Scharakteryzuj politykę Stanów Zjednoczonych wobec Europy 1914-1989

Od 1823 roku w polityce zagranicznej obowiązywała doktryna prezydenta Jamesa Monroego, zgodnie z którą Stany Zjednoczone miały nie ingerować w sprawy Europy, zaś Stary Kontynent miał to uszanować i ze swojej strony również nie ingerować interesy obu Ameryk. Było to korzystne zwłaszcza dla świeżo odzyskujących niepodległość państw Ameryki Łacińskiej. Jednak sytuacja ta uległa zmianie wraz z wybuchem I wojny światowej, kiedy to zerwane zostały kontakty handlowe z Europą, zaś jej miejsce zajęły Stany Zjednoczone. Temu zaangażowaniu się USA towarzyszył rosnący sprzeciw latynoamerykańskich elit. Jak jednak doszło do przerwania tego dobrowolnego odosobnienia Nowego Kontynentu?

W 1914 r. wybucha I wojna światowa. Wojna oznacza dla Stanów Zjednoczonych dobry interes. Już od 1915 r. 900 amerykańskich firm decyduje się na zapewnienie zaopatrzenia, oczywiście po stronie ententy, jako że USA już przed wojną powiązane były (głównie handlowo) z takimi państwami jak Francja, czy Wielka Brytania. Amerykańskie firmy dostarczają więc uzbrojenie, mundury, żywność i inne niezbędne produkty. Jednak do zbrojnego przystąpienia Ameryki do wojny potrzebny był konkretny powód. Jednym z czynników, który spowodował włączenie się USA w działania wojenne było rozpoczęcie przez Niemcy nieograniczonej wojny podwodnej, która znacznie utrudniała eksport ze Stanów do Europy. Ponadto brytyjski wywiad przejął tzw. telegram Zimmermanna, czyli depeszę napisaną przez niemieckiego sekretarza stanu Artura Zimmermanna do ambasadora w Meksyku, w której zawarte były instrukcje dotyczące współpracy obu państw (m.in. sojuszu na wypadek wojny pomiędzy Niemcami a USA, w zamian za co Meksyk miał uzyskać tereny utracone w XIX wieku na rzecz USA). Bezpośrednim bodźcem do przystąpienia do wojny było zatopienie w marcu 1917 r. amerykańskiego statku "Vigilentia". 6 kwietnia 1917 r. USA wypowiada wojnę Niemcom, 7 XII 1917 r. – Austro-Węgrom. 27 VI we Francji lądują pierwsze amerykańskie odziały. Przystąpienie Ameryki do wojny skutecznie zapewniło przechylenie szali zwycięstwa na korzyść ententy.

8 I 1918 r. amerykański prezydent Woodrow Wilson ogłasza zawierające 14 punktów orędzie, w którym przedstawia amerykańską koncepcję dotyczącą kształtu powojennego świata. Najważniejszym założeniem tego programu była idea samostanowienia narodów domagających się niepodległości. 11 XI Niemcy podpisują rozejm w Compiègne, który kończy I wojnę światową. Chociaż USA nie brały bezpośrednio udziału w rokowaniach pokojowych w Wersalu odniosły pewien sukces podczas konferencji Waszyngtońskiej w latach 1921-9122, kiedy to z korzyścią dla Stanów i Wielkiej Brytanii ograniczono zbrojenia na morzach, narzucając proporcje tonażu flot wojennych dla USA, Wielkiej Brytanii, Japonii, Francji i Włoch w stosunku 5:5:3:1,75:1,75.

To, że Ameryka w czasie I wojny światowej przyczyniła się do sukcesu ententy nie pozostało bez wpływu na jej pozycję w Europie. Szybko wycofała się jednak z polityki europejskiej, zaczęła zaś w zamian korzystać ze swojej pozycji gospodarczej w Europie. Stany Zjednoczone przejęły od Wielkiej Brytanii rolę centrum finansowego, nadzorowały wprowadzanie nowego ładu po wojnie: kontrolowały spłaty reparacji wojennych, udzielały pomocy najbardziej zniszczonym państwom. Przeważyła jednak zasada izolacjonizmu i USA szybko skupiły się na własnej gospodarce. Dzięki temu w okresie całego 20-lecia międzywojennego stanowiły centrum nowoczesnej technologii, przodowały jeśli chodzi o nowości techniczne czy wynalazki. Kryzys nastąpił 25 X 1929 r. "Czarny piątek" na nowojorskiej giełdzie, czyli krach na Wall Street to początek Wielkiego Kryzysu Gospodarczego na Świecie. Główną jego przyczyną była cykliczna nadprodukcja, przewyższająca potrzeby społeczeństwa (w USA w latach 1918-1926 podniosła się ona o 26%) oraz masowe spekulacje akcjami (których wartość w tych samych latach wzrosła o 200%, zaś wartość wypłacanych dywidend – o 400%). Kryzys dotknął zarówno Amerykę Południową jak i Europę (oprócz ZSRR) i był widoczny we wszystkich dziedzinach życia, poczynając od rolnictwa na przemyśle kończąc. Apogeum osiągnął w 1932 r. jednak ustabilizowanie gospodarki było możliwe dopiero kilka lat później. Stany Zjednoczone usuwają się z europejskiej areny politycznej, aby pojawić się z powrotem w 1941 r.

1 IX 1939 r. wraz z wkroczeniem wojsk niemieckich do Polski rozpoczyna się II wojna światowa. USA początkowo niechętnie odnosi się do angażowania się w wojnę. W marcu 1941 r. Kongres uchwala "Lend-Lease Act", na mocy którego Ameryka dostarcza Wielkiej Brytanii produkty warte 30 mln dolarów (układ rozszerzono później także na ZSRR, który otrzymał towary o wartości ok. 10 mln dolarów, w tym broń i samochody). 14 VIII 1941 r. amerykański prezydent Franklin Delano Roosevelt i premier Wielkiej Brytanii Winston Churchill podpisują Kartę Atlantycką – dokument w 8 punktach formułujący zasady pokoju (mówił on m.in. o "prawie wszystkich ludów do wybrania sobie formy rządu, pod jakim chce się żyć" oraz o "konieczności rozbrojenia, w celu zachowania pokoju"). Amerykanie mają jednak wciąż nadzieję, że nie będą musieli bezpośrednio angażować swoich żołnierzy w walki. Sytuacja zmienia się 7 XII 1941 r. kiedy to Japończycy atakują Pearl Harbor. 4 dni później Niemcy i Włochy wypowiadają wojnę Stanom Zjednoczonym. . 1 I 1942 r. w Waszyngtonie przedstawiciele 26 państw (m.in. ZSRR, USA, Wielkie Brytanii, Chin i Polski) podpisują Deklarację Narodów Zjednoczonych, która zobowiązuje do wzajemnej pomocy w walce z państwami osi. 15 I 1942 r. do Wielkiej Brytanii przybywają pierwsze amerykańskie oddziały. USA, podobnie jak podczas I wojny światowej, było jedynym mocarstwem zdolnym przeciwstawić swoja siłę Niemcom i odpowiednio wyposażyć wojska sojusznicze. Formuje się Wielka Koalicja – Stanów Zjednoczonych, ZSRR i Wielkiej Brytanii. Wraz z włączeniem się USA do walki alianci zaczynają zyskiwać przewagę. 3 IX 1943 r. wraz z lądowaniem wojsk amerykańskich na półwyspie Apenińskim kapitulują Włochy. Na przełomie XI i XII 1943 r. w Teheranie odbywa się konferencja Wielkiej Trójki, gdzie podzielone zostają strefy wpływów w powojennej Europie. To właśnie w Teheranie podjęte są ustalenia o wstępnym przesunięciu granic Polski na zachód. Zapada też decyzja o otwarciu drugiego frontu we Francji (6 VI 1944 r. wojska brytyjskie i amerykańskie lądują w Normandii, 25 VIII zachodni alianci wyzwalają Paryż). Konkretne decyzje mają być podjęte na drugiej konferencji, w Jałcie, w lutym 1945 r. Wtedy to Niemcy zostają podzielone na strefy okupacyjne: radziecką, amerykańską, brytyjską i francuską. Zapada także decyzja o osądzeniu zbrodniarzy wojennych. Potwierdzone zostają postanowienia o przesunięciu granicy Polski na zachód (kosztem Niemiec), zaś Europę Środkową i Wschodnią ma obejmować strefa wpływów radzieckich. 6 VIII 1945 r. Stany Zjednoczone zrzucają bombę atomową na Hiroszimę, a następnie, 9 VIII - na Nagasaki. To ostatecznie przesądza o klęsce państw centralnych. Konferencja w Poczdamie, z przełomu VII i VIII 1945 r. ma znaczenie głównie zatwierdzające i wykonawcze.

Podział Europy na strefy wpływów na długo wpłynął na kształt powojennego kontynentu. Konferencja w Poczdamie była ostatnim bliskim spotkaniem przywódców USA i ZSRR na wiele lat. Interesy obu państw były bowiem skrajnie różne, zniknął zaś wspólny przeciwnik, jednoczący je podczas wojny. Stany Zjednoczone nie powróciły już do polityki izolacjonizmu. Zyskały zbyt mocną pozycję na świecie, a ponadto były jedynym państwem-gwarantem rodzącej się demokracji. Wzięły więc na siebie ciężar pomocy finansowej dla krajów zniszczonych wojną. Wiosną 1947 r. amerykański sekretarz stanu George Marshall przedstawia swój Program Odbudowy Europy, który przeszedł do historii jako plan Marshalla. Program zakładał pomoc finansową dla wszystkich krajów Europy, choć liczono, że ZSRR odrzuci tę propozycję. Tak też się stało, jednak Związek Radziecki pociągnął za sobą Polskę i Czechosłowację. W latach 1948-1952 USA przeznaczyło na pomoc Europie 13 mld dolarów, w tym 3 mld dla Wielkiej Brytanii, 2,6 mld dla Francji, 1,4 mld dla Włoch, 1,3 mld dla Zachodnich Niemiec. Dzięki tej pomocy produkcja uczestniczących w planie państw już w 1952 r. osiągnęła lub przekroczyła stan sprzed wojny. Politycznym odpowiednikiem Planu Marshalla stało się orędzie prezydenta Harry’ego Trumana, wygłoszone 12 marca 1947r. w amerykańskim kongresie. Doktryna Trumana, zwana też doktryną powstrzymywania, stawiała przed Ameryką zadanie wsparcia narodów, które nie chcą poddać się presji zewnętrznej (chodziło głównie o komunistów i ZSRR). Tym samym USA obwieszczało światu koniec ustępstw wobec Stalina i jego polityki.

Poprzez takie działania przepaść między dwoma supermocarstwami – USA i ZSRR - pogłębiała się. Europę podzieliła "żelazna kurtyna", przebiegająca jak określił to Churchill "od Szczecina nad Bałtykiem do Triestu nad Adriatykiem". Zarówno USA jak i Rosja Radziecka dysponowały bronią atomową. Rozpoczął się okres zwany zimną wojną. Oba państwa starały się unikać zbrojnej konfrontacji, ograniczając się do działań politycznych i propagandowych, zaś strach przed użyciem broni nuklearnej doprowadził do ukształtowania się tzw. "równowagi strachu". Punktem zapalnym były podzielone Niemcy, które zgodnie z doktryna Trumana miały być ważną siłą w powstrzymywaniu komunizmu. Ostatecznie jednak blokada Berlina przeprowadzona przed ZSRR przyczyniła się do powstania dwóch oddzielnych państw niemieckich: w październiku 1949 r. część wschodnia stała się Niemiecką Republiką Demokratyczną ze stolica w Berlinie wschodnim, zaś część zachodnia, niezależna od ZSRR – Republiką Federalną Niemiec. Powstanie NRD zakończyło walkę o zasięg radzieckiej strefy wpływów. Powstanie w Grecji, wspomagane przez siły prozachodnie, które pokonały komunistów, dopełniło tego podziału i walka pomiędzy dwoma mocarstwami przeniosła się poza kontynent Europejski.

W kwietniu 1945 r. na konferencji w San Francisco zostaje powołana Organizacja Narodów Zjednoczonych, której zadaniem jest rozwiązywanie sporów międzypaństwowych, i która ma m.in. prawo do podjęcia zbrojnej interwencji. W 1949 r. utworzono Organizację Paktu Północnoatlantyckiego, która stanowiła strukturę obronną państw bloku zachodniego. Układ mówił, że atak na którekolwiek z państw NATO jest równoznaczny z atakiem na wszystkich członków, którzy są zobowiązani do reakcji. Członkami Paktu zostały: Belgia, Dania, Francja, Holandia, Islandia, Kanada, Luksemburg, Norwegia, Portugalia, Wielka Brytania, Włochy i USA, które pełniły pierwszoplanową rolę. W 1952 r. do sojuszu przystąpiły także: Grecja, Turcja, w 1955 r. RFN, zaś w 1982 r. – Hiszpania. Przeciwwagą dla NATO staje się Układ Warszawski, utworzony w 1955 r. przez państwa za żelazną kurtyną. Śmierć Stalina w 1953 r. i związana tym odwilż nieco złagodziła stosunki pomiędzy USA a ZSRR. Co prawda okresy względnej przyjaźni kilkakrotnie przerywane były poważnymi konfliktami. Kryzys kubański z 1962 r. prawie doprowadził do użycia broni atomowej. Jednak podjęte rozmowy dotyczące ograniczenia zbrojeń doprowadziły pod koniec lat 70 do odprężenia stosunków. Oba mocarstwa wykorzystały ten okres do poszerzenia swoich wpływów. Na początku lat 80 rozpoczął się wyścig zbrojeń, kolejne odprężenie przyniosło dopiero dojście do władzy Michaiła Gorbaczowa w 1985 r. Jednak technologiczny wyścig (prowokowany jeszcze podjęciem przez Amerykę badań nad programem kosmicznego systemu antyrakietowego) znacznie wyczerpał radziecką gospodarkę – do tego stopnia, że kiedy w 1988 r. w Europie Środkowej i Wschodniej zaczynały coraz silniej działać ruchy wolnościowe ZSRR nie zareagowało i w 1991 r. – przeszło do historii. Jedynym supermocarstwem na arenie światowej pozostały Stany Zjednoczone.