Historia wychowania-Uniwersytety polskie

Uniwersytety polskie. W okresie do rozbiorów działały w Polsce 4 uczelnie o charakterze pełnego uniwersytetu średniowiecznego: w Krakowie Uniwersytet Jagielloński, zał. 1364 przez Kazimierza Wielkiego jako Akad. Krak., na wzór Uniwersytetu Bolońskiego, odnowiony 1400 przez Jadwigę i Władysława Jagiełłę na wzór Uniwersytetu Paryskiego; w Wilnie (Uniwersytet Wileński), utworzony 1579 przez Stefana Batorego z kolegium jezuickiego jako Akad. Wil.; w Zamościu Akademia Zamojska (istniejąca 1594–1784), działająca jako uniwersytety faktycznie, choć nieformalnie; we Lwowie (Uniwersytet Lwowski), utworzony przez Jana II Kazimierza 1661 z kolegium jezuickiego p.n. Akad. Lwowska, nie miał uprawnień do nadawania stopni naukowych. Ponadto w I Rzeczypospolitej istniało jeszcze kilka szkół o wysokim poziomie, pretendujących do statusu uniwersyteckiego, którego jednak z różnych przyczyn nie osiągnęły: w Chełmnie (Akademia Chełmińska), zał. 1386, działalność podjęła prawdopodobnie dopiero 1434 na mocy nowego aktu fundacyjnego, 1818 przekształcona w gimnazjum; w Poznaniu (Akademia Lubrańskiego), zał. 1519, 1780 przekształcona w szkołę średnią; jezuickie Collegium Hosianum w Braniewie, zał. 1564, po kasacie zakonu zreorganizowane, istniało do 1945. Charakter wyższych szkół miały także: ariańska Akademia Rakowska, działająca 1602–38; dyzunickie Kolegium Kijowsko-Mohylańskie w Kijowie, zał. 1631 przez archimandrytę P. Mohyłę, działało do 1817; 3 luterańskie gimnazja akademickie: w Elblągu, Gdańsku i Toruniu.
W okresie zaborów na ziemiach pol. działały 4 uczelnie: uniwersytet w Krakowie, przekształcony w uczelnię austr. z łac. językiem wykładowym, uniwersytet we Lwowie z łac. i niem. językiem wykładowym, uniwersytet w Wilnie oraz w Warszawie (powołany 1816, Uniwersytet Warszawski); w latach 1812–20 prawa uniwersytetu miała jezuicka Akad. Połocka; 1805 powstało w Krzemieńcu Gimnazjum Wołyńskie (od 1819 Liceum Krzemienieckie), pomyślane jako zaczątek uniwersytetu, zamknięte 1831 w ramach represji popowstaniowych (zbiory nauk., pracownie i część profesorów przeniesiono do Kijowa, organizując na tej bazie Uniwersytet Kijowski). Po upadku powstania listopadowego zamknięto oba uniwersytety w zaborze ros., w latach 1862–69 działała w Warszawie Szkoła Główna Warszawska, przekształcona następnie w uniwersytet rosyjski; jako namiastka wyższej szkoły pol. powstała tajna uczelnia kształcąca początkowo gł. kobiety Uniwersytet Latający (od 1882), Towarzystwo Kursów Naukowych (od 1905). W 1870–71 repolonizowano uniwersytet krakowski i uniwersytet lwowski, od 1872 status szkoły wyższej uzyskała szkoła roln. w Dublanach (Akademia Rolnicza w Dublanach), 1877 powstała Politechnika Lwowska.
Po uzyskaniu niepodległości zasady działania uniwersytetu w Polsce określiła ustawa z 1920 sankcjonująca w Polsce typ uniwersytetu liberalnego wg wzoru uniwersytetu niemieckiego; dzieliła ona wyższe uczelnie na zaw. i akademickie; tylko te drugie prowadziły prace badawcze i miały prawo nadawania stopni nauk., a także swobodę nauczania i badań oraz autonomię w zarządzaniu; 1933 nowa ustawa znacznie ograniczyła swobody akademickie, dając większe uprawnienia centr. władzy oświatowej. Do uczelni akademickich zaliczało się 5 uniwersytetów państwowych: w Krakowie, Lwowie, Wilnie, Warszawie, Poznaniu (zał. 1919, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza), oraz prywatny Katolicki Uniwersytet Lubelski (zał. 1918, którego strukturę i zadania określiła Stolica Apostolska na wzór Gregorianum w Rzymie), ponadto 8 innych wyższych szkół państw.: Politechnika Lwowska i Politechnika Warszawska, Akad. Górn. (Akademia Górniczo-Hutnicza im. Stanisława Staszica), Szkoła Główna Handlowa, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego, Akademia Sztuk Pięknych w Krakowie i Akademia Sztuk Pięknych w Warszawie oraz Akad. Medycyny Wet., a także 4 wyższe uczelnie prywatne: Wolna Wszechnica Polska w Warszawie, Wyższa Szkoła Handlu Zagranicznego we Lwowie, Szkoła Nauk Politycznych w Warszawie oraz Akad. Stomatologiczna w Warszawie. Uniwersytety polskie w okresie międzywojennym nie różniły się od uniwersytetów zachodnioeuropejskich, ani strukturą ani programami dydaktycznymi: ich dyplomy i stopnie nauk. były uznawane przez większość państw.
W czasie II wojny świat. na ziemiach okupowanych przez Niemców uniwersytety zamknięto; uniwersytet w Wilnie przekształcono w uniwersytet litewski, a we Lwowie — w uniwersytet ukraiński; w Warszawie, Krakowie i Lublinie pracownicy uniwersytetu kontynuowali pracę uniwersytetu na tajnych kursach; w Warszawie działały również tajne kursy organizowane przez pracowników uniwersytetu z Poznania (Uniwersytet Ziem Zachodnich).
Po wojnie uruchomiono uniwersytet w Krakowie, Poznaniu i Warszawie oraz KUL w Lublinie; powstały nowe uniwersytety: w Lublinie (Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej), Łodzi (Uniwersytet Łódzki), Toruniu (Uniwersytet Mikołaja Kopernika), Wrocławiu (Uniwersytet Wrocławski), Katowicach (Uniwersytet Śląski), Gdańsku (Uniwersytet Gdański), Szczecinie (Uniwersytet Szczeciński) oraz w Opolu (Uniwersytet Opolski). Działa też w Polsce wiele uczelni specjalistycznych mających prawo nadawania stopni nauk. i prowadzących badania nauk., w tym: 13 politechnik i AGH, akademie medyczne, wyższe szkoły rolnicze, akademie teol. (Akademia Teologii Katolickiej, Chrześcijańska Akademia Teologiczna oraz Papieska Akad. Teol. w Krakowie, powołana 1982 z Papieskiego Wydziału Teol., spadkobiercy wydziału teologii UJ) i papieskie wydziały teol., akademie wychowania fizycznego, wyższe szkoły artystyczne. Po 1989 dąży się do przywrócenia podziału na szkoły wyższe o statusie akademickim i szkoły wyższe zaw. oraz przeprowadzenia reform na wzór uniwersytetów amerykańskich i zachodnioeuropejskich obserwuje się silny prąd tworzenia prywatnych wyższych uczelni, które jednak na razie (1996) nie mają pełnych uprawnień akademickich, zwł. prawa do nadawania stopni i tytułów naukowych.