Wulkanizmem nazywamy wydobywanie się pod ciśnieniem z otworów i szczelin w skorupie ziemskiej różnych produktów wulkanicznych - ciekłych, stałych i gazowych. Najbardziej widocznym w krajobrazie przejawem wulkanizmu jest występowanie gór wulkanicznych, których kształt i rozmiary są uzależnione od charakteru wybuchów, rodzaju wydobywających się produktów i ich ilości.
Łącznie na świecie znanych jest ok. 850 czynnych wulkanów, z których wiele znajduje się pod wodą.
Największym skupiskiem aktywnych wulkanów jest Indonezja, gdzie 77 spośród 167 wulkanów miało erupcję w czasach historycznych. Nazwa "wulkan" pochodzi od wyspy Wulkan (od boga ognia Wulkana) na Morzu Śródziemnym.
Na obszarach lądowych czynnych jest ok. 450 wulkanów, przy czym większość z nich znajduje się na wyspach lub wzdłuż wybrzeży oceanów i mórz, m.in. na linii od Aleutów przez Kamczatkę, Wyspy Japońskie, Archipelag Sundajski, Nową Zelandię, aż do Antarktydy, oraz wzdłuż zachodnich wybrzeży Ameryki Północnej i Południowej, od Alaski przez Meksyk, Antyle i Andy.
W Europie czynne wulkany występują nad Morzem Śródziemnym (Wezuwiusz, Etna, Stromboli, Santoryn) oraz na Islandii (Hekla), czyli aktywność wulkaniczna jest związana w przeważającej części z obszarami styków płyt litosfery, a zwłaszcza ze współczesnymi strefami subdukcji.
Przebieg erupcji
Wybuchy wulkanów charakteryzują się zróżnicowanym przebiegiem erupcji. Zależy on od składu law:
1. Kwaśne - duża lepkość, mała płynność, trudno topliwa, duża zawartość krzemionki Si02;
2. Zasadowe - ciężka, niska lepkość, płynna, łatwo topliwa, duża zawartość Mg i Fe;
3. Obojętne, czyli pośrednie (wg. EM PWN).
Rozróżnia się erupcje
1. Eksplozywne (wulkan wyrzuca tylko materiały piroklastyczne);
2. Lawowe (jedynie lawa i gazy);
3. Mieszane.
Najspokojniejszym przebiegiem erupcji odznaczają się wulkany dostarczające lawy zasadowej. Wylewy law trwają do kilku miesięcy. W przerwach między erupcjami krater bywa wypełniony lawą. Przedstawicielem tej grupy wulkanów jest Kilauea (Hawaje); zbliżony typ erupcji przejawia m.in. Stromboli (Wyspy Liparyjskie) i niekiedy Wezuwiusz.
Wybuchy większości wulkanów to erupcje eksplozywne lub mieszane np.: wybuchy Wezuwiusza (w 79 r. n.e.) i Tambory (Indonezja, wyspa Sumbawa, w 1815 r.), a także wybuch Krakatau (Indonezja, Cieśnina Sundajska, w 1883 r.).
Czasami erupcje występują bez objawów zapowiadających (Wezuwiusz w 1872 r.; Manam, Nowa Gwinea, w 1996 r.), najczęściej jednak są poprzedzone typowymi symptomami:
1. lokalnymi wstrząsami sejsmicznymi,
2. nasileniem ekshalacji,
3. wzrostem temperatury gruntu wokół wulkanu,
4. pęcznieniem budowli wulkanicznych.
Gwałtowne wybuchy są wywoływane przez silne parcie gazów wulkanicznych lub stanowią niekiedy kulminację wielomiesięcznej ożywionej czynności wulkanu (Etna w 1669 r., Tambora w 1815 r., Krakatau w 1883 r.).
Katastrofalne wybuchy wulkanów
Rok 1783/1784 wybuch wulkanu tarczowego Laki w Islandii, podczas którego powstało ponad 100 kraterów z których wypłynęła lawa pokrywając ponad 560 km2 oraz wydobyły się popioły, które zasypały większą część wyspy. Zginęła ludności kraju (ok. 10 tysięcy osób).
Rok 1815 - wybuch wulkanu Tambora na małej indonezyjskiej wyspie Sumbawa spowodował wyrzucenie w powietrze ogromnych ilości popiołów i pyłów wulkanicznych, które długo utrzymywały się w atmosferze, powodując globalne zmiany klimatyczne. Na całej półkuli północnej zanotowano spadek temperatury powietrza (przymrozki i opady śniegu latem 1816r.), susze następujące po nich klęski nieurodzaju powodujące głód i sprzyjające wybuchowi epidemii tyfusu. Łączna liczba osób szacowana jest na 200 tysięcy osób.
Rok 1883 - wulkan Krakatau w Indonezji - potężna erupcja rozerwała wyspę wulkaniczną, dziś po niej został archipelag małych wysepek, a fala tsunami wywołana wstrząsem, spowodowała śmierć 35 tysięcy ludzi na wybrzeżach, zniszczyła 300 osiedli.
Rok 1902 - wulkan Mont Pelee na wyspie Martynika na Morzu Karaibskim podczas gwałtownego wybuchu wyrzucił z krateru ogromną chmurę płonących gazów przesyconych popiołami, tzw. chmurę piroklastyczną, która stoczyła się na miasto St. Pierre i zabiła prawie wszystkich jego mieszkańców (ok. 30 tysięcy)
Rok 1985 - niespodziewany wybuch Nevado del Ruiz w Kolumbii spowodował gwałtowne stopienie lodu i śniegu okrywającego wierzchołek tego wysokiego wulkanu. Uwolniona w ten sposób woda wymieszana z popiołami budującymi stoki runęła w dół w postaci ogromnej masy błota. Zwały błota zatopiły leżące 50 km od wulkanu miasto Armero wraz z większością jego mieszkańców. Zginęło ponad 20 tysięcy osób.