Jan Zamoyski

Jan Sariusz Zamoyski, herbu Jelita (znany również jako Jan Zamojski) 1542-1605, polski szlachcic, magnat, sekretarz królewski od 1605, kanclerz koronny od 1576, Wielki Kanclerz Koronny od 1578 i Hetman Wielki Koronny Rzeczpospolitej Obojga Narodów od roku 1581. Generalny starosta Krakowa w latach 1580-1585, starosta Bełzu, Międzyrzecza, Krzeszowa, Knyszyna i Derpska. Doradca króla Zygmunta II Augusta i Stefana Batorego. Główny przeciwnik sukcesora po Batorym, Zygmunta III Wazy. Był jednym najlepszych dyplomatów, polityków i mężów stanu swoich czasów i główną siłą polityczną Rzeczypospolitej przez całe swoje życie.
Wczesne lata: królewskie wsparcie
Studiował na uniwersytetach w Paryżu i Padwie, gdzie w 1563 pełnił urząd rektora. Od początku swych studiów poważnie interesował się polityką. Po powrocie do kraju został mianowany sekretarzem króla Zygmunta II. W 1563 napisał De senatu Romano, broszurę o starożytnym Rzymie, w której doszukiwał się odniesień zasad konstytucyjnych republiki rzymskiej do Rzeczpospolitej Obojga Narodów.
Po wygaśnięciu dynastii Jagiellonów w 1572 użył swych wpływów na sejmie elekcyjnym aby wymusić elekcję viritim (cała szlachta ma prawo głosować na króla). W tym czasie napisał broszurę Modus electionis. Był przyjacielem Mikołaja Sienickiego i Hieronima Ossolińskiego i wkrótce stał się jednym z przywódców odłamu średniozamożnej szlachty w Rzeczpospolitej, której celem była egzekucja praw, zachowująca unikalny system demokratyczny w Rzeczypospolitej z dominującą rolą niższej szlachty. Był tak wpływowym człowiekiem, że grupę tą nazwano wkrótce zamojczykami.
Był w opozycji do magnaterii, która chciała zaoferować polski tron Habsburgom. Podczas elekcji w 1573 popierał Henryka III Walezego, a podczas elekcji w 1575 jego faworytem był wrogi Habsburgom Stefan Batory. W tym czasie był jednym z najpotężniejszych ludzi w kraju, zdobył tytuły Hetmana Wielkiego Koronnego i Litewskiego oraz kanclerza. Wkrótce stał się jednym z najbogatszych polskich magnatów. Wspierał politykę Batorego przeciwną Habsburgom i Imperium Ottomańskiemu oraz opowiadał się po stronie Batorego w jego dążeniach do wzmocnienia władzy królewskiej i osłabienia magnaterii. Wziął na siebie część przygotowań do wojny z Rosją w latach 1579-1581 podczas której zdobył Weliże i Zawołoć.

Jan Zamoyski


Lata późniejsze: w opozycji do tronu
Po śmierci Batorego w 1586 pomógł Zygmuntowi III Wazie w zdobyciu polskiego tronu, pokonując siły wspierające kandydata Habsburgów arcyksięcia Maksymiliana II pod Byczyną w 1588, kiedy to magnaci wspierający Maksymiliana próbowali siłą zdobyć stolicę Polski Kraków. Arcyksiążę został uwięziony w Krasnymstawie po czym na pomocy paktów będzińsko-bytomskich zrzekł się pretensji do polskiego tronu.
Mimo wszystko, na samym początku rządów Zygmunta III, Zamoyski, który wiernie służył królom Rzeczypospolitej, dołączył do opozycjonistów walczących z polityką Zygmunta III, który chciał wzmocnić władzę królewską i przeobrazić Rzeczpospolitą w monarchię absolutną, poprzez przymierze z Habsburgami i siłami kontrreformacyjnymi w celu zapewnienia sobie ich pomocy w odzyskaniu szwedzkiego tronu. Nowy król obawiał się wpływów kanclerza a zgodnie z prawem Rzeczypospolitej nie był w stanie odwołać go ze stanowiska. Z kolei Zamoyski traktował króla jak pionka w grze i ignoranckiego obcokrajowca. Jako przeciwnik króla, był zwolennikiem tolerancji religijnej, będącej w opozycji do rosnących wpływów Kościoła Katolickiego i zakonu Jezuitów, oraz przestrzegał przed niepotrzebną ingerencją Rzeczpospolitej w wojny dynastyczne w Szwecji, zwłaszcza że ciągle istniało zagrożenie ze strony Imperium Ottomańskiego. Jego polityka i działania przeciwstawiały się (lub ewentualnie próbowały uniknąć) tendencjom w kierunku absolutyzmu, które charakteryzował pozostałe państwa Europy. Otwarty konflikt między kanclerzem a królem wybuchł podczas sejmu w 1592, kiedy Zamoyski odkrył, że Zygmunt spiskuje aby scedować koronę polską dla Habsburgów w zamian za ich wsparcie w walce o szwedzki tron. Zamoyski nie zdołał zdetronizować króla, ale udało mu się wywalczyć wolną rękę podczas interwencji w Mołdawii, gdzie w 1595 pomógł hospodarowi Jeremiemu Mohyle w objęciu tronu. W 1600 walczył przeciwko hospodarowi wołoskiemu Michałowi Walecznemu, który zdobył Mołdawię kilka miesięcy wcześniej. Pokonał go w bitwie pod Byczyną i przywrócił tron Jeremiemu Mohyle, pomógł również jego bratu S. Mohyle w objęciu węgierskiego tronu, rozciągając tym samym wpływy Rzeczpospolitej na te kraje.
W latach 1600-1601 brał udział w wojnie przeciwko najazdowi szwedzkiemu dowodząc siłami polskimi w bitwach o Inflanty. W 1600 odbił z rąk Szwedów kilka zamków warownych, rok później zdobył Wolmar i Fellin, a w 1602 Biały Kamień. Kampania ta była dla niego zbyt surowa, dlatego w 1602 zrezygnował z dowództwa.
W 1580 założył miasto Zamość. W ciągu swojego życia zdążył bardzo się wzbogacić. Miał w posiadaniu 11 miast, 200 wsi (ok. 6400 km²), oraz jako dzierżawca dóbr królewskich 112 miast i 612 wsi (ok.17 500 km²). W 1595 ufundował Akademię Zamojską.