Wawel

Wzgórze wawelskie w Krakowie od zarania polskiej historii stanowiło centrum władzy świeckiej i duchownej. W roku 1000, w Krakowie powstało biskupstwo, a wkrótce potem wzniesiono na Wawelu pierwszą katedrę. Zamek wawelski służył władcom Polski jako rezydencja od połowy XI wieku do początku XVII. Obecna budowla zawiera fragmenty romańskie i znaczne partie gotyckie, swój obecny kształt uzyskała jednak głównie w latach ok. 1504-1535 za czasów królów Aleksandra Jagiellończyka (1501-1506) i Zygmunta Starego (1506-1548). Budowę renesansowego zamku rozpoczęli mistrz Eberhard Rosemberger, odpowiedzialny za partie murarskie i Franciszek Florentczyk, którego dziełem są kamienne elementy dekoracyjne oraz krużganki. Ich prace kontynuowali mistrz Benedykt i Bartolomeo Berrecci. Wspólnym dziełem tych artystów jest jeden z najokazalszych zabytków architektury renesansowej w Europie.

Część wnętrz zamku została przebudowana na przełomie XVI i XVII wieku w stylu wczesnego baroku. Wprowadzono tam marmurowe portale i kominki oraz złocone ramowe stropy. Od czasu opuszczenia Krakowa przez króla Zygmunta III w roku 1609 Wawel stracił funkcję rezydencji monarszej i stopniowo zaczął chylić się ku upadkowi.

Po trzecim rozbiorze Polski w 1795 roku dawny zamek królewski został zamieniony na koszary armii austriackiej i funkcję tę pełnił przez większą część XIX wieku. Dopiero w 1905 roku wojsko opuściło Wawel, co pozwoliło na rozpoczęcie prac konserwatorskich, zmierzających do przywrócenia zabytkowi jego historycznych walorów. W roku 1930 zostało oficjalnie powołane muzeum wawelskie jako oddział Państwowych Zbiorów Sztuki. Zamek pełnił jednocześnie funkcję oficjalnej rezydencji prezydenta Rzeczypospolitej.

W czasie II wojny światowej na Wawelu miały swą siedzibę okupacyjne władze Generalnego Gubernatorstwa i rezydował Hans Frank. Po wyzwoleniu niemal natychmiast odtworzono muzeum, które kształt zbliżony do obecnego uzyskało w latach sześćdziesiątych. W roku 1992 został podjęty szeroki program prac remontowo-konserwatorskich, obejmujących Zamek Królewski i sąsiadującą z nim katedrę, który ma przygotować Wawel do obchodów 1000-lecia biskupstwa krakowskiego w roku 2000.

Historycznie związana z wnętrzami wawelskimi jest kolekcja flamandzkich arrasów Zygmunta Augusta (1548-1572). Dzieje arrasów obfitowały w dramatyczne wydarzenia. W czasie trzeciego rozbioru Polski pod koniec XVIII wieku zostały wywiezione do Rosji, skąd powróciły dopiero w latach 20-tych naszego stulecia. W pierwszych dniach drugiej wojny światowej zostały ewakuowane do Rumunii, a następnie przez Francję i Anglię do Kanady, skąd wróciły w roku 1961, aby znów zawisnąć w komnatach wawelskich Zamek Królewski na Wawelu stanowi dziś muzeum o charakterze rezydencji historycznej, obejmujące też kilka wyspecjalizowanych działów oraz dwa oddziały zamiejscowe. W renesansowym zamku w Pieskowej Skale prezentowana jest ekspozycja sztuki europejskiej XV-XIX wieku. XVII-wieczny dwór w Stryszowie, położony w pięknym podgórskim krajobrazie to przykład skromnej polskiej rezydencji wiejskiej. Jego stała ekspozycja ukazuje wnętrza mieszkalne XIX wieku. We dworze są też urządzane wystawy czasowe.