Bieszczady

Budowa geologiczna, rzeźba terenu

Bieszczady zbudowane są z tzw. fliszu, czyli skał osadowych powstałych na dnie głębokiego zbiornika morskiego zwanego Oceanem Tetydy. Mechanizm powstawania fliszu był następujący: prądy zawiesinowe unosiły w głębiny materiał pochodzący z otaczających zbiornik grzbietów- na dnie w pierwszej kolejności osadzały się żwiry, jako najcięższe, następnie piaski, wreszcie iły. Proces ten powtarzał się wielokrotnie, tworząc naprzemienne warstwy, które z wpływem czasu przemieniały się w skałę.

Wypukłe części fałdu utworzyły się na skrzydłach synklin albo na samych synklinach, czyli wklęsłych częściach fałdu. Jest to zjawisko inwersji rzeźby. Z tą szczególna budową związana jest asymetria stoków. Stoki północne są dłuższe i łagodniejsze, natomiast stoki południowe są strome i mają budowę schodową. Układ pasm górskich w Bieszczadach jest odbiciem prawidłowo fałdowanej budowy tych gór. Charakterystycznym elementem krajobrazu są równoległe grzbiety ciągnące się z północnego zachodu na południowy wschód, nieraz dziesiątkami kilometrów. Jest to tzw. układ rusztowy. Pasma są poprzecinane prostopadłymi do nich dolinami, do których z kolei dochodzą boczne, równoległe do grzbietów– czego wynikiem jest kratowy układ sieci rzecznej. Grzbiety tych gór są ostre i maja strome stoki. W partiach grzbietowych, zwłaszcza na bezleśnych Połoninach, odsłaniają się fragmenty litej skały i występują kamienne rumowiska.

Hydrografia

Główną rzeką Polskich Bieszczad jest San. Na omawianym terenie jego dł. Wynosi163 km, a powierzchnia dorzecza 2222 km2. Średni przepływ w Postołowie poniżej Leska wynosi 14,8 m3/s.

Na odcinku Bieszczadzkim San ma dorzecze rozwinięte wybitnie asymetryczne, z przewagą dopływów lewych - południowych.

Granica dorzecza górnego Sanu stanowi jednocześnie część głównego europejskiego działu wód, oddzielającego zlewiska Bałtyku i Morza Czarnego. Dział ten biegnie całą długością pasma granicznego, a od Przeł. Użockiej skręca na północ, przez Siańskie i Garb Wiliwski (za granicą), pasma Ostrego, Jaworników i Żukowa. Na interesującym nas terenie do zlewiska Morza Czarnego należą Strwiąż i Mszanka z dopływami, toczące swe wody do górnego Dniestru. Ich dorzecza w granicach Polski mają łączną powierzchnię nieco ponad 200 km2 (z tego sam Strwiąż 193 km2).

Niemal pośrodku Bieszczadów spiętrzone zaporami wody Sanu im Solinki utworzyły dwa sztuczne zbiorniki - Jezioro Solińskie i Myczkowskie. Natomiast naturalnymi zbiornikami wodnymi są w Bieszczadach charakterystyczne dla Karpat fliszowych jeziorka osuwiskowe, które powstają przez zatamowanie potoku w wyniku osunięcia się zbocza. Na Wetlinie pod Połomą istnieje Jeziorko Szmaragdowe, a pod Chryszczatą dwa Jeziorka Duszatyńskie.

Rzeki i potoki Bieszczadów płyną krętymi, głęboko wciętymi dolinami o stromych zboczach im dużym spadku. W wielu miejscach wody toczą się wśród głazowisk i skalnych porohów, gdzieniegdzie występują piękne przełomy (np. Osławy, Wetliny w Zawoju) oraz niewysokie wodospady (m.in. na Wetlinie w Starym Siole, Hylatym i Olchowym). W wolnych od ścieków przemysłowych rzekach utrzymuje się normalne życie biologiczne.

Klimat

Klimat Bieszczadów jest dość zróżnicowany i scisle wiaze się z rzeźbą terenu i wysokością n.p.m. Wyraźny jest tu wpływ kontynentalnych mas powietrza naplywajacych znad Europy Wschodniej i niosacych niskie temperatury w zimie i wysokie latem. Miesza się ono z suchym powietrzem znad Nizin Węgierskich. Srednia temperatura roczna wynosi 5 stopni Celsjusza, w lecie osiaga 16 stopni Celsjusza, a w zimie spada do –5 stopni Celsjusza. Opady roczne wahaja się od 800 mm w rejonie Przedgórza Bieszczadzkiego, osiągają swe maksimum w rejonie pasm okalających cisną i wynoszą tam 1150mm. Największa ilość opadów przypada na lipiec (140-150mm). Stosunkowo suche i dogodne do uprawiania turystyki są styczeń i luty, a także przełomy maja i czerwca oraz sierpnia i września. Pokrywa śnieżna zalega w Bieszczadach przez 150-200 dni, osiągając grubość w wyższych partiach nawet do 200-300 cm.

Gleby

85 - 90% powierzchni Bieszczadów zajmują gleby brunatne. Wśród nich przeważają gleby brunatne kwaśne, nad glebami brunatnymi właściwymi i wyługowanymi. Gleby brunatne kwaśne występują nie tylko na podłożu skał bezwęglanowych, ale również na głębokich i odwapnionych zwietrzelinach zalegających skały fliszu zasobnego w węglany. Pozostałe gleby zajmują około 10 - 15% powierzchni Bieszczadów. Wśród nich udział gleb inicjalnych - litosoli i regosoli oraz rankerów wynosi około 5%. Gleby glejowe, organiczno - mineralne, organiczne oraz gleby aluwialne - mady zajmują łącznie około 10%. Litosole, regosole, rankery występują zarówno na połoninach, jak i pod lasami. Nie tworzą dużych i jednolitych płatów. Są to zazwyczaj płytkie utwory skalisto - rumoszowe występujące w partiach szczytowych głównych grzbietów oraz na stromych stokach i grzędach skalnych wśród dominujących płatów gleb brunatnych. Podobnie niewielkie powierzchnie zajmują gleby semihydrogeniczne i hydrogeniczne. Gleby glejowe występują zwykle w strefie źródlisk, na załamaniach stoków w miejscach wysięku wód. Większe powierzchnie tych gleb występują w obrębie dolin. Mady występują w dnach dolin rzecznych i potoków, a ich powierzchnia i zróżnicowanie nawiązują do rozwoju systemu teras rzecznych.

Materia organiczna (próchnica): jej ilość i jakość w glebach Bieszczad wykazuje zróżnicowanie, a to ma związek zarówno ze zbiorowiskami roślinnymi, jak również z warunkami hydrologicznymi terenu oraz z klimatem. W glebach zbiorowisk połoninowych, a szczególnie pod borówczyskami występują miąższe (do 10 - 20 cm), poziomy próchnicy nadkładowej (ektopróchnicy) typu moder lub moder alpejski. W glebach zbiorowisk leśnych buczyny karpackiej, poziom próchniczy jest dobrze wykształcony, chociaż niezbyt głęboki (10 - 15 cm). Przeważa tam próchnica typu mull, a w glebach semihydrogenicznych hydromull. W glebach łąk niższych, w Krainie Dolin dominuje próchnica typu mull, w miejscach wilgotniejszych higromull lub hydromull. Zawartość materii organicznej w poziomach próchniczych sięga kilku procent, w glebach podmokłych kilkunastu procent, a stopień humifikacji wynosi 100%.
Surowce mineralne

Bieszczady są regionem ubogim w surowce mineralne. Od dawna eksploatowanym surowcem jest ropa naftowa, którą zawierają tu wyłącznie piaskowce krośnieńskie. Bieszczadzkie zasoby ropy są niewielkie (3500 - 4000 t na 1ha), lecz jest to surowiec dobrego gatunku, o niskim zasiarczeniu i gęstości dogodnej do dalszej obróbki. Najbardziej znanym polem jest
Czarna. W utworach eocenu i paleocenu występują złoża gazu ziemnego, m.in. w Wetlinie, Zatwarnicy i Dwerniku.

Ważnym, chociaż dotąd praktycznie niewykorzystanym bogactwem regionu są wody mineralne, głównie solankowe, siarczkowe i szczawy. Spotykamy je w kilkunastu miejscowościach, m.in. w Komańczy, Prełukach, Buku, Polanie, Polańczyku i Czarnej. Niezwykle cenne są źródła w dolinie potoku Rabiańskiego, gdzie występują wody arsenowe.
Bieszczady obfitują w złoża piaskowca, wykorzystywanego jako kruszywo do celów budowlanych, zwłaszcza przy budowie dróg. Największe kamieniołomy istnieją w dolinie Rabiańskiego, na Ostrem i w Bóbrce.

Lokalnie występujące rudy żelaza nie mają obecnie znaczenia gospodarczego. Były natomiast eksploatowane w przeszłości, m.in. w Duszatynie i Cisnej, gdzie w XIX w. Działały niewielkie huty żelaza.

Flora i Fauna

Flora
W szacie roślinnej Bieszczadów dominują lasy i tereny zadrzewione, które zajmują ponad 70% jej powierzchni. Ich największe kompleksy znajdują się w południowej części terenów gminnych, na zboczach Lipowca, Kamienia, Tołstej, Durnej, Berda, Wysokiego Horbu, Kiczery i innych szczytów. Są to głównie lasy bukowo-jodłowe, z domieszka szarej olchy, modrzewia, jawora, grabu i osiki. Występują tez w nich cis i brzoza, Szczególnie piękne są one w dniach złotej polskiej jesieni. Nie brakuje też w nich runa leśnego- malin, jeżyn i borówek. Występują tutaj również tzw. torfowiska wysokie. Zasilane są one głównie przez opady, a nie jak to zazwyczaj bywa, przez wody gruntowe- torfowiska niskie. W większości znajdują się one pod ochroną.

Bieszczady odznaczają się swoistym układem pięter roślinnych. Można wyróżnić trzy takie piętra:
1- Piętro pogórza- porastają je lasy grądowe- są to wielogatunkowe lasy liściaste z domieszka dębu, grądu, jodły czy lipy. Zajmuje ono zaledwie 5% powierzchni i ogranicza się wyłącznie do dolin rzecznych.
2- Piętro lasów liściastych (regiel dolny)- dzieli się ono na dolna i górną partię. W dolnej znajdziemy lasy mieszane z jodłą, bukiem i świerkiem, a w górnej- prawie czyste lasy bukowe.
3- Piętro połonin- dominują tutaj murawy i niskie krzewy. Można także znaleźć zarośla olchy kosej. Znajduje się to na wysokości ponad 1200 m n.p.m.

Fauna
Fauna Bieszczadów jest typowa dla Beskidów Wschodnich. Obejmuje około 230 gatunków zwierząt kręgowych. Bardzo bogaty, lecz znacznie słabiej zbadany, jest również świat bezkręgowców.

Ze ssaków najliczniejsze są gryzonie, m.in. wiewiórki ciemne i rude, popielice, koszatki, smużki, orzesznice. Bieszczady są jednym z nielicznych w Polsce, obok Tatr i Babiej Góry, miejscem występowania niedźwiedzia brunatnego. Według wiarygodnych źródeł liczbę tych zwierząt szacuje się na 25 - 30 sztuk (70% wszystkich dziko żyjących niedźwiedzi w naszym kraju). Ich ulubione siedliska m.in. masyw Tarnicy, Halicza i Kińczyka Bukowskiego, Hyrlata oraz dzikie lasy miedzy Balanicą a Zubeńskiem. Obserwowano niedźwiedzie także w innych miejscach.

Wilki penetrują całe Bieszczady; ich liczba oscyluje wokół 100 sztuk. Liczbę rysi określa się na 40 - 60 sztuk. Miejsce ich przebywania zmienia się wraz z migracjami zwierzyny stanowiącej ich pokarm. Zarówno w głębi lasów, jak i w pobliżu osad ludzkich spotkać można żbika. Krzyżuje się on w Bieszczadach ze zdziczałymi kotami domowymi pozostałymi po wysiedleniu ludności.

Jeleń Karpacki odznaczający się masywną budową i okazałym porożem, przebywa również w rozleglejszych i rzadko odwiedzanych kompleksach leśnych. Jego pogłowie szacuje się na kilkaset sztuk.

W latach 1963 - 66 sprowadzono w Bieszczady 19 żubrów. Po niespełna rocznej aklimatyzacji wypuszczono je na wolność. Obecnie jest tu ich około 40 okazów. Przebywają zasadniczo w widłach Sanu i Wołosatego, choć niekiedy wypuszczają się daleko poza centrum swej ostoi. Sławę zdobył Bieszczadzki żubr Pulpit, odbywający dalekie wędrówki po kraju. Mniej pomyślnie przebiegała aklimatyzacja żubrów w ośrodku koło Woli Michowej, gdzie część zwierząt wyginęła na skutek infekcji wirusowej. W tym regionie można żubry spotkać na stokach Magurycznego.

Z innych ssaków - żyją w Bieszczadach m.in. dziki, lisy i borsuki; nad potokami żyje wydra, w zwartych kompleksach leśnych kuna leśna, a na niższych partiach gór sarna.

Z bogatego świata ptactwa na uwagę zasługują gatunki wysokogórskie - płochacz skalny i siwarnik, a także drapieżniki - orzeł przedni i orliki. W rejonie Caryńskiego, Ustrzyk Górnych i Chryszczatej znajdują się ostoje puchacza, a przełomowe odcinki Sanu, Wetlinki, Prowyczy i Osławy to ulubione miejsca bociana czarnego.

Wielką osobliwością fauny Bieszczadów jest wąż eskulapa - największy i najrzadszy z polskich węży. Jego stanowiska znajdują się w dolinie Sanu. Ponadto należy wspomnieć o jadowitej żmij zygzakowatej, która występuje tu w wielu odmianach barwnych, od popielatej po prawie czarną.