Sytuacja narodu polskiego na przełomie XIX i XX wieku

Przełomowym wydarzeniem w dziejach narodu polskiego w II połowie XIX w. było Powstanie Styczniowe. Dzięki powstaniu chłopi w Królestwie otrzymali ziemię, formalnie z rąk caratu, ale na warunkach podyktowanych przez Rząd Narodowy. Warunkach korzystniejszych niż gdziekolwiek w Europie Środkowej i Wschodniej. Walki ożywiły nastroje narodowe w pozostałych zaborach, a także na ziemiach włączonych bezpośrednio do Prus, a zamieszkanych przez Polaków: na Śląsku, Pomorzu, Warmii i Mazurach. Przyniosły sprawie polskiej znaczną popularność wśród narodów Europy. W walce z zaborcą społeczeństwo zjednoczyło się, wykazało gotowość do najwyższych ofiar i budzącą do dziś podziw dyscyplinę.

Dzięki uwłaszczeniu nastąpiły zmiany w strukturze społecznej i rozwój przemysłu. Najlepiej rozwijał się przemysł Królestwa Polskiego. W drugiej połowie XIX w. miał zapewniony stały zbyt produktów na rynkach wschodnich i na wsi, gdzie chłopi potrzebowali wyrobów przemysłowych, jednocześnie wieś zapewniała dopływ siły roboczej. Przyczyniło się to do szybkiego i znacznego wzrostu zatrudnienia w przemyśle.

Warunki życia ludności należącej do różnych warstw różniły się znacznie: inaczej mieszkali, ubierali się, żywili, spędzali czas chłopi, inaczej robotnicy, rzemieślnicy, inteligencja, zamożne mieszczaństwo, ziemianie. Problemem warstw najniższych, zwłaszcza w Galicji i Królestwie Polskim, był analfabetyzm. Niski poziom oświaty najuboższych czynił ich bezbronnymi w walce o poprawę warunków pracy i płacy w fabrykach czy gospodarstwach zatrudniających robotników rolnych, w urzędach i sądach. Jednocześnie analfabetyzm stanowił dla warstw wyższych wyzwanie jego likwidacja była jednym z celów działań zwanych pracą organiczą i pracą u podstaw.

Zaczęły kształtować się na ziemiach polskich partie polityczne. Dość popularną postawą był lojalizm wobec zaborców. Lojalność, czyli postępowanie zgodne z przepisami, miała spowodować przychylne nastawienie zaborców do polskich postulatów narodowo-kulturalnych.

Lojaliści występowali we wszystkich zaborach stąd określenie trójlojalizm. Program ten mógł być realizowany jednak tylko w Galicji, gdzie władze zaborcze godziły się na udział Polaków w rządach, zwłaszcza po 1867 r.

W zaborach pruskim i rosyjskim wobec stosowania przez rządy twardego kursu wobec Polaków przyjmowanie postaw jawnie lojalistycznych nie mogło być skuteczne w dłuższej perspektywie i spotykało się z ostrą krytyką większości społeczeństwa.

Z ruchów politycznych jedną z pierwszych był ruch robotniczy. Jego twórca był Ludwik Waryński. W 1882 r. założył on Międzynarodową Socjalno-Rewolucyjną Partię Proletariat. Za swój cel działacze Proletariatu uznawali obalenie kapitalizmu w świecie oraz uspołecznienie ziemi i narzędzi pracy. W programie pierwszej partii socjalistycznej nie mieściła się natomiast walka o wyzwolenie narodowe.

Drugim ruchem był ruch narodowy. Od 1893 r. działała w kraju jako tajna Liga Narodowa. Miała ona łączyć wszystkie grupy społeczne trzech zaborów w obronie przed wynarodowieniem przez zaborców. Program ruchu narodowego głosił także, że podstawowym celem Polaków powinno być nie tylko odzyskanie niepodległości, ale również stała praca światlejszych warstw społeczeństwa nad budowaniem świadomości narodowej warstw ludowych.

Trzecim ruchem był ruch ludowy powstały w Galicji. Jego zadaniem była obrona interesów stanu chłopskiego m.in. poprzez walkę o równość wobec prawa, o uprawnienia polityczne dla chłopów, o mandaty poselskie dla rzeczywistych reprezentantów wsi w sejmie, o rozwój oświaty wiejskiej.

Rewolucja w Rosji w 1905 r. i kolejne wydarzenia w Europie zwiastowały wybuch wojny między mocarstwami. Skłócenie mocarstw rozbiorowych i znalezienie się Rosji, Niemiec i Austro-Węgier w przeciwnych blokach wojskowych zapowiadało, że sprawa polska stanie się przedmiotem rozgrywki politycznej i że karta polska będzie ważna w czasie działań wojennych. Politycy polscy, przewidując przebieg przyszłych wydarzeń, upatrywali zwycięzców po jednej lub po drugiej stronie konfliktu. W zależności od przewidywanego zakończenia planowali własne posunięcia zmierzające do wykorzystania okoliczności i odbudowy państwowości polskiej. Starali się także przekonać do swych poglądów możliwie wielu rodaków. Początkowo przewidywano dwa rozwiązania: sojusz z Rosją i zjednoczenie ziem polskich pod berłem carskim lub współdziałanie z Austro-Węgrami i odbudowanie państwa polskiego pod panowaniem Habsburgów. Podział na zwolenników orientacji prorosyjskiej i orientacji na państwa centralne pokrywał się w przybliżeniu z podziałami partyjnymi. Przeciw obu ugrupowaniom występowały lewicowe partie robotnicze, wzywając do wystąpień przeciw wojnie. Ich programy rozmijały się jednak z oczekiwaniami większości społeczeństwa.