadzonej przez przyfrontowe jednostki niemieckie. Niemcy zachowali kontrole nad wszystkimi liniami kolejowymi i mostami na Wisle. 5 sierpnia inicjatywa przeszla w rece niemieckie. Rozpoczete w tym dniu uderzenie na Wole i Ochote mialo na celu przebicie arterii komunikacyjnych na linii wschód-zachód i polaczenie sie z walczacymi w okrazeniu w rejonie ratusza i Ogrodu Saskiego oddzialami generala R. Stahela.
Zgodnie ze specjalnym rozkazem A. Hitlera, Niemcy w kontrolowanych przez siebie dzielnicach stosowali bezwzgledny terror. Po przeniesieniu Komendy Glównej AK na Stare Miasto oddzialy walczace na Woli wycofaly sie kanalami do Sródmiescia. 6 sierpnia Niemcy odcieli Stare Miasto od Sródmiescia, docierajac do Ogrodu Saskiego. 11 sierpnia skapitulowaly ostatnie oddzialy powstancze walczace na Ochocie.
Walki na Starym Miescie
12 sierpnia Niemcy rozpoczeli natarcie na Stare Miasto bronione przez 9 tys. zolnierzy. W walkach o Starówke hitlerowcy uzyli najciezszego sprzetu wojennego: wielkokalibrowej artylerii i lotnictwa. Generalny szturm Niemców na Stare Miasto rozpoczal sie 19 sierpnia, jego celem bylo otwarcie komunikacji przez most Kierbedzia.
Pomimo kilkakrotnie podejmowanych prób nie udalo sie powstancom rozbic pierscienia niemieckiego otaczajacego Stare Miasto. Niepowodzenie tych akcji wymusilo decyzje o ewakuacji kanalami, 2 wrzesnia ostatnie oddzialy opuscily Stare Miasto. Powstancy walczacy w Sródmiesciu po zacietych walkach zdobyli wazne niemieckie punkty oporu, m.in.: Palac Staszica (11 sierpnia), gmach Polskiej Akcyjnej Spólki Telefonicznej (20 sierpnia), Komende Policji na Krakowskim Przedmiesciu (23 sierpnia).
5 wrzesnia Niemcy rozpoczeli powstrzymany przez powstanców atak wzdluz Alei Jerozolimskich, pomiedzy Nowym Swiatem a Marszalkowska. 6 wrzesnia padlo Powisle. Brak perspektyw na pomyslny rozwój dalszych wydarzen i poniesione w toku dotychczasowych walk straty sklonily Komende Glówna AK do podjecia w dniach 9-10 wrzesnia rozmów kapitulacyjnych z Niemcami.
Postawa Armii Czerwonej
10 IX 1944 ruszyla radziecka ofensywa w kierunku Warszawy. W nowej sytuacji Polacy zerwali prowadzone wczesniej rozmowy w sprawie kapitulacji. Ofensywa Armii Czerwonej zatrzymala sie jednak po drugiej stronie Wisly, a rzad radziecki odmówil zgody na ladowanie na lotniskach pozostajacych pod kontrola Armii Czerwonej samolotów alianckich majacych dostarczac zaopatrzenie walczacym powstancom.
11 wrzesnia Niemcy przerwali polaczenie Czerniakowa ze Sródmiesciem. W dniach 16-21 wrzesnia przeprowadzono w rejonie Czerniakowa, Powisla i Zoliborza desant zolnierzy 2 i 3 dywizji piechoty Pierwszej Armii Wojska Polskiego z zajetej 14 wrzesnia przez wojska radzieckie Pragi. W sumie przez Wisle przeprawiono 5 batalionów, które utworzyly przyczólki na Czerniakowie i Zoliborzu, nie zdolaly ich jednak utrzymac.
Ze wzgledu na brak odpowiedniego wsparcia artyleryjskiego operacja (w której poleglo blisko 3 tys. zolnierzy) zakonczyla sie niepowodzeniem. 23 wrzesnia skapitulowal Czerniaków, jedyny zajety przez AK rejon przylegajacy do Wisly. Po zacietych walkach w dniach 24-26 wrzesnia padl Mokotów, 30 wrzesnia Zoliborz.
Upadek powstania
Tego samego dnia w Ozarowie rozpoczely sie rokowania kapitulacyjne. 2 pazdziernika w kwaterze generala E. von dem Bacha podpisano akt kapitulacji. W dniach 3-5 pazdziernika oddzialy powstancze zlozyly bron i poddaly sie Niemcom.
Straty powstancze ocenia sie na 18 tys. zabitych i zaginionych, 25 tys. rannych. Do niewoli dostalo sie ok. 15 tys. zolnierzy i oficerów, w tym mianowany naczelnym wodzem general T. Komorowski (Bór). Straty ludnosci cywilnej wyniosly ponad 180 tys. zabitych (glównie pomordowanych). Niemcy stracili w walkach 10 tys. zabitych, 6 tys. zaginionych, 9 tys. rannych oraz ok. 300 pojazdów opancerzonych.
Ok. 25% budynków na terenach objetych walkami uleglo zniszczeniu, a dalsze Niemcy systematycznie burzyli po upadku powstania warszawskiego. Po kapitulacji powstania zolnierzy umieszczono w obozach jenieckich, ludnosc cywilna w obozie przejsciowym w Pruszkowie, skad rozsylano ja po terenie Generalnej Guberni lub kierowano do obozów pracy w Niemczech.
Podsumowanie
Powstanie trwalo 63 dni i zakonczylo sie druzgocaca kleska, zginelo 18 tys. zolnierzy, 25 tys zostalo rannych, najwieksze ofiary byly wsród ludnosci cywilnej - 150 tys. poleglych. Powstancy dysponowali jedynie bronia reczna, natomiast Niemcy byli doskonale wyposazeni. Powstancom nie pomogla Armia Czerwona, stojaca bezczynnie na brzegu Wisly. Powstanie ponioslo kleske w wyniku nieporozumienia komendy glównej Armii Krajowej z dowództwem Armii Czerwonej
Początki demokracji szlacheckiej za panowania Jagiellonów
Już od drugiej połowy XV wieku szlachta i magnateria polska zaczynały odgrywać dużą rolę w państwie polskim. Dysponowanie ogromnymi środkami finansowymi, które po części były efektem nadawania szlachcie przez władców coraz to większych przywilejów, wpływało na jej znaczny udział w życiu kulturalnym i politycznym kraju. Doprowadziło to do takiej zmiany stosunków społecznych, iż interesy szlachty utożsamiane były z interesami całego państwa. Dlatego królestwo polskie (po unii lubelskiej w 1569 łącznie z Wielkim Księstwem Litewskim) w latach 1454-1791 nazywamy Rzeczpospolitą szlachecką. Zjazd z udziałem króla, najwyższych urzędników, rycerstwa, szlachty i delegatur miasta Krakowa i Wilna nazywano w historii polskiej sejmem. Początkowo obradował on głównie w Piotrkowie Trybunalskim, a następnie w Warszawie. Szlachta poszczególnych ziem zbierała się na sejmikach ziemskich. Z powodu tego, iż sejmiki zdominowane zostały przez możnowładztwo, tzw. gmin szlachecki zaczął udawać się ze swoimi pełnomocnictwami na sejm do samego króla. Tak stało się już np. za panowania Jana I Olbrachta. Utarł się wówczas zwyczaj, iż zbierali się oni jako odrębna izba poselska. Osobno na sejmie obradował senat, w skład którego wchodzili najwyżsi przedstawiciele władzy kościelnej (arcybiskupi i biskupi), władzy centralnej (marszałkowie, kanclerze etc.) jaki i władzy wojewodowie czy kasztelanowie. Senat górował nad izbą poselską zarówno znaczeniem (był przedstawicielstwem elit urzędniczych) jak i liczebnością (w początkach XVI wieku w sejmie było około 40-45 posłów na 80-90 senatorów). Pierwszy udokumentowany dwuizbowy sejm obradował w 1493 roku. Zarówno ten, jak i kolejny z 1496 roku uchwaliły wiele korzystnych dla szlachty postanowień (m.in. statuty piotrkowskie). W 1505 roku na sejmie w Radomiu podpisano konstytucję "Nihil novi", która była wynikiem protestu posłów przeciwko ustaleniu przywileju mielnickiego. Zgodnie z konstytucją nic nowego nie mogło być ustalone bez wiedzy i zgody senatorów i posłów ziemskich. Tworzyła ona prawne ramy systemu demokracji szlacheckiej. Ostatni Jagiellonowie (Zygmunt I Stary i Zygmunt II August) sprowadzili rolę izby poselskiej do uchwalania proponowanych przez władcę podatków. Dysponowali on szerokim zakresem władzy wykonawczej (polityka wewnętrzna, zewnętrzna, zwierzchnictwo nad armią, mianowanie wysokich urzędników) jaki i mieli wpływ na władzę ustawodawczą. Król decydował o zwołaniu sejmu. Jeśli nie chciał, lub nie wymagała tego sytuacja (np. potrzeba ustanowienia podatków w celu podreperowania budżetu) sejmu nie zwoływano. Postanowienia sejmu nie mogły zostać uchwalone bez obecności i zgody monarchy. Takowy stan rzeczy był efektem rozdawnictwa dóbr i urzędów przez króla. Dostojnicy z otoczenia władcy niejednokrotnie dzierżyli kalka wysokich stanowisk na raz. Domeny królewskie uznawane były przez szlachtę za własność państwa, z której władca powinien pokrywać utrzymanie swojego dworu, urzędników jak i wojska. Na sejmie w Radomiu w 1504 roku uchwalono, iż król nie może ani zastawić, ani oddać ziemi bez wiedzy i zgody sejmu. Pomimo tego, iż panujący wówczas król Aleksander Jagiellończyk przystał na takie warunki, jego następcy nie zaprzestali rozdawnictwa i zastawów pod kredyt. Z czasem izba poselska zaczęła odgrywać coraz większą rolę. Jej wyborcy, czyli szlachta zbierająca się na sejmikach ziemskich, dostarczała izbie postulaty, które miały zostać przedstawione na sejmie. Również sama szlachta wpływała na władcę. Miało to zazwyczaj miejsce na zwoływanych przez króla pospolitych ruszeniach, przed którymi dochodziło do sejmu wojskowego. Dochodziło wówczas do uchwalenia wielu przywilejów, bądź, jak to miał miejsce np. u szlachty zwołanej pod Lwów w 1537, dochodziło do otwartego rokoszu. W tym wypadku król obiecał respektować prawa i przywileje nadane szlachcie. Wraz z szerzącą się w Polsce reformacją w latach 30-tych XVI wieku, na sejmie zaczęli się pojawiać coraz liczniejsi posłowie, który reprezentowali poszczególne ruchy religijne (kalwini z Małopolski, arianie z Rusi czy zwolennicy braci czeskich z Wielkopolski). Z czasem utworzyli oni w sejmie stronnictwo zwane stronnictwem egzekucyjnym. Sformułowali oni i przeprowadzili program naprawczy państwa pod hasłem egzekucji praw i dóbr, który miał na celu przywrócenie istniejących norm prawnych, które lekceważono lub zaniedbywano. Hasło egzekucji dóbr miało na celu przywrócenie postanowień sejmu piotrkowskiego z 1504 roku, na mocy którego królowi zakazano nadawania możnym królewszczyzny. Chęć odebrania nadanych bezprawnie ziem zjednoczyła w czasach ostatnich Jagiellonów niemal całą izbę poselską. Hasło egzekucji praw miało na celu przywrócenie uchwalonych niegdyś praw, jak i przywrócenie zwierzchności posłów nad królem. Chciano tego osiągnąć m.in. przez ujednolicenie praw we wszystkich prowincjach. Zamiar ten, wraz z chęcią zaciśnięcia stosunków z Litwą, stał się z czasem głównym postulatem stronnictwa. Żądano ujednolicenia nie tylko prawa, ale również skarbu, wojska i podatków. Innym postulatem było przekazania pieniędzy płaconych kościołowi na zwiększenie obronności państwa. Szlachta sprzeciwiała się nie tylko finansowaniu kościoła katolickiego, jaki również przymusowi podlegania pod sądy duchowne, których wyroki mieli wykonywać starostowie. W czasach gdy w Polsce szerzyły się ruchy reformacyjne, tak mocna władza kościoła katolickiego nie miała prawa bytu. Początkowo Jagiellonowie sprzeciwiali się ruchowi egzekucyjnemu, uważając go za niebezpieczeństwo. Do przełomu doszło jednak w 1562 roku, kiedy to Zygmunt II August potrzebował uchwały sejmowej o podatkach, aby sfinansować wojnę o Inflanty. Na sejmie w Piotrkowie uchwalono konkretne zobowiązania egzekucyjne. Były to m.in.: -kontrola legalności dzierżawienia królewszczyzny, -odebranie niektórych ziem i przywrócenie ich królowi, -lustracja wszystkich ziem, w celu oszacowanie dochodów z domeny, -przekazanie czwartej części tych dochodów (tzw. kwarty) na utrzymanie stałego wojska, tzw. wojska kwarcianego, -przeprowadzenie reformy podatkowej, która zwiększyła dochody państwa, odciążając zarazem chłopów. Reformy te, choć nie w pełni, zostały wprowadzane w życie w szeregu konstytucji uchwalanych na sejmach w latach 1563-69. Władza sejmu została rozciągnięta na kontrolę skarbu państwa. Domena zostały ostatecznie przekształcone w dobra państwowe, oddzielone od własności monarchy. Ruch egzekucyjny osiągnął ponadto zakaz wysyłania przez kler do Rzymu świętopietrza i annat (co i tak nie było przestrzegane), doprowadził do nałożenia na duchowieństwo obowiązku płacenia podatków nadzwyczajnych w postaci potrąceń od dziesięcin oraz osiągnął zniesienie wykonywania przez starostów wyroków sądów kościelnych. Ruch egzekucyjny dążył również do zacieśnienia stosunków z Litwą. Chciano zamienić dotychczasową unię personalną w unię realną, co dało by Polsce pewność, że po bezpotomnej śmierci Zygmunta II Augusta Polska i Litwa pozostaną w ścisłym związku. Za takim rozwiązaniem była szlachta litewska, która chciał zrównania jej w prawach ze szlachtą polską. Przeciwko unii realnej byli jednak możni litewscy, który obawiali się utraty dotychczasowego zwierzchnictwa nad Wielkim Księstwem. Problem został przesądzony na sejmie w Lublinie od stycznia do lipca 1569 roku. Panowie litewscy dokonali próby zerwania sejmu opuszczając potajemnie obrady. Liczyli oni, ze szlachta polska ruszy w pogoń, lecz tak się nie stało. Posłowie polscy i litewscy pozostali w Lublinie i uchwalili wcielenie Litwy do Polski. Zygmunt August włączył do Korony część Podlasia, Wołyń, Podole i wkrótce potem Kijowszczyznę. W sumie stanowiło to połowę powierzchni Księstwa. Pod naporem zdarzeń możni litewscy powrócili do Lublina. Akty unijne zostały podpisane prze sejm i króla kolejno 1 i 4 lipca 1569 roku. Nowopowstałe państwo nazwano Rzeczpospolitą Obojga Narodów. Państwa połączone zostały wspólnym monarchą (po śmierci ostatniego z Jagiellonów wspólnie wybierano króla elekcyjnego), wspólnym sejmem i wspólnymi przywilejami, które doprowadziły do powstania jednego narodu szlacheckiego. Obok wspólnej władzy ustawodawczej w postaci sejmu odrębna pozostała władza wykonawcza (jedynie wspólny był władca), wojskowa oraz sądownicza. Przyłączenie bogatych terenów litewskich pozwoliło na szybką odbudowę podupadłej gospodarki polskiej. Bezkrólewie Bezpotomna śmierć ostatniego z Jagiellonów Zygmunta II Augusta w lipcu 1572 roku zakłóciła proces reform. Problemem stało się nieokreślone dziedziczenie tronu, jak i narastający spór katolicko-protestancki. Jednakże do końca 1572 roku zjazdy szlachty pozwoliły na ustanowienie nowego sytemu wybierania władcy w czasie bezkrólewia. Funkcję interrexa, czyli osoby sprawującej władzę w zastępstwie króla, powierzona arcybiskupowi gnieźnieńskiemu Jakubowi Uchańskiemu. Zadania z zakresu bezpieczeństwa państwa otrzymał dotychczasowy marszałek wielki koronny Jan Firlej. W poszczególnych prowincjach władzę przejęły konfederacje szlacheckie zwane kapturami. Dbały one o spokój i bezpieczeństwo. Ponadto powołano sądy kapturowe, które przejęły okresowo władzę sądowniczą. Takie szybkie działanie było niebywałym sukcesem szlachty, która wyprzedziła na tym polu magnaterię. W styczniu 1573 roku zwołano w Warszawie sejm konwokacyjny, który ustalił czas, miejsce oraz zasady wyboru króla elekcyjnego. Miało to być w podwarszawskiej wsi Kamień w kwietniu 1573 roku. Ustalono, ze w wyborach weźmie udział cała szlachta. Oczywiste było, że wybory zdominuje okoliczna szlachta mazowiecka. Przyjęta idea demokracji bezpośredniej była idealnym środowiskiem do rozwoju demagogii, przekupstwa i manipulacji. W dniach 28 - 29 stycznia sejm uchwalił tzw. konfederację warszawska. Był to akt zabezpieczający pokój wewnętrzny w Rzeczpospolitej, co było niebywałym sukcesem różnowierców. Najważniejszym punktem konfederacji było poręczenie przez sygnatariuszy katolików i protestantów o niedopuszczeniu do prześladowań i wojen religijnych. Pierwsza wolna elekcja Sytuacja w RP skupiła uwagę wszystkich dworów europejskich. Na podwarszawskich polach doszło do rywalizacji pomiędzy Walezjuszami i Habsburgami. Ci drudzy nie mogli jednak liczyć na szerokie poparcie, gdyż znani byli ze zwalczania protestantów, jak i odbierania przywilejów i wolności szlachcie w Czechach, w Niemczech i na Węgrzech. Tak więc kandydatura arcyksięcia Ernesta Habsburga została odrzucona. Jednakże drugi kandydat, Henryk Walezy (brat króla Francji) z dynastii andegaweńskiej kojarzony był z nocą św. Bartłomieja, której był współorganizatorem. Litewscy dostojnicy popierali kandydaturę cara rosyjskiego Iwana IV Groźnego, lecz znany on był ze swojej tyranii i krwawych rządów. Obawa przed władzą francuską, habsburską lub moskiewska doprowadziła doi zmian w polskiej polityce. Egzekucjoniści, którzy wraz z króle Zygmuntem Augustem dążyli do ograniczenia władzy możnych, weszli w porozumienie z senatem, aby zmniejszyć władzę przyszłego króla. W maju 1573 roku na tronie polskim zasiadł Henryk Walezy, pierwszy z władców elekcyjnych. Rodzaje sejmów
·Sejm walny zwyczajny (ordynaryjny) - początkowo zwoływany przeważnie co roku, najczęściej w Piotrkowie, od artykułów henrykowskich wybierany co dwa lata na 6-tygodniowe obrady.
·Sejm walny nadzwyczajny (ekstraordynaryjny) - od 1573 roku miał być zwoływany w razie konieczności na dwa 2-tygodniowe obrady.
·Sejm konwokacyjny - zawiązany po śmierci króla pod "laską" konfederacji (podejmował decyzje większością głosów), pod przewodnictwem prymasa (interrexa), wyznaczał czas i miejsce wolnej elekcji, podejmował decyzje w sprawach porządku publicznego i bezpieczeństwa państwa.
·Sejm koronacyjny - odbywał się w Krakowie, kończył bezkrólewie, król-elekt zaprzysięgał artykuły henrykowskie i był koronowany.
·Sejm rokoszowy - odbywał się w czasie rokoszu, prawdo do udziału w nim miał każdy szlachcic, np. rokosz lwowski z 1537, zwany "wojną kokoszą".
ęłęóSzlachecki ruch egzekucyjny w Rzeczypospolitej. Geneza i jego osiągnięcia.
Konflikt między Zygmuntem Augustem a stanem ziemiańskim dotyczył w istocie spraw szerszych. Szlachta występująca początkowo przeciwko poczynaniom dworu, stopniowo wypracowywała swój program polityczny. Ruch egzekucyjny skupił w połowie XVI wieku szerokie rzesze szlachty, a jego zwolennicy wychodzili z założenia, że ponad wszelką władzą w Królestwie stoi prawo. Domagali się więc przywrócenia go wszędzie tam, gdzie zostało ono przez panującego naruszone lub złamane. Ich postulaty służyły więc egzekucji, czyli wykonaniu praw. Żądali ujednolicenia wszystkich ziem pozostających pod władzą Jagiellonów, to znaczy unii Polski z Litwą i zniesienia odrębności Prus Królewskich, a poza tym połączenia Mazowsza z Koroną, oraz rozłożenia ciężarów finansowych na całą monarchię. Zgodnie z postanowieniem statutu Aleksandra 1504 wnioskowali, aby unieważnić zastawy i darowizny z królewszczyzn. Ponieważ przywrócenie dóbr monarszych zasiliłoby znacznie skarb państwa, pozwoliłoby to pokryć wydatki na potrzeby wojskowe. Przypominali także o częstym łamaniu zasady zakazującej łączenia kilku stanowisk państwowych w jednym ręku. Egzekucjoniści poddawali w wątpliwość przywileje kościoła i domagali się nałożenia większych podatków na duchowieństwo, które dotąd ponosiło takie same ciężary jak szlachta. Ruch egzekucyjny stanowczo występował przeciwko wykonywaniu wyroków sądowych przez królewskich starostów. Problem ten zaostrzył się wraz z rosnącymi wpływami reformacji w Polsce. Szlachta domagała się zapewnienia swobód wyznaniowych i uniezależnienia od Rzymu.
Zygmunt August początkowo odrzucał te postulaty opierając się na wybranym gronie senatorskim. Zatarg ze szlachtą zaostrzył się w 1559, kiedy to sejm wobec odkładania przez króla egzekucji praw, odmówił uchwalenia podatków na potrzeby wojny o Inflanty. Zygmunt August udał się więc na Litwę, gdzie przebywał do 1561. Trzyletnia nieobecność władcy, przerwa w zwoływaniu sejmu i obradach sądów królewskich naruszyła dość poważnie stabilność państwa.
Egzekucja praw godziła w interesy magnaterii i duchowieństwa:
- uporządkowanie i znormalizowanie norm prawnych i ustrojowych
- uznanie zasady elekcyjności tronu
- egzekucja dóbr, reforma skarbu i sądownictwa
Zygmunt Stary 1506-1539
- 1537 - wojna kokosza
- sejm piotrkowski 1538 i krakowski 1538-9; kompromis - nie wydawanie konstytucji bez zgody sejmu; elekcja za zgodą sejmu
Zygmunt II August
- inkorporacja księstw śląskich
- włączenie Prus Książęcych do Korony
- zagwarantowanie wolności religijnej
- szlacheckie sądownictwo- najwyższy Trybunał Koronny
ęłęóSprawa polska w czasie I wojny światowej
W czasie I wojny światowej pod pojęciem „sprawa polska” rozumiemy kwestie dotyczącą istnienia Państwa Polskiego na arenie międzynarodowej trzeciego jej dawnych granicach.
Od trzeciego rozbioru polski sprawa polska była jednym z czynników łączących trzy mocarstwa zaborcze. Ani Austria, ani Prusy, ani Rosja nie były zainteresowane w odbudowie Polski, musiałby bowiem zwrócić zagarnięte przez siebie ziemie polskie. W czasie I wojny światowej dwa spośród państw zaborczych walczyły wspólne przeciwko trzeciemu. Żadne z nich nie zamierzało podnosić sprawy polskiej. Aby jednak wykorzystać społeczeństwo polskie do walki w swoich interesach, dowodzący armiami niemiecką i austriacka wydali odezwy do ludności polskiej zawierające szereg frazesów, żadnych jednak przyrzeczeń. Natomiast wydana w sierpniu 1914 roku odezwa głównodowodzącego armii carskiej księcia Mikołaja Mikołajewicza obiecywała zjednoczenie wszystkich ziem polskich pod berłem cara. Obietnica ta oznaczałaby, w przypadku jej urzeczywistnienia, że Polska zamiast pod trzema znalazłaby się pod panowaniem jednego zaborcy. Polakom wojna zaborców pomiędzy sobą dawała nadzieję, że być może zakończenie wojny przyniesie taką zmianę układu sił międzynarodowych, która umożliwi odbudowanie Polski.
Jeszcze przed wybuchem wojny ukształtowały się w Polsce dwie przeciwstawne sobie orientacje polityczne. Każda z nich wiązała swe nadzieje z jednym spośród dwóch bloków państw imperialistycznych. Wybuch wojny uwydatnił w sposób wyraźny związki i zależności obu kierunków politycznych od tych bloków.
Polska stała się od razu terenem zaciętych działań wojennych. Przez ziemie polskie przebiegały linie frontu wschodniego. Wschodniego walczących armiach znajdował się wielu Polaków, przymusowo wcielonych w szeregi wojsk zaborczych. Mimo to jednak Królestwo, gdzie Rosjanie nie zdążyli przeprowadzić powszechniej mobilizacji, mogło jeszcze dostarczyć setek tysięcy rekrutów. Rzeczą pierwszorzędnej wagi było też pozyskanie przychylności i poparcia ludności polskiej na bezpośrednim zapleczu frontu. Nic więc dziwnego, że obie walczące strony próbowały sobie pozyskać Polaków i występowały w roli „wyzwolicieli” narodu polskiego. Każda ze stron wykorzystywała w tym celu odpowiednią „orientacje”.
„Orientację” prorosyjską reprezentowała Narodowa Demokracja (Endecja). Opowiadała się ona w całej rozciągłości za współpracą carską Rosją i występowała zdecydowanie przeciwko jakiejkolwiek łączności z państwami centralnymi. Endecja widziała bowiem - nie bez racji - w junkierskim cesarstwie niemieckim, które było hegemonem obozu państw centralnych, straszliwe niebezpieczeństwo dla całego świata słowiańskiego, a przede wszystkim dla narodu polskiego. Liczyła na to, że w obliczu wspólnego dla Polski i Rosji niebezpieczeństwa uda się stworzyć warunki „nowego życia, w pokoju i przyjaźni dwóch narodów”. Łudziła się mianowicie, że carat poczyni Polakom daleko idące ustępstwa, a co najważniejsze, że zwycięstwo Rosji doprowadzi do zjednoczenia ziem polskich rozdartych rozbiorami.
Rząd carski zajął stanowisko w sprawie Polski już w pierwszym miesiącu wojny. 14 sierpnia 1914 roku ogłoszony został wspomniany już wyżej manifest Mikołajewicza, który został przyjęty z entuzjazmem przez Endecję. Prasa endecka przesadni oceniała manifest jako „akt pierwszorzędnej wagi historycznej”. W odpowiedzi na manifest przywódcy Narodowej Demokracji oraz przedstawiciele polskiego obszarnictwa przesyłali carowi Mikołajowi wiernopoddańcze pisma z wyrazami entuzjazmu, dla „naszego Monarchy i jego armii”.
Endecja propagowała też hasła czynnego udziału Polaków w wojnie i próbowała zorganizować polskie formacje wojskowe w służbie carskiej. Starania te doprowadziły jedynie do utworzenie niewielkiego oddziału, znanego pod nazwą „legionu Puławskiego”. Polacy nie kwapili się do przelewania krwi po stronie znienawidzonego caratu. Rosyjskie dowództwo również było przeciwne tworzeniu odrębnych formacji polskich.
Rząd carski nie podjął żadnych praktycznych kroków, które by zapowiadały realizację obietnic Wielkiego Księcia Mikołaja Mikołajewicza. Ucisk narodowy i terror trwały jednak po dawnemu zarówno w Królestwie, jak i na przejściowo okupowanych terenach Galicji. Nic więc dziwnego, że w tych warunkach polityka endecji nie mogła uzyskać szerszego poparcia, aczkolwiek w społeczeństwie polskim przeważały nastroje życzliwości wobec mocarstw koalicji, Francji i Anglii, oraz wiara w jej ostateczne zwycięstwo nad nienawidzonymi Niemcami.
Drugą „orientację” reprezentowały niemal wszystkie partie galicyjskie, a w Królestwie PPS - Frakcja Rewolucyjna. Ten obóz wiązał się z blokiem Austro - niemieckim i wyznawał początkowo koncepcję tzw. trializmu. Polegał on na tym, że ziemie Królestwa i Galicji miały być złączone jako trzeci człon (obok Austrii i Węgier) wcielone do Monarchii Austro-węgierskiej pod berłem Habsburgów. Koncepcja ta szybko upadła, głównie dlatego, że natrafiła na silny opór ze strony polityków węgierskich oraz Niemiec. Niemcy bowiem nie zmierzały przekazać zdobytych na Rosji ziem polskich monarchii habsburskiej, zwłaszcza gdy wyszła na jaw jej słabość militarna. W Niemczech obawiano się ponadto, że utworzenie samodzielnego lub choć tylko w części samodzielnego państwa polskiego w ramach monarchii habsburskiej doprowadzi od razu do wysunięci kwestii zjednoczenia ziem polskich zaboru pruskiego. Z tych ziem zaś Niemcy, w żadnym wypadku, nie myślały ustąpić. Ta skomplikowana sytuacja, a przede wszystkim pogłębiające się w toku wojny zależności polityczne iwojskowa Austrii do Niemiec, spowodowały że rząd austriacki wysuwał pod adresem Polaków rozmaite obietnice, unikał jakichkolwiek zobowiązań oficjalnych, nawet tak mglistych, jakie poczynił rząd carski w manifeście naczelnego wodza.
Największą rezerwę w sprawie polskiej zachowywał rząd niemiecki. W wypadku zwycięstwa państw centralnych Polacy mogli w najlepszym razie oczekiwać utworzenia wasalnego państewka polskiego, złożonego z części ziem Królestwa i Galicji, pozostającego pod rządami narzuconego monarchy. Niemcy mieli zatrzymać nie tylko Śląsk, Wielkopolskę i Pomorze, ale również pewne części Królestwa (ziemię kaliską, Zagłębie dąbrowskie).
Przed wybuchem wojny, za zgodą władz austriackich powstały na terenie Galicji polskie organizacje wojskowe, których celem było wzięcie udziału w walce z Rosją w przewidywanej wojnie. Największą działalność w tym kierunku przejawiali działacze PPS-Frakcji Rewolucyjnej, którzy po upadku rewolucji 1905-1907 roku przenieśli się z Królestwa do Galicji utworzona została wojskowa organizacja tzw. Związek Strzelecki. Na jego czele stanął Józef Piłsudzki.
W kilka dni po wybuchu wojny ( 6 sierpnia 1914 r.) odziały strzelców., liczące stu kilkudziesięciu ludzi, przekroczyły granice Królestwa, kierując się na Miechów i Kielce. Piłsudski liczył że uda mu się wywołać w Królestwie powstanie narodowe. Szybko jednak nastąpiło rozczarowanie, ponieważ w Królestwie idee walki zbrojnej u boku wojsk austriackich, a zwłaszcza niemieckich, była bardzo niepopularna. Do akcji Piłsudzkiego odnoszono się obojętnie, a nawet częściowo wrogo.
Niepowodzenie Piłsudzkiego sprawiło, że kierownictwo akcji niepodległościowej ujęły strojnictwa polityczne z Galicji. Z ich inicjatywy zostały utworzony na terenie Galicji Naczelny Komitet Narodowy (NKN), który przy poparciu władz austryjackich przystąpił do tworzenie dwóch legionów polskich: tzw. Zachodniego wschodniego, opartych o zaciąg ochotniczy. Na czele legionów stanęli dwaj generałowie austriaccy narodowości polskiej. Piłsudzki zmuszony był uznać NKN, a odziały strzelców wcielone zostały do legionu zachodniego, którym Piłsudski dowodził I brygadą.
Akcja legionowa nie przybrała szerszych rozmiarów. Do legionów zaciągnął się głównie patriotycznie nastawiona młodzież inteligencka ( przeważnie akademicka) i rzemieślnicza z Galicji oraz uciekinierzy z Królestwa. Wkrótce legion wschodni został rozwiązany na skutek dywersyjnch akcji działaczy endeckich. Jedynie dwie brygady legionu zachodniego dziełu udział w walkach na Kieleczczyźnie, Wołyniu i w Karpatach.
Rewolucyjny ruch robotniczy nie poparł żadnej z wymianach wyżej „orientacji”. SDKPiL i PPS-Lewica zajęły wobec wojny imperialistycznej stanowiska całkowicie odmienne od innych stronnictw politycznych. W odpowiedzi na agitację wojenna rządów zaborczych obie te partie wystąpiły z hasłami antywojennymi i rewolucyjnymi. W odezwach swoich SDKPiL i PPS Lewica demonstrowały grabieżczy, imperialistyczny charakter wojny i wypowiadały się przeciwko jakiemukolwiek współdziałaniu z imperializmem, przeciw jakiejkolwiek „orientacji”
Ki9erownictwo SDKPiL w Królestwie oświadczyło „ Od rządu niemieckiego obiecują wam niepodległość Polski. A czy nie ten rząd katował we Wrześni dzieci polskie za pacierz w języku ojczystym, czy nie on chłopom polskim we własnej ich ziemi zabraniał budować, czy nie on u ciebie w domu kagańcem policyjnym dławił każde słowo polskie?...”
W odezwie centralnego Komitetu PPS-Lewica czytamy m.in. „Nie armie, nie bratobójcze mordy, nie sojusz z rządami, ale ubłagana z nimi wojna, ale rewolucyjna, międzynarodowa walka proletariatu otworzy nam wrota wolności, skruszy kajdany, stworzy warunki samodzielności i swobodnego rozwoju…”
Po obaleniu caratu i zwycięstwie Rewolucji Październikowej Szpil i PPS-Lewica głosiły hasła że wyzwolenie polski z niewoli nastąpić może jedynie we współdziałaniu z Rosją Radziecką i w oparciu o jej pomoc.
W wyniku ofensywy 1915 roku wojska niemieckie opanowały w sierpniu Warszaw, a następnie przy pomocy wojsk austriackich i całe Królestwo. Zostało on podzielone na dwie okupacje: niemiecka pod zarządem generała-gubernatora z siedzibą w Warszawie i austriacką z zarządem generała-gubernatora z siedziba w Lublinie.
Działanie wojenne, przesunięcie linii frontu, a w związku z tym ciągłe przemieszczanie wojsk doprowadziły do ogromnego zniszczenia gospodarczego, a zwłaszcza przemysłu Królestwa. Dużo fabryk wraz z załogą wywieziono w głąb Rosji na rozkaz wycofujących się wojsk rosyjskich. Jeszcze dotkliwsza była rabunkowa gospodarka okupanta niemieckiego, który celowo zmierzał do zniszczenia konkurencyjnego przemysłu polskiego. Niemcy wywieźli lub zniszczyli maszyny i surowce ogromnej wartości. Produkcja przemysłowa spadła do stanu przedwojennego, zatrudnienie do 20%. Sapadła też katastrofalnie produkcja rolna. Okupanci masowo rekwirowali konie i bydło, wycinali lasy.
Spadek produkcji przemysłowej spowodował masowe bezrobocie nędza. Ułateiało to okupantom werbunek robotników do Niemiec i Austrii. Gdy zabrakło ochotników, stosowano przymusowe rekrutacje na roboty do Niemiec, dokąd ogółem wywieziono około 180 000 robotników. W miastach wybuchały masowe epidemie, wzrastała zwłaszcza śmiertelność wśród dzieci.
W tych warunkach, mimo osłabienia i przerzedzenia szeregów klasy robotniczej, mimo terroru wojennego, nie ustawał opór mas robotniczych przeciw okupantom i rodzinnej burżuazji. Od 1916 roku zaczęły się szerzyć strajki ekonomiczne oraz inne wystąpienie robotników.
W 1916 roku ogólne położenie państw centralnych, mimo sukcesów wojennych, zdecydowanie się pogorszyło. Przedłużająca się wojna groziła zupełnym wyczerpaniem rezerw materialnych i ludzkich. W tej sytuacji cesarz niemiecki i austriacki ogłosili 5 listopada 1916 roku „akt niezawisłości Królestw Polskiego”. Głównym celem tego obłudnego aktu było pozyskanie polskiego rekruta
W akcie 5 listopada sprawa granic Królestwa Polskiego pominięta została milczeniem. Było wiadome że ziemie zaboru Pruskiego nie zostaną do niego włączone. Należało się raczej spodziewać aneksji zachodnich powiatów Królestwa na rzesz Niemiec. Wkrótce potem, w grudniu 1916 roku ukazał się manifest cesarza Austrii Franciszka Józefa I o tzw. Wyodrębnieniu Galicji. Oznaczało to rozszerzenie jej autonomii, ale za razem pozostawienie w ramach monarchii habsburskiej.
W nowych warunkach zaostrzyła się walka zwolenników dwóch „orientacji”. Zwolennicy państw centralnych głosili konieczności prowadzenia aktywnej działalności u boku tych państw. Dlatego nazwano ich aktywistami. Zdecydowana większość społeczeństwa wobec coraz wyraźniejszej perspektywy klęski państw centralnych opowiadała się przeciwko jakiejkolwiek współpracy z nimi. Zwolennikami tej polityki nazwano pasywistami.
Przełomowe znaczenie dla przebiegu wojny, a w szczególności dla sprawy polskiej, miały wypadki w Rosji w 1917 roku. Obalenie caratu i zwycięstwo rewolucji Burżuazyjno-demokratycznej w lutym a następnie zwycięstwo rewolucji socjalistycznej w listopadzie. Rząd Tymczasowy, który został utworzony po obaleni caratu, w deklaracji z 30 marca 1917 roku uznał zasadniczo niepodległość Polski w jej granicach etnograficznych tj. na terenach zamieszkiwanych w przeważającej mierze przez ludność Polską. Zarazem Rząd Tymczasowy zastrzegł, że przyszłe państwo polskie ma być związane unia militarną z Rosją
Po obaleniu Rządu Tymczasowego, władza radziecka stanęła od pierwszej chwili uznania niepodległość Państwa Polskiego bez żadnych zastrzeżeń
Upadek caratu i zwycięstwo rewolucji socjalistycznej w Rosji spowodował radykalną zmianę stanowisk mocarstw zachodnich wobec spray polskiej. Do polki Rosja pozostawała w szeregu państw wojujących, mocarstwa zachodnie, nie chciały narażać się swojemu sojusznikowi, traktowali sprawę polską jako wewnętrzną sprawę Carstwa Rosyjskiego. W rozmowach dyplomatycznych wysuwały jedynie postulaty udzielenia Polsce większych swobód i praw autonomicznych. Zgadzały się również, by w razie zwycięstwa carat zjednoczył pod swym berłem ziemie polskie wszystkich zaborców. Po zwycięstwie rewolucji socjalistycznej w Rosji mocarstwa zachodnie opowiedziały się zdecydowanie za utworzeniem niepodległego państwa polskiego. Postulat utworzenia niepodległej Polski znalazł się w orędziu prezydenta Stanów Zjednoczonych Wilsona z 8 stycznia 1918r. znany pod nazwą „ 14 punktów Wilsona” jako jeden z warunków przyszłego pokoju. Punkt 13 orędzie głosił, że „niepodległe państwo polskie, obejmujące terytorium zamieszkujące przez ludność niewątpliwie polska dostępem do morza powstać powinno”
Wypadki 1917 roku spowodawały ostateczne bankructwo aktywistów. Nie pomogły ustępstwa okupantów, jak np. ustanowienie Tymczasowej Rady Stanu, a potem trzyosobowej Rady Regencyjnej, do której powołano księcia Lubomirskiego, hrabiego Ostrowskiego i arcybiskupa Krakowskiego. Wobec coraz bliższego zwycięstwa koalicji wielu arystokratów zaczęło występować przeciwko austro-niemieckim okupantom. Na tle odmowy złożenia przysięgi na wierność obu cesarzom doszło do konfliktu pomiędzy władzami okupującymi a częścią legionistów. Oproni legioniści zostali internowani w obozach. Józef Piłusudzki, który początkowo zasiadał w Rządzie Stanu, podał się do dymisji a następnie został przez Niemców aresztowany i osadzony w twierdzy w Magdeburgu
Ostatecznym ciosem dla obozu aktywistów był pokój brzeski, który ujawnił prawdziwe zamiary państw centralnych wobec Polski. Wiążąc się z tymi państwami, rezygnując z zaboru pruskiego i Galicji, aktywiści oczekiwali odpowiedniej rekompensaty na wschodzie. Tymczasem państwa centralne, przy zawieraniu pokoju z Rosją Radziecką nie tylko nie myślały o rozszerzeniu terytorium Królestw Polskiego, ale okroiło je jeszcze bardziej przez oderwanie Podlesia i Chełmszczyzny, które przyłączono do tzw. Republiki ukraińskiej.
W ostatnim okresie wojny zyskały na znaczeniu tzw. Polski Komitet Narodowy, utworzony w 1917 w Paryżu. Przewodniczącym komitetu był Roman Dmowski, przywódca Narodowej Demokracji. Działalność Polskiego Komitetu Narodowego ułatwił fakt, że w pracach jego brał udział znakomity artysta polski, pianista Ignacy Paderewski, cieszący się światową sławą, szczególnie popularny w Stanach Zjednoczonych.
Jesienią 1917 r Polski Komitet Narodowy został uznany przez mocarstwa zachodnie za oficjalną reprezentacje polska. Rządy tych mocarstw ogłosiły deklarację o utworzeniu niepodległego państwa polskiego.
Z napływających ochotników (głownie spośród Polonii amerykańskiej) uformowana została w ostatnim etapie wojny armia polska we Francji. Na jej czele stanął gen,. Jaseł Heller. Niektóre jednostki tej nowo uformowanej armii wzięły udział w końcowych walkach przeciwko Niemcom u boku armii francuskiej
Również jesienią 1918 roku rząd niemiecki próbował pozyskać sobie Polaków owymi obietnicami rozszerzenia samodzielność Królestwa Polskiego. Rozkładem Monarchii Austro-Węgierskiej i rewolucją w Niemczech położyły jednak kres tym próbom i stworzyły ostatecznie grunt dla powstania niepodległego państwa polskiego
Autonomia Galicji a sytuacja Polaków w pozostałych zaborach w II połowie XIX i na początku XX wieku – analiza porównawcza.
Wraz z dniem 24 października 1795 roku Polska całkowicie zniknęła z mapy Europy. Zaborcy ostateczny rozbiór Polski uzasadniali tym, iż „Rzeczpospolita Polska zupełnie nie jest zdolna do ustanowienia sobie takiego [stałego i silnego] rządu lub też żyć spokojnie pod swymi prawami i utrzymywać się w niepodległości”. Polska została więc podzielona na trzy zabory: rosyjski – wschodnie terytorium Polski (ziemie litewskie z Wilnem, białoruskie, ukraińskie, Mińsk, Podole, Wołyń, Kurlandia), pruski – zachodnie terytorium Polski (Prusy Królewskie z Gdańskiem i Toruniem, Wielkopolska z Poznaniem, Kujawy, Mazowsze z Warszawą, Żmudź, część Podlasia z Białymstokiem) i austriacki – południowe terytorium Polski (Podole z Lwowem i Tarnopolem, Ruś Czerwona, Małopolska, część Podlasia, Lublin, Sandomierz).
W I połowie XIX wieku zabór rosyjski zdawał się być najbardziej przyjazny dla Polaków. Utworzono na jego terenie Księstwo Warszawskie, a następnie Królestwo Polskie, które po kongresie wiedeńskim uzyskało autonomię. W 1815 roku car dał Królestwu Polskiemu konstytucję, jednak szybko zaczęła być ona łamana przez władze carskie (m.in. coraz większa cenzura, sejm rzadziej zwoływany itp.). Polacy w zaborze rosyjskim mogli obejmować urzędy, a język polski nie był zakazany. Podatki były mniejsze niż w pozostałych zaborach. Jednakże „w żadnym kraju niemoralność nie była ani większą, ani powszechniejszą”. Po powstaniu listopadowym rozpoczęły się ostre represje – wprowadzono stan wojenny, zaczęto rusyfikować szkoły i urzędy. Jeśli chodzi o gospodarkę ziem zaboru rosyjskiego, to już od początku XIX wieku szlachta folwarczna wywłaszczała chłopów (tzw. rugi), więc wzrastała liczba chłopów bezrolnych. Zaczęła rozwijać się hodowla bydła.
Nie da się jednak ukryć, że w I połowie XIX wieku w najbardziej korzystnej sytuacji znaleźli się mieszkańcy zaboru pruskiego. Julian Ursyn Niemcewicz w swoich wspomnieniach z tamtego okresu napisał o rządzie pruskim: „Nieraz nawet zdaje się, jak gdyby mieli sumienie i zarzucali sobie niesprawiedliwość opanowania cudzej własności.”. Wprawdzie początkowo język polski był zakazany w urzędach, sądownictwie i szkołach, Polacy nie mogli zajmować stanowisk urzędniczych i obowiązywała cenzura, jednak już po 1815 roku Polacy otrzymali prawa językowe (w szkołach uczono po polsku!). W latach 40-tych XIX wieku można już było na terenie zaboru pruskiego tworzyć polskie stowarzyszenia, a cenzura została złagodzona. Należy również wspomnieć, iż w zaborze pruskim do 1811 roku zniesiono pańszczyznę (dużo wcześniej niż w pozostałych zaborach!), a od 1823, kiedy to rząd wydał dekret o uwłaszczeniu chłopów, powoli zaczął rozwijać się kapitalizm.
O tym nie mogli wtedy nawet marzyć Galicjanie – mieszkańcy zaboru austriackiego. Długo musieli oni jeszcze czekać na zniesienie pańszczyzny. W I połowie XIX wieku chłopi galicyjscy byli wręcz „zdziczali”, a szlachta miała nad nimi całkowitą władzę (co zaowocowało niezwykle krwawym konfliktem społecznym – rabacją w 1846 roku). Poza tym wszystkie urzędy, kościoły i szkoły były zgermanizowane, wprowadzono niezwykle ostrą cenzurę. Wspomniany już wcześniej Niemcewicz tak opisuje sytuację w Galicji: „w nieumiejętności, głupstwie i ciemnocie pogrążyć naród stało się najważniejszym rządu przedsięwzięciem.(…) [człowiek] nie może ruszyć się na krok bez pozwolenia rządu, nie może jeść, pić, tylko to, co mu rząd pozwoli”.
Aż trudno uwierzyć, że od 1866 roku to właśnie w zaborze austriackim znajdował się ośrodek życia narodowego i kulturalnego Polaków. Wszystko to za sprawą autonomii, jaką uzyskała Galicja. Chciałabym w tej pracy odpowiedzieć na pytanie, czy w II połowie XIX i na początku XX wieku na tle sytuacji panującej w dwóch pozostałych zaborach, Galicja rzeczywiście była „ostoją swobody”.
Rok 1848 dla całej Europy był rokiem wielkich rewolucji i – co za tym idzie – wielkich zmian. Wiosna Ludów (bo tak nazwano falę rewolucyjnych i narodowowyzwoleńczych walk w Europie w tym okresie) wysunęła hasła: „wolność, równość, braterstwo”. W Europie Środkowej i Wschodniej największym problemem była wówczas obowiązująca wciąż pańszczyzna (wyjątkiem były Prusy i część Austrii). Dlatego też kiedy Polacy mieszkający w zaborze austriackim dowiedzieli się, że w Wiedniu wybuchła rewolucja, zaczęli domagać się większych praw: uwłaszczenia chłopów, ograniczenia cenzury, zwołania sejmu i spolszczenia urzędów oraz szkół. Zaczęły tworzyć się Gwardie Narodowe. Rewolucjoniści polscy sami nawet zamierzali ogłosić zniesienie pańszczyzny. Gdy dowiedział się o tym gubernator Galicji – Franciszek Stadion – 22 kwietnia 1848 roku nadał Galicji dekret uwłaszczeniowy w imieniu cesarza (bez wcześniejszego porozumienia z cesarzem!). Chłopi galicyjscy dostali więc ziemie na własność. Cesarz uznał, że to dobre rozwiązanie, gdyż chłopi nie będą mieli powodu, aby się burzyć. Wystąpienia zbrojne miały jednak miejsce w Krakowie i we Lwowie (tam powstały Komitety Narodowe), ale zakończyły się one klęską. Ostatecznie w Galicji wprowadzono jedynie uwłaszczenie, a reszta reform nie została zrealizowana. W tym samym czasie w Wielkopolsce Polacy również zażądali autonomii (dla Księstwa Poznańskiego) na wieść o rewolucji w Berlinie. 20 marca utworzono w Poznaniu Polski Komitet Narodowy, który postawił rządom pruskim takie same wymagania jak Galicjanie, z tym, że Wielkopolanie chcieli jeszcze mieć własne wojsko. 11 kwietnia 1848 roku Prusacy zgodzili się na te ustępstwa, nie mieli zamiaru jednak tej umowy dotrzymać. Doszło więc do walk, w których ostatecznie klęskę ponieśli powstańcy. Fenomenem jednak byli tu chłopi, którzy sami zgłaszali się i chcieli walczyć. Posiadali bowiem już od ponad 20 lat ziemie i czuli się Polakami! Świadomość narodowa mieszkańców zaboru pruskiego była więc bardzo silna. Natomiast mieszkańcy Królestwa Polskiego uzyskali ustępstwa w 1856 roku (po śmierci Mikołaja I, zwanego „żandarmem Europy”). W wyniku tzw. wiosny posewastopolskiej” ogłoszono amnestię dla Polaków zesłanych na Sybir, zniesiono stan wojenny (wprowadzony po powstaniu listopadowym), powstało Towarzystwo Rolnicze oraz utworzono polską szkołę wyższą (Akademię Medyko-Chirurgiczną). Nadal jednak obowiązywał język rosyjski w szkołach i urzędach. Kiedy społeczeństwo polskie wysunęło prośbę o autonomię dla Królestwa Polskiego, car Aleksander II odpowiedział: „Żadnych marzeń panowie, żadnych marzeń. Szczęście wasze zamyka się tylko w zupełnym zespoleniu z Rosją!”. Wywołało to falę manifestacji, które zakończyły się ponownym wprowadzeniem stanu wojennego 14 października 1861 roku. Jednak dzięki Aleksandrowi Wielopolskiemu (który obiecał carowi, że uspokoi Polaków pod warunkiem, że dostaną oni konkretne ustępstwa) w Królestwie Polskim zniesiono pańszczyznę i wprowadzono oczynszowanie wsi. Poza tym spolonizowano urzędy i szkolnictwo (powstała Szkoła Główna), a część administracji przeszła w ręce Polski. W 1863 roku doszło jednak do powstania (zwanego styczniowym), gdyż Wielopolski rozwiązał Towarzystwo Rolnicze, zniósł Delegację Miejską i straże obywatelskie, a przede wszystkim ogłosił nadzwyczajną brankę do wojska. Do powstania przyłączyli się również Polacy z zaboru pruskiego. W ostatnim etapie powstania styczniowego, 2 marca 1864 roku car wydał dekret o uwłaszczeniu chłopów. Na szczęście kiedy powstanie upadło, nie zniesiono uwłaszczenia, choć represje wobec Polaków były bardzo ostre: przede wszystkim wcielono cały obszar Królestwa Polskiego do Rosji, wszystkie reformy Wielopolskiego zostały zniesione, znów rozpoczęła się rusyfikacja i wprowadzono stan wojenny.
Podczas gdy w zaborach pruskim i rosyjskim trwały represje popowstaniowe, Galicja w 1867 roku uzyskała autonomię. Sprzyjały im warunki, gdyż w tym roku Austria przegrała wojnę z Prusami, Rosja też nie była zbyt przyjaźnie nastawiona do Austrii, dlatego też Austria zaczęła się zwracać w stronę Węgier, co zaowocowało powstaniem monarchii austro-węgierskiej. Dzięki tym zmianom Galicja otrzymała autonomię. Należy zaznaczyć, iż to, że zabór austriacki autonomię uzyskał, a nie wywalczył, stało się jednym z argumentów za celowością postawy ugodowej. Podstawą autonomii był samorząd lokalny z siedzibą we Lwowie (Sejm Krajowy), namiestnikiem Galicji został Polak – Agenor Gołuchowski. Urzędy i administrację Polacy mieli w swoich rękach, a językiem urzędowym stał się język polski! Taki stan rzeczy wprowadził cesarz austriacki Franciszek Józef I. Galicjanie bardzo go szanowali (w każdym domu wisiał jego portret!). Wielu działaczy politycznych uważało, że należy żyć w zgodzie z cesarzem (wysłano adres do Franciszka Józefa, którego autorzy napisali: „przy Tobie, Najjaśniejszy Panie stoimy i stać chcemy”!). Widać tu ogromną różnicę w stosunku Polaków do władców państw zaborczych: w zaborach pruskim i rosyjskim, w przeciwieństwie do austriackiego, nie były to zbyt przyjazne stosunki (choć w zaborze rosyjskim część społeczeństwa wyrażała chęć współpracy z carem, o czym w dalszej części pracy). Warto tu jeszcze raz przypomnieć, że po upadku powstania styczniowego władze carskie zlikwidowały autonomię Królestwa Polskiego. Nawet nazwę Królestwa zrusyfikowano i brzmiała odtąd Priwislinskij Kraj (Kraj Nadwiślański). Podczas gdy w Galicji tworzono polskie instytucje, w Warszawie zlikwidowano Radę Stanu, Radę Administracyjną, komisje rządowe, a w Petersburgu Sekretariat Stanu Królestwa Polskiego. Polacy zostali usunięci z ważnych stanowisk, a językiem urzędowym stał się język rosyjski. Podzielono zabór rosyjski na 10 guberni, nad którymi władzę (administracyjną, wojskową i policyjną) sprawował generał-gubernator. Bank Polski przekształcono w warszawski kantor rosyjskiego Banku Państwa, budżet Królestwa włączono do budżetu Rosji, słowem robiono wszystko aby Królestwo stało się jedną z prowincji imperium rosyjskiego. Polityka zaborcy pruskiego również dążyła do zabicia polskości na terenach zaboru. Po zjednoczeniu Niemiec w 1871 roku zmierzano do zespolenia ziem zaboru pruskiego z Niemcami. Od lat 70-tych XIX stulecia, kiedy to kanclerz Niemiec Otto von Bismarck rozpoczął politykę Kulturkampfu, język niemiecki obowiązywał w urzędach i sądownictwie. W 1886 roku stworzono Komisję Kolonizacyjną, która miała na celu wykupywać majątki ziemskie od Polaków i rozdzielać je między niemieckich osadników (miało to osłabić polskie ziemiaństwo). W 1894 roku powstał Związek dla Popierania Niemczyzny na Kresach Wschodnich (Hakata). Miał on utrwalać antypolskie nastroje wśród Niemców (przez rozdawanie wrogich Polakom ulotek, broszur czy artykułów prasowych) oraz wzmacniać niemczyznę na wschodnich kresach Rzeszy. Słynne były również ówczesne rugi pruskie – w latach 1885-1887 masowe wysiedlenia ludności nie posiadającej obywatelstwa pruskiego (głównie najemni pracownicy z zaboru austriackiego i rosyjskiego). Trudno więc porównywać tą „rzeź polskości” w zaborach pruskim i austriackim z sytuacją w Galicji, ponieważ tu istniała autonomia. Jej zakres był tak szeroki, że dawał możliwość do tworzenia nowych legalnych ugrupowań politycznych. Np. powstało ugrupowanie stańczyków (główny działacz: Józef Szujski) – konserwatystów, którzy krytykowali powstania zbrojne i zakładali, że tylko lojalność wobec zaborcy może umożliwić Polakom przetrwanie (tzw. lojalizm). W zaborze rosyjskim również, choć trochę w mniejszym stopniu, popularny był lojalizm (ugodowcy popierali współpracę z carem). Podczas, gdy w zaborze rosyjskim powstawały nielegalne partie (gdyż legalnych nie wolno było tworzyć), w Galicji dzięki uzyskanej autonomii tworzono ugrupowania, które legalnie mogły istnieć i funkcjonować. I tak w 1895 roku powstało chłopskie Stronnictwo Ludowe, które w 1903 roku przekształciło się w Polskie Stronnictwo Ludowe (PSL). Działacze tej partii chcieli demokratycznego prawa wyborczego, a poza tym załatwiali mnóstwo konkretnych spraw dla chłopów (budowa szkół itp.). W 1913 roku doszło do rozłamu tej partii na dwie: PSL „Piast” (bogaci chłopi na czele z Jakubem Bojko i Wincentym Witosem) oraz PSL „Lewica” (biedni chłopi na czele z Janem Stapińskim). Jeżeli chodzi o partie chłopskie w tym okresie, to w zaborze rosyjskim nie było wtedy żadnej znaczącej partii politycznej, natomiast w pruskim nie było takiej potrzeby, gdyż chłopi byli doskonale zorganizowani. W Galicji powstała również w 1892 roku Polska Partia Socjalno – Demokratyczna PPSD (w końcu XIX wieku ruchy robotnicze i socjalistyczne na ziemiach polskich stawały się coraz bardziej popularne!). Program ich opierał się głównie na walce o powszechne prawo wyborcze i szersze ustawodawstwo socjalne. Działali oni wyłącznie zgodnie z prawem – prowadzili legalną walkę polityczną, brali udział w wyborach, organizowali legalne strajki itp. W zaborze rosyjskim również powstawały socjalistyczne partie, jednak ze względu na panującą tam antypolską politykę, działały one nielegalnie. Tak powstał najpierw w 1882 roku Wielki Proletariat, następnie w 1892 Polska Partia Socjalistyczna PPS, a w 1894 SDKPiL (Socjal - Demokracja Królestwa Polskiego i Litwy). Wszystkie te partie prowadziły działalność konspiracyjną, organizowały nielegalne strajki, a PPS i SDKPiL brały czynny udział w rewolucji w zaborze rosyjskim, która trwała od 1905-1907 roku. Charakterystycznym dla wszystkich trzech zaborów był ruch wszechpolski, zwany endecją (Stronnictwo Narodowo – Demokratyczne). Jego „poprzedniczkami” była Liga Polska (1887r. w zaborze rosyjskim), która przekształciła się w Ligę Narodową (1893r.). Endecja rozszerzyła swoją działalność na wszystkie zabory, a ich program obejmował przede wszystkim obronę polskości (prawa językowe itp.). Dzięki szerokiemu zakresowi swobód politycznych w Galicji (w przeciwieństwie do pozostałych zaborów) można było kultywować tradycje narodowe i organizować obchody rocznic historycznych.
Jeżeli chodzi o kulturę i oświatę, to oczywistym jest, że najlepiej rozwijała się ona również w Galicji, gdyż pozwalała na to autonomia. Podczas gdy w zaborach rosyjskim i pruskim trwała usilna rusyfikacja i germanizacja, gdy nie było swobód, a w szkołach nauczano w obcym języku, w Galicji w latach 1869-1871 wprowadzono język polski w szkolnictwie. W 1867 roku powstała Rada Szkolna Krajowa, która zakładała nowe szkoły, rozpisywała konkursy na nowe podręczniki, a obcych nauczycieli zastąpiła polskimi. Przywrócono wykłady w języku polskim na Uniwersytecie Jagiellońskim i w Akademii Technicznej, utworzono też Akademię Umiejętności w Krakowie. W tym samym czasie w zaborze niemieckim Otto von Bismarck wprowadzał w życie politykę Kulturkampfu (walka o kulturę). Represje niemieckie skierowane były w dużym stopniu przeciwko Kościołowi katolickiemu, gdyż to właśnie Kościół skupiał wokół siebie Polaków, pozwalał im zachowywać tradycję i używać polskiego języka. Nakładano więc na duchowieństwo kary pieniężne, konfiskowano majątki kościelne, aresztowano księży. W szkołach zakazano używania języka polskiego, nawet religii uczono po niemiecku (słynnym symbolem walki z germanizacją w szkołach był strajk dzieci wrzesińskich w 1901 roku). W zaborze rosyjskim również walczono z Kościołem katolickim – konfiskowano dobra kościelne i rozwiązano część klasztorów. Język polski był w szkołach, ale jako przedmiot nadobowiązkowy, natomiast w latach 80-tych zaczęto uczyć już tylko po rosyjsku (na rozkaz Apuchtina – kuratora warszawskiego okręgu szkolnego). Uczono w szkołach historii Polski, ale przedstawiano ją tendencyjnie, starając się zaszczepić w uczniach kult cara. Zamknięto Instytut Politechniczny i Rolniczo Leśny w Puławach oraz Szkołę Główną, na jej miejscu powstał uniwersytet rosyjski. Natomiast dzięki autonomii galicyjskiej, którą można nazwać namiastką niepodległości, na ziemiach zaboru austriackiego zaczęło się rozwijać narodowe życie kulturalne. To właśnie tutaj chronili się działacze niepodległościowi z innych zaborów, to tutaj ukazywały się prace zakazane przez cenzurę rosyjską i niemiecką.
W II połowie XIX wieku nastąpiły niesamowite przemiany społeczne na ziemiach polskich. Powstała zupełnie nowa struktura społeczna. Przede wszystkim zniknęli chłopi pańszczyźniani, a na ich miejsce wytworzyła grupa społeczna chłopów – posiadaczy, czyli po prostu chłopów wolnych. Kapitalistyczny ustrój przyczynił się również do powstania warstwy ziemiaństwa (obszarników). Warstwa ta wzięła swój początek głównie ze szlachty. W wyniku wzrastającej popularności socjalizmu wytworzyła się również warstwa robotnicza (rekrutowała się z bezrolnych i małorolnych mieszkańców wsi, zrujnowanych rzemieślników, chałupników, również z biedoty szlacheckiej). Sytuacja społeczna robotników była bardzo ciężka (byli wyzyskiwani, nie mieli ubezpieczeń, fatalne warunki mieszkaniowe, tragiczna sytuacja pracujących kobiet!). Feudalna szlachta przekształciła się w burżuazję (czasem do burżuazji należeli również bogaci chłopi). Rozwinęła się inteligencja, wciąż oczywiście istniało duchowieństwo. Zmiany te najwyraźniej widoczne były w zaborze rosyjskim, najmniej natomiast w zaborze austriackim. Masowym zjawiskiem tego okresu była urbanizacja (czyli przenoszenie się ludności wiejskiej do miast). W zaborze rosyjskim mieszkańcy miast stanowili niemal 50% całego społeczeństwa! W zaborze pruskim liczba mieszkańców miast wzrosła do ok. 43%, natomiast w Galicji zmiany pod tym względem były niewielkie. Nastąpiła również niespodziewana eksplozja demograficzna, ponieważ medycyna rozwijała się coraz bardziej i śmiertelność dzieci była coraz mniejsza. To wpłynęło na masową emigrację ludności. Nie mieli oni bowiem z czego żyć, stąd milionowe tłumy wyruszały w podróż „za chlebem”.
W dziedzinie gospodarki najlepiej rozwinięte były ziemie zaboru pruskiego. Dla Niemiec ziemie te były bazą surowcową. Dzięki wcześnie wprowadzonemu uwłaszczeniu chłopów, utrwalił się model kapitalistyczny, rolnictwo oparte było na własności ziemskiej. Na tych terenach utrzymywał się również wysoki poziom mechanizacji. W dziedzinie przemysłu również nastąpił znaczący rozwój: na Górnym Śląsku przede wszystkim górnictwo i hutnictwo. Poza tym ziemie zaboru pruskiego mogły poszczycić się nowoczesną infrastrukturą (sieci kolejowe i łączność). Pomimo antypolskiej polityki gospodarka wzmacniała się, gdyż walka o utrzymanie ziemi wymagała jej ulepszenia. Popularne stało się hasło pracy organicznej – zarzucenie idei walki zbrojnej na rzecz pracy nad rozwojem gospodarczym (także oświatowym i kulturalnym). Pomimo represji politycznych w zaborze rosyjskim władze carskie nie ograniczały aktywności gospodarczej Polaków, mimo to ziemie te były dość słabo rozwinięte gospodarczo. Powstanie gospodarstw chłopskich różnej wielkości było przyczyną rozwarstwienia społecznego wsi. Przeważały średnie i małe gospodarstwa, mające prawa do serwitutów (wspólnego korzystania z lasów, łąk i pastwisk należących do ziemian). U progu XX wieku następowała stopniowa mechanizacja. Przede wszystkim jednak nastąpił wzrost produkcji przemysłowej. Przemysł dominował! Zniesiono barierę celną w zaborze rosyjskim, co wpłynęło na rozwój handlu. Powstawały nowe ośrodki przemysłu: Zagłębie Włókiennicze, Okręg Warszawski, Okręg Białostocki. W Królestwie Polskim budowano liczne cukrownie, gorzelnie i młyny. Na tle sytuacji gospodarczej panującej w tych dwóch zaborach, Galicja wypadała marnie. Był to kraj niemal zupełnie rolniczy, jednak rolnictwo to było zacofane (dominowały karłowate gospodarstwa chłopskie). Nędza na wsiach spowodowana była głównie brakiem serwitutu i prawem propinacji dla szlachty (monopol na alkohol). Rozpoczęto wprawdzie wydobycie ropy naftowej, ale po 1909 roku zasoby jej były na wyczerpaniu. Brak możliwości rozwoju nie dawał żadnej perspektywy na ulepszenie gospodarki w Galicji. Pewne ożywienie gospodarcze nastąpiło dopiero w początkach XX wieku, ale było ono niewielkie.
Analizując wszystkie trzy zabory pod względem politycznym, kulturalnym, społecznym i gospodarczym, możemy dostrzec, jak definitywnie inna była sytuacja na ziemiach odebranych tej samej Polsce, tyle, że przez trzech różnych zaborców. W każdym z zaborów te cztery wymienione wyżej płaszczyzny życia ludzkiego miały zupełnie inny charakter. Każdy bowiem władca zaborczy stosował inną politykę wobec Polaków. Okrutna polityka antypolska związana z usilną germanizacją w zaborze niemieckim i rusyfikacją na ziemiach zaboru rosyjskiego nijak miała się do autonomii galicyjskiej, gdzie szkolnictwo i urzędy były spolszczone. Z kolei w zaborze rosyjskim, a przede wszystkim w pruskim była dużo lepsza sytuacja gospodarcza niż w Galicji. Jednocześnie swobody polityczne na ziemiach zaboru austriackiego trudno porównać do ogromnych represji politycznych w pozostałych dwóch zaborach. Tak samo jak przemiany społeczne na ziemiach zaboru pruskiego i rosyjskiego zostawiły za sobą daleko w tyle społeczeństwo Galicji. Dlatego też na pytanie, czy w II połowie XIX i na początku XX wieku na tle sytuacji panującej w dwóch pozostałych zaborach, Galicja rzeczywiście była „ostoją swobody”, mogę bez wahania odpowiedzieć: TAK, ale tylko pod względem politycznym i kulturalnym. Gospodarka bowiem i przemiany społeczne na ziemiach zaboru austriackiego „kulały”. Dlatego też ostatecznie mogę stwierdzić, iż ciężka sytuacja panowała ogólnie we wszystkich trzech zaborach, bo każdy z nich miał i swoje mocne, i słabe strony. Myślę, że warto na koniec również zaznaczyć, iż przez 123 lata zaborów świadomość narodowa Polaków nie umarła! Chociaż państwo polskie formalnie nie istniało, naród wciąż żył i dzięki temu nasza ojczyzna po wielu przebytych trudach jest ojczyzną wolną!
ęłęóTargowica i II rozbiór Polski.
Sejm kontynuował swe prace do maja 1792, uchwalając i wcielając w życie reformy polityczne i częściowo społeczne: rozpoczęto pracę nad kodyfikacją prawa, ustawami o Komisji Policji i Komisji Skarbowej, rozciągnięto prawa neminem captivabimus (nietykalność osobista) na Żydów, prace nad ustawą o sprzedaży królewszczyzn z kwietnia 1792.
Dalsza polaryzacja postaw wobec konstytucji i reform:
- poparcie przez zawiązany jesienią 1791 pod patronatem Kołłątaja klub "Zgromadzenie Przyjaciół Konstytucji Rządowej"
- oprotestowanie przez opozycję i jej zabiegi od maja 1791 w Petersburgu o interwencję na podstawie gwarancji udzielonych prawom kardynalnym
- gra następcy tronu, elektora saskiego Fryderyka Augusta w sprawie schedy po Stanisławie Poniatowskim
- zawiązanie 27 kwietnia 1782 konfederacji w Petersburgu (Szczęsny Potocki, Franciszek Ksawery Branicki, Seweryn Rzewuski, Ignacy Józef Massalski, bracia Józef i Szymon Kossakowscy) ogłoszonej oficjalnie 14 maja 1792 w pogranicznej Targowicy i na Ukrainie
Polska myśl niepodległościowa w czasie zaborów”
Już nasi pradawni przodkowie, począwszy od Australopiteków, żyli w grupach i stawali w obronie innych osobników w razie zagrożenia. Z czasem u Homo Sapiens wykształciło się poczucie przynależności narodowej i przywiązanie do rodaków. Te uczucia przyczyniały się do wybuchów powstań i walk o niepodległość, kiedy to odbierano komuś ojczyznę. W dziejach Polski jednym z takich burzliwych okresów, był czas zaborów przypadający na lata 1795-1918. Klęska powstania kościuszkowskiego (16 listopada 1794 r.) została zakończona III rozbiorem ( 3 stycznia 1795)- państwo, którego początki sięgały X wieku, zniknęło z mapy Europy. Przestało istnieć wojsko polskie, uległ likwidacji sejm i sejmiki ziemskie, a miejsce tymczasowych władz okupacyjnych zajęła administracja państw zaborczych. Dotychczasowy symbol państwa polskiego- zamek królewski na Wawelu- zamieniony został na koszary, a znajdujące się tam insygnia koronacyjne Prusacy wywieźli do Berlina. Dał się we znaki kryzys gospodarczy. Najgorszą sytuację mieli Polacy spod zaboru Austriackiego i Pruskiego, ponieważ oba te państwa walczyły jeszcze z rewolucyjną Francją, dlatego też wprowadziły na tych terenach dotkliwy ucisk podatkowy i przymusowy pobór rekrutów, którzy trafiali na wiele lat do obcej armii. Zaborcy starali się, aby Polacy ulegli wynarodowieniu, ale mimo to, ich poczucie tożsamości narodowej nie zniknęło. Mieli różne koncepcje walki o odrodzenie państwa, niektóre z nich miały większą szansę inne mniejszą na uzyskanie obranego celu. Już w dwa lata po podpisaniu aktu rozbiorowego powstała tzw. Liga Narodów, która odegrała znaczną rolę w podtrzymywaniu idei walki. Należy wspomnieć również o trzech silnych powstaniach: listopadowym (1830), krakowskim (1846) oraz styczniowym ( 1863). Bardzo duże znaczenie miał wówczas także Napoleon Bonaparte, w którym Polacy żywili nadzieję przez dość długu okres czasu. Masowo powstawały różne tajne i jawne stowarzyszenia, partie polityczne roztrząsające sprawę niepodległości Polski. Ostatecznie dopiero po I wojnie światowej, państwo polskie zostało wskrzeszone ( jesień 1918r.). Dzień 11 listopada uznawany jest za święto narodowe, ponieważ wtedy Polska odzyskała niepodległość.
Pierwsze lata po upadku państwa polskiego to okres poszukiwań dróg zmierzających do podjęcia walki o utraconą niepodległość. Na terenie zaboru austriackiego w 1796 r. została utworzona Centralizacja Lwowska z W.Dzieduszyckim na czele. Organizacja ta objęła swymi działaniami Warszawę, Wilno, Wołyń i Wielkopolskę, a jej celem było wznowienie walki zbrojnej. F.Gorzkowski prowadził agitację powstańczą wśród chłopów na Podlasiu. Kres działalności patriotów polskich położyły aresztowania, ale mimo to nadal działała grupa spiskowców prowadzona przez E.Mycielskiego- zawiązali w Warszawie w 1798 Towarzystwo Republikanów Polskich. Popularyzowaniem sprawy polskiej za granicą zajęły się grupy emigrantów przebywających w Paryżu, Lipsku, Dreźnie i Wenecji. Na emigracji wyłoniły się ośrodki patriotyczne, których członkowie uważali, że niepodległość można odzyskać przy zbrojnej pomocy z zewnątrz. Np. w Paryżu w sierpniu 1795 r. powstała Deputacja- organizacja o charakterze lewicowym. Jej członkowie dążyli do wywołania powstania w kraju. Wyłoniła się również Agencja ( bardziej umiarkowana), z którą związany był J.Wybicki. Agencja prowadziła działalność dyplomatyczną w państwach uznawanych za sojuszników sprawy polskiej. Oba ugrupowania zgadzały się w najważniejszej kwestii- utworzenia armii polskiej na emigracji.
Z końcem września 1796 r. do Paryża przybył gen.J.H.Dąbrowski. Przedstawił do Dyrektoriatu projekt sformowania legionów polskich przy armiach francuskich. Ostateczną decyzję ( zgodę) wyraził Bonaparte, naczelny dowódca armii francuskiej we Włoszech. Już 9 stycznia 1797 r. podpisano konwencję między rządem Republiki Lombardzkiej a gen.Dąbrowskim. Już w maju Legiony podzielono na trzybatalionowe legie ( 1.- J.Wielhorski; 2.- F.Rymkiewicz; 3.- W.Aksamitowski). Odrodzenie wojska polskiego bardzo silnie odbiło się w świadomości Polaków, gdyż było to dla nich gwarancją odrodzenia ojczyzny. Kiedy do Paryża przybył J.Wybicki, wzruszył się znakami narodowymi i polskimi mundurami aż tak, że napisał pieśń „Jeszcze Polska nie umarła”. Przeszła ona do historii jako „Mazurek Dąbrowskiego”. Legion odśpiewał ją w 1798 r. po wysłuchaniu rozkazu Dąbrowskiego z okazji wkroczenia do Rzymu.
Polacy zawierzający w Napoleona, przeliczyli się jednak, gdyż zawarł on pokój z Austrią w Campo Formio, co automatycznie odsuwało na nieokreślony czas wkroczenie Legionów Polskich do środkowej części Europy. Napoleon wykorzystywał nowostworzone wojsko polskie w różnych bitwach np. pod Legnano, w Mantui, czy na San Domingo, gdzie wysłał je, gdy ich obecność stała się kłopotliwa. I to właśnie tam poległa większa część wojska.
Jednak wśród Polaków znowu odżyły nadzieje związane z Napoleonem, kiedy to Francja pokonała Prusy w 1806 r. Na początku listopada Dąbrowski i Wybicki nawoływali rodaków do udziału w powstaniu przeciw zaborcy pruskiemu oraz zachęcali do tworzenia wojska. Niedługo potem Wielkopolska była wolna.
Kolejnym krokiem do zaspokojenia polskich dążeń niepodległościowych był traktat tylżycki podpisany w 1807 r. Wówczas to zadecydowano o powstaniu Księstwa Warszawskiego ziem drugiego i trzeciego zaboru pruskiego. Austria nie uznała tego traktatu i ruszyła na Księstwo, lecz armia Poniatowskiego stawiła skuteczny opór pod Raszynem. Generał wydał odezwę wzywającą do powstania przeciw Austriakom ( w Galicji). Wiele ludzi chwyciło za broń- nawet młodzież szlachecka i chłopi. Do Księstwa Warszawskiego przyłączono 4 nowe departamenty, jednak nie przetrwało ono długo, bo już w 1812 r. zostało ono zajęte przez wojska carskie.
Kiedy zakończono ekspansje Napoleona (wygrana koalicji antyfrancuskiej w bitwie pod Waterloo 18 sierpnia 1815), zorganizowano Kongres Wiedeński, aby dyskutować nad kwestią przyszłej Europy. Zadecydowano wówczas powstaniu Królestwa Polskiego połączonego unią personalną z Rosją. Polityka rosyjska względem Królestwa była niezadowalająca dla Polaków (brak zainteresowania, łamanie konstytucji). Zaczęły powstawać nowe ugrupowania spiskowe. Major W.Łukasiewicz utworzył w 1819 r. Wolnomularstwo Narodowe ( MASONERIA), a po jego rozwiązaniu Towarzystwo Patriotyczne. Ich celem była niepodległość Polski, ale nie określano czasu ani sposobu jej osiągnięcia. Większość organizacji zostało rozbitych w latach 1823-1835 podczas nagonki Nowosilcowa. Kolejne bardziej znaczące ugrupowanie powstało później dopiero w 1829 r., a było to Sprzysiężenie Podchorążych Wysockiego, które wysunęło hasło walki o niepodległość.
Oprócz organizacji zafascynowanych ideami romantyzmu, powstawały również związki o nastawieniu typowo pozytywistycznym-czyli stawiającym na pracę u podstaw. Można do nich zaliczyć związki młodzieży uniwersyteckiej (np. Panta Koina), których celem było samokształcenie i wzmocnienie poczucia narodowego, czy chociażby tajne loże masońskie, gromadzące elitę kulturalną i polityczną Królestwa, kładące nacisk na rozwój oświaty.
Kiedy Europę ogarnęła fala wystąpień narodowych i rewolucyjnych (Belgia walczyła o niepodległość) znacznie ożywiła się działalność spiskowa w kraju. Decyzję o podjęciu działań podjęto szybko, pomimo niesprzyjających warunków. Wieczorem 29 listopada 1830 r. grupa z S.Goszczyńskim na czele zaatakowała pałac belwederski- siedzibę ks.Konstantego. Powstanie uratował wtedy lud Warszawy, który opanował arsenał i wypędził ze stolicy rosyjskich żołnierzy. Jednak nieodpowiedni dobór władz spowodował klęskę powstańców w bitwie pod Ostrołęką 26 maja 1831r. Wkrótce- 6 września Rosjanie zajęli także Warszawę, a kontynuacją walki rozpoczętej „nocą listopadową” miała być emigracja.
Szacuje się, że do 1847 r. na emigrację udało się ok. 11 tys. Polaków (większość nich stanowiła elita kulturalna i polityczna narodu), stąd też przyjęło się określać ją mianem Wielkiej Emigracji. Jednym z ważniejszych ugrupowań było Towarzystwo Demokratyczne Polskie pod kierownictwem T.Krępowieckiego. W 1836 r. wydało ono tzw. Wielki Manifest, w którym głoszono uzyskanie niepodległości tylko dzięki samym Polakom. Znaczący wpływ miał także Hotel Lambert z A.Czartoryskim i Wł.Zamoyskim na czele. Liczyli oni na międzynarodowy konflikt, który urzeczywistniłby istnienie niepodległej Polski.
Do kraju potajemnie przybywali z Francji emisariusze Towarzystwa Demokratycznego Polskiego i Młodej Polski. Jeszcze w 1835 r. powstała w Krakowie organizacja- Stowarzyszenie Ludu Polskiego, która swą działalność prowadziła we wszystkich zaborach i wśród różnych grup społecznych, jednak w 1838 r. odkryto spisek.
Zaczęto więc planować organizację następnego powstania. W nocy z 20 na 21 lutego 1846 r. zaatakowano w Krakowie oddziały austriackie. Powstanie krakowskie zaliczane jest do najbardziej radykalnych wystąpień zbrojnych na ziemiach polskich XIX wieku. Jego rola w dziejach narodu polskiego polegała na tym, że sprawę niepodległości próbowano połączyć z uwłaszczeniem chłopów i ich pozyskania dla czynu powstańczego. Ważnym momentem dla tego powstania było powstanie Chochołowskie, podczas którego 300 górali, wśród których agitację prowadził J.Andrusikiewicz, 21 lutego rozbiło posterunek straży skarbowej. Chcieli się przyłączyć do powstania o wolną Polskę, ale nie udało się to ze względu na brak dowództwa.
Podczas Wiosny Ludów 1848-1849 wybuchło powstanie wielkopolskie i miały miejsce wolnościowe wystąpienia w Galicji, Polacy wzięli też udział m.in. w rewolucji węgierskiej (Legiony polskie). W Królestwie Polskim po 1831 władze rosyjskie stopniowo znosiły autonomię, rusyfikowały szkolnictwo i administrację. Reakcją na to stały się polskie spiski patriotyczne, które wywołały represje władz. Po 1856 zwiększyły one zakres swobód w Królestwie, a w reakcji na nasilenie się dążeń niepodległościowych. Dyskusje nad kwestią niepodległości zainicjowały powstanie dwóch ugrupowań: białych- opowiadających się za autonomią, pracą organiczną i powolnym działaniem na rzecz wyzwolenia, i czerwonych- zwolenników walki. W 1863 r. - wybuchło powstanie styczniowe (1863-1864), zakończone klęską. Sytuacja ziem polskich po upadku tego powstania uległa poważnej zmianie. Doprowadziło to do ostatecznego pogrzebania romantycznej idei walki o niepodległość. Po 1864 r. górę wzięły działania zmierzające do przebudowy wewnętrznej kraju oparte na pracy organicznej – oświacie, walce z analfabetyzmem, rozwoju szkolnictwa zawodowego i tajnego nauczania w celu utrzymania polskości i stworzenia nowoczesnego narodu.
Kiedy świat przeżywał narodziny ruchu robotniczego i ludowego, grupa działaczy z Królestwa Polskiego, utrzymująca kontakty z polską emigracją w Szwajcarii i związkami robotników w Rosji, opracowała Program socjalistów polskich, w którym zapowiadała zjednoczenie proletariatu i walkę z rządem zaborczym. Z inicjatywy L.Waryńskiego w 1882 r. w Warszawie powstałą pierwsza marksistowska Socjalno-Rewolucyjna Partia Proletariat zwana Wielkim Proletariatem, która za główny cel stawiała sobie zwycięstwo proletariatu na drodze do rewolucji.
Natomiast już w 1892 r. w Paryżu działacze zgrupowani wokół B.Limanowskiego, odrzucili idee marksistowskie. Podjęli za to myśl walki o niepodległość i zjednoczenie wszystkich ziem polskich w demokratycznym państwie. Rok później doszło w Warszawie do połączenia Związku Robotników Polskich i II Proletariatu i powstania Polskiej Partii Socjalistycznej, której kierownictwo objął J.Piłsudzki. Najważniejszym celem PPS było odzyskanie niepodległości.
Ważnym ugrupowaniem był również Związek Młodzieży Polskiej (Zet). Jego celem była agitacja wśród różnych środowisk społecznych i doprowadzenie do zbrojnego powstania. W Genewie powstała Liga Polska ( za sprawą Z.Mikołowskiego), która jednak została przekształcona na Ligę Narodową przez R.Dmowskiego. Program partii przewidywał powstanie silnego, jednolitego nowoczesnego narodu, a także głosił przy tym hasła nacjonalistyczne i antysemityckie.. Wkrótce jednak jej działacze powołali Stronnictwo Norodowo-Demokratyczne, czyli endecję.
Niepowodzenie Rosji i walce z Japonią obudziły nadzieje Polaków na wyzwolenie i zaktywizowały działania partii i ugrupowań. Szczególną aktywnością charakteryzowała się wówczas PPS J.Piłsudzkiego, tworząc formacje wojskowe do przyszłej walki zbrojnej. W przed dzień międzynarodowego konfliktu wyodrębniły się wśród polskich polityków dwie koncepcje dotyczące przyszłych losów państwa: prorosyjska R.Dmowskiego (endecja) i wiążąca nadzieje na odzyskanie niepodległości Polski z sojuszem z państwami centralnymi J.Piłsudzkiego (socjaliści).
Pierwsza wojna światowa zakończyła się podpisaniem rozejmu w Compiegne 11 listopada 1918 r. I tak, zgodnie z postanowieniami Konferencji Paryskiej, powstała Polska. Tego dnia ogłoszono niepodległość państwa polskiego.
Z tego, co zostało napisane powyżej, można wywnioskować, że losy Polaków w okresie zaborów, nie były proste. Wręcz przeciwnie- przez te wszystkie lata musieli się oni zmagać z okrutnym traktowaniem przez zaborców. Państwa te za wszelką cenę dążyły do wynarodowienia Polaków, do zniszczenia ich poczucia tożsamości narodowej oraz do wzbudzenia posłuszeństwa względem nowych władz. Polacy mimo to nie poddali się. Charakteryzowali się wielkim uporem w dążeniu do odzyskania niepodległości.
Ogromne znaczenie w tych dążeniach miały Legiony Polskie, w których walczyło ok. 35 tys. żołnierzy. Stały się one szkołą demokracji i patriotyzmu. W ciągu nieustannych, trudnych walk prowadzonych przez Legiony zdobywała doświadczenie kadra dowódcza i oficerska. Czyn legionowy zaowocował rozbudzeniem świadomości narodowej Polaków oraz pobudzeniem ich dążeń niepodległościowych. Jego symbolem stał się dla wielu pokoleń „Mazurek Dąbrowskiego”.
Krótki okres istnienia Księstwa Warszawskiego również był dla Polaków ważnym momentem dziejowym. Instytucje państwowe i prawne były polskie. Nowe zasady prawne, reforma administracji i wymiaru sprawiedliwości były niewątpliwymi osiągnięciami. Wówczas ważną rolę w podtrzymaniu ducha polskości odegrało polskie wojsko, oparte na demokratycznych zasadach.
W historii polskich ruchów narodowowyzwoleńczych także Powstanie Listopadowe zajęło poczesne miejsce. Polacy ulegli, ale przez osiem miesięcy walczyli z armią, uważaną za najsilniejszą w Europie. Żołnierze polscy wykazali imponującą odwagę i wartości bojowe, choć nie byli dobrze dowodzeni. Powstanie Listopadowe miało szlachecki charakter. Wyzwoliło siły narodu w niespotykanym dotąd stopniu. Prasa, broszury polityczne, poezja powstańcza, kazania księży pobudziły życie duchowe walczących Polaków.
W podsumowani warto także wspomnieć o Wielkiej Emigracji, która prowadziła intensywną działalność polityczną i propagandową oraz kulturalną. Wtedy to, we Francji powstały najliczniejsze i o dość silnej pozycji ugrupowania i związki Polaków.
Polacy próbowali na przeróżne sposoby odzyskać niepodległość, czekali latami na dogodny moment, aż w końcu taki się zjawił. Wybuch I wojny światowej był dla nich kluczowym rozwiązaniem. Mimo sporów między ugrupowaniami, ostatecznie wygrali- 11 listopada 1918 r. po wieloletnich zmaganiach, odzyskali niepodległość. Najbardziej przyczynił się do tego generał Józef Piłsudski.
ęłęóII wojna światowa - przebieg wydarzeń
Wojnę poprzedziło:
włączenie w 1938r. Austrii do III Rzeszy (Anschluss)
anektowanie przez Niemcy części (a w 1939r. całości) Czech i Moraw - to tzw. układ monachijski)
żądania terytorialne Niemiec wobec Polski dotyczące Wolnego Miasta Gdańska i Pomorza oraz odrzucenie ich przez Polskę
potwierdzenie sojuszu polsko-francuskiego w 1938r.
gwarancje polsko-brytyjskie z 25 sierpnia 1939r. o wzajemnej pomocy w razie ataku niemieckiego
zawarcie porozumienia sowiecko-niemieckiego w 1939r. (pakt Ribbentrop-Mołotow), w którym obie strony dokonały podziału strefy wpływów w środkowo-wschodniej Europie.
II wojna światowa rozpoczęła się serią błyskawicznych zwycięstw Trzeciej Rzeszy Adolfa Hitlera.
Wojna dla Polski zaczęła się dwa razy - 1 września 1939r., kiedy wojska niemieckie wkroczyły na polskie terytorium i 17 IX, kiedy to samo zrobił Związek Radziecki. Wojska niemieckie w ciągu miesiąca pokonały armię polską i wspólnie z ZSRR dokonały IV rozbioru Polski.
Normandia: Armia niemiecka na przełomie kwietnia i maja 1940r. zajęła Danię i Norwegię. 10 maja rozpoczęła się niemiecka inwazja na Holandię i Belgię.
Francja: Czołgi hitlerowskie przełamały umocnienia w Ardenach w północnej Francji i przebiły linię Maginota. 26 maja otoczone przez Niemców wojska brytyjskie wycofały się do Dunkierki, portu w północnej Francji. Okręty brytyjskiej marynarki wojennej ewakuowały z portu 224 tys. żołnierzy brytyjskich i 95 tys. sprzymierzonych. 14 czerwca hitlerowcy wkroczyli do Paryża. 22 czerwca Francja podpisała rozejm z Niemcami. Została podzielona na strefę okupowaną przez Niemcy i państwo Vichy, utworzone na południu kraju, gdzie władzę sprawował rząd kolaboracyjny.
Wielka Brytania: Między 10 lipca a 15 września’40 rozegrała się słynna bitwa o Anglię: niemieckie lotnictwo Luftwaffe usiłowało zniszczyć Brytyjskie Królewskie Siły Powietrzne (RAF). Brytyjczycy zwyciężyli. Hitler oczekiwał, że Wielka Brytania rozpocznie pertraktacje pokojowe, jednak premier Winston Churchil nie zamierzał przerwać walki. Niemcy wstrzymali planowaną inwazję na Wyspy Brytyjskie. We wrześniu 1940r. Hitler wydał rozkaz nocnych bombardowań głównych miast i portów Anglii. 17 maja 1941r. flota brytyjska zatopiła na Oceanie Atlantyckim niemiecki okręt wojenny ‘Bismarck’.
Churchil zdawał sobie sprawę, ze bez pomocy Stanów trudno będzie wygrać wojnę. Amerykański prezydent F.D. Roosvelt był przychylny propozycjom Anglii, ale większość obywateli z niechęcią odnosiła się do europejskiej wojny. Dlatego początkowo Stany wspierały Brytyjczyków jedynie transportami z bronią.
Japonia: W czerwcu 1941r. Japończycy zajęli francuskie kolonie w południowo -wschodniej Azji. W odpowiedzi Amerykanie i Brytyjczycy ogłosili blokadę gospodarczą Japonii, spodziewając się, że brak podstawowych surowców (takich jak ropa, kauczuk) złamią opór agresora.
USA: Atak lotnictwa japońskiego (ok. 200 samolotów) na amerykańską bazę Pearl Harbour na Hawajach 7 grudnia 1941r. skłonił Stany Zjednoczone do przystąpienia do wojny. Japonia, usiłując zniszczyć flotę amerykańską operującą w rejonie Pacyfiku chciała umożliwić sobie w ten sposób przejęcie kontroli nad Azją południowo-wschodnią - USA razem z Wielką Brytanią starały się nie dopuścić do umocnienia wpływów japońskich w tym rejonie świata i w wybuchłej wojnie chińsko-japońskiej w 1937r., kraje te poparły Chiny.
ZSRR: W lecie 1941 Niemcy wypowiedziały wojnę Związkowi Radzieckiemu (operacja ‘Barbarossa’). Hitler chciał w ten sposób złamać jego potęgę i uzależnić od Niemiec. Jednak mimo początkowych zwycięstw nie udało im się pokonać Rosjan.
5 grudnia 1941r. Rosjanie wstrzymali ofensywę niemiecką nieopodal Moskwy. Do ich klęski przyczyniła się surowa, rosyjska zima.
Japonia: W maju 1942r. japończycy opanowali znaczny obszar Azji, w którego skład weszły Indie Wschodnie (obecnie tereny Indonezji), Filipiny, Malaje i Birma. Tereny te zostały przez Japończyków nazwane „Strefą Wspólnoty Azji Większej”. Od 4 do 6 czerwca 1942r. trwała bitwa o wyspę Midway, w której Japończycy ponieśli porażkę.
Afryka: W listopadzie’42 wojska brytyjskie pod dowództwem gen Bernarda Mongomery’ego, pokonały Niemców pod El-Alamein w Afryce Północnej. 8 listopada alianci lądowali w Afryce Północnej.
Japonia: Na przełomie listopada ’42 i lutego ’43 trwały walki w rejonie wysp Salomona. Japończycy zamierzali opanować Australię, w tym celu usiłowali stworzyć sobie bazy operacyjne na owych wyspach. Po długotrwałych walkach, prowadzonych ze zmiennym szczęściem, Amerykanie i alianci uzyskali przewagę - zniszczyli główne siły floty japońskiej, izolowali, a następnie zlikwidowali garnizony japońskie na wyspach.
ZSRR: 2 lutego 1943r. otoczony pod Staliningradem (obecnie to Wołgograd) niemiecki gen. Friedrich von Paulus poddał się Rosjanom Niemcy stracili 300 tys. żołnierzy. Klęska hitlerowców pod Stalingradem w lutym 1943r. zmieniła przebieg wojny na froncie wschodnim.
Wielka Brytania: Między marcem a kwietniem 1943r. trwały działanie wojenne na Atlantyku. Niemieckie łodzie podwodne dokonały blokady wyspy, zatapiając okręty wiozące ze Stanów Zjednoczonych broń i żywność, aby głodem zmusić Brytyjczyków do kapitulacji. Alianci zniszczyli ogromną ilość niemieckich jednostek, co oddaliło niebezpieczeństwo.
ZSRR: 5 lipca 1943r. rozpoczęła się bitwa pod Kurskiem. Była to największa bitwa pancerna w dziejach, w której zwycięstwo odniosła Armia Czerwona.
Niemcy: 17 sierpnia 1943r. lotnictwo amerykańskie rozpoczęło bombardowanie niemieckich fabryk w Ratyzbonie i Schweifurcie.
Włochy: 10 lipca 1943r. Alianci wylądowali w Sycylii, przyczyniając się do upadku rządu Mussoliniego. 22 stycznia 1944r. alianci lądują w Anzio w południowych Włoszech, skąd wyruszają w głąb kraju. Wkrótce pod ich kontrolą znalazło się cale państwo. Włochy zawarły rozejm, jednak wojska niemieckie, nadal okupujące kraj, zamykały aliantom drogę na północ. Między 11 a 18 maja 1944r. rozegrała się najsłynniejsza walka tego okresu - siły alianckie rozpoczynają bitwę pod górą Monte Cassino (na jej szczycie znajduje się najstarszy w Europie klasztor; w czasie walk budynek uległ częściowemu zniszczeniu), u podnóża której ukryły się oddziały niemieckie. Zadanie zdobycia klasztoru bronionego przez wyborową niemiecką dywizję spadochronową otrzymał II Korpus Polski. W dniu 18 maja wojska polskie zdobyły umocniony masyw górski na zachód od klasztoru a także i sam klasztor Monte Cassino.
Normandia: 6 czerwca 1944r. wojska alianckie wylądowały w Normandii, skąd stopniowo przesuwały się w głąb Europy Zachodniej. Polska Brygada Spadochronowa 17 września uczestniczyła w wielkiej operacji powietrzno-desantowej pod Arnhem - alianccy spadochroniarze lądowały na tyłach armii Niemieckiej. Walki zakończyły się klęską wojsk sprzymierzonych.
Japonia: W październiku 1944r. japońscy piloci, zwani ‘kamikadze’ (w dosłownym tłumaczeniu - ‘boski wiatr’), rozpoczęli samobójcze ataki na wojska alianckie. Zamiast zrzucania bomb, rozbijali swe samoloty o okręty wroga. Ich ataki zniszczyły 34 alianckie okręty wojenne.
Francja: 16 grudnia miała miejsce ostatnia ofensywa niemiecka w Ardenach, na terenie północno-wschodniej Francji. Zakończyła się ona niepowodzeniem faszystów. Stało się jasne, że Hitler przegra wojnę.
Wielka Brytania: 13 czerwca 1944r. zostały wystrzelone pierwsze niemieckie rakiety V-1 na Londyn. Wkrótce na Wielką Brytanię spadają także pociski V-2.
1 sierpnia 1944r. wybuchło Powstanie Warszawskie. Armia radziecka odmówiła udzielenia pomocy powstańcom. Powstanie upadło.
Francja: 25 sierpnia ‘44 alianci wkroczyli do Paryża, wyzwalając Francję spod okupacji hitlerowskiej.
Niemcy: Na przełomie 1944 i 45r. na obu frontach wzmógł się opór wojsk niemieckich, broniących terytorium własnego państwa. Do walki zmuszono nawet dzieci. Na początku 1945r. w Niemczech zaczęło brakować benzyny, niezbędnej dla czołgów i samolotów. Alianckie bombowce zamieniały w ruiny niemieckie miasta. W nocy z 13 na 14 lutego 1945r. brytyjskie lotnictwo bombarduje Drezno - miasto w północno-zachodnich Niemczech. Ginie 60 tys. cywilów.
Japonia: W marcu 1945r. amerykańska piechota morska zajęła Iwojimę i Okinawę na zachodnim Pacyfiku, mogąc w ten sposób rozpocząć naloty na Japonię.
Niemcy: Z końcem kwietnia 1945r. wojska amerykańskie i Armia Czerwona spotkały się u brzegów Łaby w północno-zachodnich Niemczech. 30 kwietnia 1945r. Rosjanie przejęli Berlin, Hitler popełnił samobójstwo w swej kwaterze w Berlinie. 8 maja ‘45 III Rzesza podpisała akt kapitulacji.
USA: W sierpniu 1945r. Amerykanie zrzucili bomby atomowe na dwie miejscowości japońskie - 6 sierpnia pierwsza spadła na Hiroszimę (zabiła 80 tys. ludzi), trzy dni później, 9 sierpnia, spadła druga na Nagasaki (40 tys. ofiar w ludziach). Dnia 14 sierpnia 1945r. rząd japoński ogłosił bezwarunkową kapitulację.
Za datę zakończenia II wojny światowej przyjmuje się datę kapitulacji Niemiec hitlerowskich - 8 maja 1945r.
SPRAWA ROSJI
Tymczasem, niezależnie od wojny domowej, w Polsce miały miejsce inne wydarzenia. Początek XVIIw. to okres wyżu demograficznego, jeśli chodzi o populację szlachecką. Pojawił się więc problem zatrudnienia bądź posiadania dla młodzieży szlacheckiego pochodzenia. Tymczasem Rosja przeszła okres kryzysu. Po śmierci Iwana IV Groźnego i jego syna Fiodora - ostatnich Rurykowiczów, nastąpił kryzys dynastyczny połączony z kryzysem społ.-gosp.
Po objęciu tronu przez Borysa Godunowa, ujawniło się niezadowolenie chłopów z narzuconych im ograniczeń. Wystąpiła przeciw niemu też opozycja bojarska.
Wtedy w Polsce objawił się niejaki Dymitr (Samozwaniec), który obwieścił, że jest cudownie ocalonym dzieckiem cara ros., i że jeśli otrzyma wsparcie i odzyska należną mu koronę, to zaprowadzi w Rosji katolicyzm, a tych którzy mu pomogą sowicie wynagrodzi.
Dymitr uzyskał poparcie po cichu dworu królewskiego, a jawnie kilku wielkich magnatów polskich, min. wojewody sandomierskiego - Jerzego Mniszka, który wydał za Dymitra swą córkę Marynę.
Tłumy szlachty poparły roszczenia samozwańca i Dymitrowi udało się odebrać Moskwę 1604-1606.
Nie utrzymał się dł. u władzy, bo obaliło go powstanie ludowe. Bojarzy osadzili na tronie Wasyla Szujskiego.
Ale b. Szybko objawił się drugi Dymitr cudownie ocalony niczym pierwszy. Rozpoznała go sama Maryna.
II Samozwańcowi udało się opanować znaczne połacie Rosji, zagroził Moskwie. Na pomoc II Dymitrowi pospieszyły wojska dawnych rokoszan.
Wobec takiego obrotu spraw Szujski zwrócił się z prośbą o pomoc do Szwecji, co z kolei stało się powodem już oficjalnej wojny polsko-ros. 1609-1611.Zygmunt III był bowiem za interwencją w Moskwie, bo w podporządkowaniu sobie Moskwy widział środek do przywrócenia sobie korony szwedzkiej.
Kluczowym momentem tej wojny było zwycięstwo hetmana St. Żółkiewskiego w bitwie pod Kłuszynem ( 4.07.1610 ).Zajął on Moskwę, a tam bojarowie zaproponowali, aby carem ros. został Władysław, syn Zygmunta, oczywiście pod warunkiem przejścia na prawosławie, na co z kolei nie zgodził się Zygmunt, który chciał korony dla siebie.
Przewlekające się rokowania doprowadziły do tego, że w 1612 padł broniony przez Polaków Kreml, a w Moskwie koronowano na cara Mikołaja Romanowa ( 1613 ).
Po pewnym czasie doszło też do zmiany sojuszów, albowiem wrogiem Rosji stała się również Szwecja. W takiej sytuacji Rosjanie zdecydowali się na rozejm w Dywilinie ( 1619 ) mocą którego Wielkie Księstwo Litewskie odzyskało ziemię smoleńską, siewierską i czernihowską.
Warunki tego pokoju przeszły w tzw. pokój wieczysty w Polanowie w 1634 - zawarty już przez następcę Władysława IV .
STOSUNKI POLSKO-TURECKIE
W latach 20-tych doszło do skomplikowania sytuacji na kresach poł-wsch RP - Zygmunt III chcąc dochować sojuszu Habsburgom ( od 1618 ), którzy byli uwikłani w wojnę 30-letnią ( 1618-1648 ), posłał im na pomoc nieregularne oddziały Lisowczyków.
Lennik turecki, książę Siedmiogrodu - Gabor Bethlem razem z powstańcami czeskimi i węgierskimi obległ Wiedeń. I kiedy oblegał Wiedeń, na Siedmiogród spadł najazd Lisowczyków. Bethlem musiał zakończyć oblężenie by ratować Siedmiogród, który był lennem Turcji, co stało się przyczyną wojny.
Były i inne powody, a mian. nad Dnieprem, na Dzikich Polach mieszkała społeczność Kozaków. Byli to ludzie wolni, bitni, posiadali własną organizację wojskową, a w sezonie trudnili się napadami na tureckie wybrzeża Morza Czarnego, a na swoich łodziach potrafili dotrzeć nawet do przedmieść Konstantynopola. W odpowiedzi na to, często lennicy sułtana tureckiego, tzw. Tatarzy Krymscy najeżdżali na poł.-wsch. kresy RP.
Tak więc powodów do zadrażnienia nie brakowało.
Sytuację komplikował jeszcze fakt wypraw polskich magnatów na lenna tureckie w Mołdawii i Wołoszczyźnie.
Doszło do wojny z Turcją, gdzie w 1620 armia polska poniosła klęskę w bitwie pod Cecorą ( 28.IX.1620 ), gdzie zginął St.Żółkiewski.
1620.9.X. wyprawa turecka dotarła pod Chocim , gdzie opór stawił hetman Jan Karol Chodkiewicz i właśnie wtedy został zawarty pokój potwierdzający granicę polsko-turecką, gdzie str. polska zobowiązywała się do nieingerowania w sprawy Mołdawii i Wołoszczyzny.
SPRAWY POLSKO-SZWEDZKIE
Korzystając z zaangażowania Polski w sprawy poł.-wsch. Szwecja w 1617 wznowiła wojnę.
W 1622 armia szwedzka zajęła polskie Inflanty, aż po rzekę Dźwinę. Zawarto rozejm w Mitawie.
W 1626 Szwecja wznowiła wojnę przerzucając działania wojenne na tereny Prus Książęcych i Pomorza Gd.
Wojna przebiegała niepomyślnie i w 1629 zawarto ze Szwecją rozejm w Altmarku - Szwedzi :
- zatrzymali porty pruskie z wyj. Pucka, Gdańska i Królewca,
- zatrzymali też znaczną część Inflant na płn. od Dżwiny,
- uzyskali prawa do pobierania części ceł z handlu pols.
Rozejm został przedłużony w 1635, ale Szwedzi wycofali się z twierdz na wybrzeżu pruskim i zrezygnowali z pobierania ceł.
Były to już efekty polityki Zygmunta III, które nastąpiły . po śmierci w 1632.
Następca został wybrany bezkonfliktowo jego syn Władysław. Czuł się on przede wszystkim Wazą, spadkobiercą korony szwedzkiej, ale nie czuł się już tak gorliwym katolikiem, z tym że marzyła mu się wielka wojna z Turcją w wyniku której zdołałby na ziemiach odebranych Turcji utworzyć własną monarchię dziedziczną, a może nawet wzmocnić władzę w RP. Dlatego robił co mógł, aby sprowokować taką wojnę
Rewolucja burżuazyjna w Anglii.
Można zauważyć 3 kierunki rozwoju w Europie 16 wieku:
prowadzący do powstania monarchii absolutnej a więc stopniowe wzmacnianie władzy królewskiej
prowadzący do powstania społeczeństwa kapitalistycznego
prowadzący do anarchii poprzez osłabianie władzy królewskiej
W Anglii stopniowo kształtował się podział na bogatą część południowo-wschodnią i wschodnią oraz biedną zachodnią i północną z Walią. Na wsi cały czas trwało ogradzanie, co powodowało powstawanie taniej siły roboczej wywodzącej się z dawnego biednego chłopstwa.
1638 - bunty chłopskie skierowane przeciwko ogradzaniu
Za Karola I nastąpił kryzys przemysłowy, upadały fabryki sukiennicze, co było spowodowane monopolami, ograniczeniem liberalizmu handlowego i kryzysu na kontynencie. W przeciwnej sytuacji znajdował się przemysł węglowy, który rozwijał się bez przeszkód, pobudzony dodatkowo wzrastającym niedoborem drewna. Wzrasta rola gentry i średniej mieszczańskiej burżuazji. Te właśnie grupy społeczne prą do rewolucji przy jednoczesnym kryzysie dawnej arystokracji, która popiera dawne feudalne powinności. Rozwijał się purytanizm (uważający feudalizm za zło, głoszący postawę aktywną mimo uznawania determinacji losu ludzkiego) (kalwinizm) w swoich 2 odmianach:
prezbiterianie - wywodzili się z bogatych warstw społecznych, byli zwolennikami czystego kalwinizmu. Występowali przeciwko Kościołowi Anglikańskiemu, opanowanemu przez monarchistów.
independenci - ruch głoszący niezależność religii od wszelkich naleciałości, propagowali swobodę religijną i decentralizację kościoła
Konflikt między parlamentem a królem zrodził się za czasów Jakuba I. Król ten chciał zbudować monarchię absolutną a przyzwyczajony do warunków rodzinnej Szkocji pominął w swych planach klasy średnie społeczeństwa. Sprzeciw parlamentu wywołały próby ożenku syna Karola z infantką hiszpańską.
1621 - rozpędzenie parlamentu przez Jakuba I i pozostawienie Anglii na uboczu polityki europejskiej a więc i wojny trzydziestoletniej. W kraju znaczenia nabrał ks. Buckingham
1625 - królem zostaje Karol I, który jednak nie potrafi dalej uczestniczyć w polityce europejskiej. Niefortunnie zakończyła się próba poparcia Richelieu a co za tym idzie wystąpienie przeciw hugenotom co wywołało oburzenie w kraju. Król musiał ustąpić i zawrzeć sojusz z hugenotami. Jednocześnie w wyniku konfliktów wewnętrznych zamordowany został ks. Buckingham, na co król odpowiedział rozwiązaniem parlamentu (1929). Rozpoczął się trwający do 1640 okres samodzielnych rządów Karola I. Nastąpił wielki uścisk podatkowy, wprowadzano podatki bez zgody parlamentu, które uderzyły głownie w gentry i yeomanów, czyli bogate chłopstwo. Masowo odmawiano płacenia podatków, co spowodowało spadek dochodów skarbu.
Bunt miał początek w Szkocji, gdzie faworyt króla, arcybiskup Canterbury, Laud, próbował zniszczyć kościół prezbiteriański. Szkoci porwali za broń. Królowi zabrakło pieniędzy na walkę i był zmuszony zwołać parlament aby ten przegłosował nowe podatki (nie mógł ich wprowadzić zarządzeniem, ponieważ spowodowałoby to rozszerzenie rebelii purytańskiej także na obszary Anglii).
1640 - zwołanie parlamentu, w którym większość mieli purytanie. Sprzeciwia się on polityce króla i zostaje rozwiązany (krótki parlament)
1640 - klęski na froncie i odmowa pożyczki ze strony City zmuszają króla do zwołania nowego parlamentu (tzw. Długiego) . W nowym parlamencie większością znowu dysponują purytanie, a ich przywódcą zostaje John Pym. Wkrótce parlament skazuje na śmierć głównego doradcę Karola I, Strafforda. W tym czasie zawarto pokój ze Szkocją ale wybuchła wojna z Irlandią. To zablokowało armię królewska potrzebną do szantażowania parlamentu. W nim tymczasem wzrastała rola Oliwiera Cromwella. On i Pym ogłosili tzw. Wielkie Napomnienie, czyli zbiór występków królewskich od czasu objęcia tronu. Ta rezolucja przeszła tylko kilkoma głosami co uwidoczniło rozłam w parlamencie. Jednocześnie uchwalono podatki na wojnę z Irlandią, co mogło zapewnić sukces królowi. Ten jednak znowu złamał prawo i wydał rozkaz aresztowania przywódców opozycji. Ci, wcześniej ostrzeżenie, zdołali się ukryć i podburzyli Londyn, co zmusiło króla do opuszczenia stolicy.
króla poparli wielcy feudałowie ze swoimi dzierżawcami, kościół anglikański; północ i zachód Anglii; „kawalerowie”
za parlamentem opowiedzieli się gentry, yeomeni, kupcy, handlarze; wschód i południe Anglii; „gołe głowy”
1642 - wybuch wojny i początkowe sukcesy królewskie
1644 - Szkoci włączają się do walki po stronie parlamentu a Cromwell tworzy Armię Nowego Wzoru, składającą się z fanatycznych prezbiterian a charakteryzującą się wysokim morale. Oddziały żelaznobokich, kawalerzyści, którzy mieli sprostać doskonałej jeździe królewskiej.
1645 - bitwa pod Naseby w której rozgromiono oddziały królewskie
1647 - w ręce rebeliantów wpada Karol I; zarysowywuje się podział na prezbiterianów, którzy nie dążą do dalszych reform mimo posiadania większości w parlamencie oraz independentów, dla których stan zaistniały był tylko etapem w kształtowaniu wolnego państwa.
1648 - wybucha kontrrewolucja opowiadająca się za królem
1648 - wypędzenie posłów prezbiteriańskich z parlamentu; powstanie parlamentu kadłubowego
1649 - ścięcie króla Jakuba I
1649 - pacyfikacja Irlandii
1650 - pacyfikacja Szkocji
1651 - Akt Nawigacyjny
1653 - rozpędzenie parlamentu kadłubowego; Cromwell lordem protektorem Anglii
1658 - umiera Cromwell a jego syn nie daje sobie rady. Na tron powołany zostaje Karol II. Początkowo nie ma konfliktów pomiędzy nim a opanowanym przez rojalistów parlamentem. Niesnaski rozpoczęły się gdy król zaczął otwarcie popierać katolików, przeciw czemu buntowali się, teraz wspierający króla gentry i burżuazja (połączyli się z królem bo bali się wpływów lewicy rewolucyjnej). Karol II prowadził politykę merkantylistyczną i jeszcze bardziej zaostrzył Akt Nawigacyjny. Karol II szukając porozumienia z Ludwikiem XIV chciał wprowadzić ustawowe równouprawnienie katolików na co parlament odpowiedział tzw. Test Act, zakładającym, że tylko anglikanie mogą być urzędnikami.
W parlamencie wykształciły się 2 skrzydła, w konflikcie o prawo do korony dla Jakuba II:
Wigów głoszących wyższość parlamentu nad królem
torysów nie uznających prawa parlamentu do mieszania się w sprawy króla
1685 - umiera Karol II a królem zostaje jego brat Jakub II, który jako katolik nie przestrzega Test Act i stosuje represje wobec zwolenników Wigów. Działania przeciw kościołowi Anglikańskiemu zwróciły przeciwko niemu także torysów. Opozycja liczyła, że król nie pozostawi męskiego potomka ale po narodzinach dziecka z katolickiej matki te rachuby wzięły w łeb.
1688 - Chwalebna rewolucja; na króla zostaje powołany Wilhelm Orański, mąż Marii, córki Jakuba II z protestanckiej matki.
Przeczytaj podobne teksty
Czas czytania: 173 minuty
Treść zweryfikowana i sprawdzona
Zgodnie z misją, Redakcja serwisu dokłada wszelkich starań, aby dostarczać rzetelne i sprawdzone treści edukacyjne.
Dodatkowe oznaczenie "Sprawdzona treść" wskazuje, że dany materiał został zweryfikowany przez Redakcję lub ekspertów współpracujących z serwisem.
Weryfikacja tekstu odbywa się na następujących poziomach:
1. Sprawdzenie tekstu pod kątem ewentualnych błędów ortograficznych, stylistycznych, interpunkcyjnych lub innych.
2. Weryfikacja tekstu pod kątem błędów rzeczowych.
3. Sprawdzenie materiału pod kątem ich aktualności.
Dodatkowe oznaczenie "Sprawdzona treść" wskazuje, że dany materiał został zweryfikowany przez Redakcję lub ekspertów współpracujących z serwisem.
Weryfikacja tekstu odbywa się na następujących poziomach:
1. Sprawdzenie tekstu pod kątem ewentualnych błędów ortograficznych, stylistycznych, interpunkcyjnych lub innych.
2. Weryfikacja tekstu pod kątem błędów rzeczowych.
3. Sprawdzenie materiału pod kątem ich aktualności.