Kierunki charakterystyczne dla Młodej Polski oraz ich realizacja w liryce tego okresu

Kierunki

FILOZOFICZNE: nietzscheanizm, schopenhaueryzm, bergsonizm.
ARTYSTYCZNE: symbolizm, impresjonizm, ekspresjonizm, dekadentyzm, naturalizm.

FILOZOFICZNE

NIETZSCHEANIZM: twórca Fryderyk Nietzsche.

Nietzscheanizm - filozofia optymistyczna głosząca, że życie ludzkie ma sens, a jest nim dążenie do doskonałości – IDEAŁU NADCZŁOWIEKA.
- filozofia ta odrzucała chrześcijańską moralność pojęcia dobra i zła
- człowiek jako jednostka najwyższa powinien głosić kult siły fizycznej i psychicznej.
- postawa egoistyczna, egocentryczna odznaczająca się pogardą dla przeciętnych ludzi.

NP.
Leopold Staff – "Kowal"

Podmiot liryczny dąży do doskonałości kształtując swój charakter. Kowal ma w sobie siłę i apolińską radość tworzenia. Cechy własnej osobowości przekształca w jednostkę silną pozbawioną jakichkolwiek wad czy słabości. Nie dopuszcza słabości i nie mocy. W razie niepowodzenia jest gotów rozbić w pył własne serce, by nie zostało one skażone niemocą.

Kazimierz Przerwa- Tetmajer – "Evviva l’arte" (Niech żyje sztuka)

Wiersz wyraża wiarę poety w wielkość sztuki i niezwykłość artysty. Mimo nędzy artysta stoi ponad innymi ludźmi, unoszą go skrzydła sławy, od której nie ma nic cenniejszego. Sztuka staje się innym rodzajem ucieczki przed cierpieniami i okrucieństwem, jakie niesie ze sobą świat oraz pomimo tego ze nie daje pieniędzy pozwala wyzwolić się z przyziemnych trosk, zmartwień, daje możliwość zapomnienia o nędzy i głodzie.

Poeta traktuje zwykłych śmiertelników jako coś wyraźnie gorszego, szczególną pogardą obdarza mieszczaństwo. Uważa, że pogoń za dobrobytem, pieniędzmi, przesłania to ludzkie potrzeby, które wzbogacają duszę. Jego postawa to rodzaj hedonizmu, czyli dążenia do przyjemności, która jest źródłem rozwoju człowieka. Sztuka niesie radość, sławę i dumę twórcom. Odchodzą jednak w tym utworze nastroje zwątpienie, które są charakterystyczne dla dekadentyzmu.

SCHOPENHAUERYZM: twórca Artur Schopenhauer.

Filozofia ta głosiła, że los ludzki zawsze naznaczony jest cierpieniem, poczuciem niedosytu, niezadowolenia i lęku przed śmiercią. Kieruje nami popęd życiowy, który nigdy nie może być w pełni zaspokojony. Pragniemy zdobywać szczęście, które jest niemożliwe do osiągnięcia.
- próbujemy znaleźć sens życia, które jest go pozbawione.
- towarzyszy nam świadomość, że musimy umrzeć
- filozofia pesymistyczna wg, której świata nie możemy poznać za pomocą zmysłów.
- człowiekowi towarzyszy ciągły lęk przed śmiercią, lecz jego jedynym pragnieniem jest wyzbycie się pragnień, nicości (nirwany).

Nirwana – pojęcie oznaczające całkowite oderwanie od życia, stan pełnej szczęśliwości i spokoju, który występuje po wyzbyciu się wszelakich pragnień i woli życia.

NP.
Kazimierz Przerwa –Tetmajer – Hymn do Nirwany

Podmiot liryczny jest zmęczony życiem z otchłani. Klęsk, cierpienia, zła od ludzkiej podłości może jedynie wyzwolić go Nirwana. Podmiot nie chce pamiętać, że żył, nie chce myśleć i czuć, widzieć – ludzi i świata. Chce odciąć się od dotychczasowej wiary, która nie uchroniła go przed cierpieniem. Królestwo, o które się modli, to Królestwo Nirwany.
Wiersz ten to idealny przykład schopenhaueryzmu i dekadentyzmu.
Wiersz ten to idealny przykład schopenhaueryzmu i dekadentyzmu.

BERGSONIZM – twórca Henryk Bergson

Według tego kierunku filozoficznego, sposobem poznania rzeczywistości jest intuicja. Intelekt nie wystarczy, gdyż świat jest w ciągłym ruchu.

NP.
Bolesław Leśmian – "Przemiany"

Występuje tu zespolenie człowieka z natura, w której to natura jest wiodąca-natura kieruje człowiekiem.

ARTYSTYCZNE

DEKADENTYZM – epoka końca wieku; schyłku cywilizacji, przesycona nastrojami zniechęcenia i katastrofizmu.

NP.
Kazimierz Przerwa- Tetmajer – "Koniec XIX wieku"

Autor zdefiniował tutaj problem dekadentyzmu, niemocy działania oraz bezsensowność wszelkiej aktywności. Przekleństwo, rozpacz, ironia, walka – są to formy przeciwdziałania człowieka ukazujące nieprzydatność.
- katastroficzna wizja człowieka, wrzuconego w wir historii. Człowiek nie może podjąć walki ze światem, gdyż jest wobec niego bezbronny.
- obawa przed końcem świata, katastrofizm – często towarzyszą dekadentyzmowi.

NATURALIZM - twórca – Emil Zola kierunek literacki ukształtowany we Francji w II połowie XIX wieku; Według tych zasad pisarz miał być jak najbardziej obiektywny, który jest beznamiętnym badaczem, bezstronnie relacjonuje, obiektywnie przekazuje obraz rzeczywistości, bez moralizującego komentarza. Naturalizm nawiązywał szczególnie do koncepcji walki o byt i koncepcji dziedziczności, ukazując biologiczne motywacje ludzkich zachowań (popędy).

NP.
Jan Kasprowicz – "Z Chałupy" "Sonet XIII", "Sonet XXVI", "Sonet XXXIX"

Tematyka społeczna. Ujęty realizm i naturalizm. Napisał cykl sonetów "Z chałupy". Nie są to typowe sonety. Brak w nich refleksji. Tematem są wzniosłe uczucia. W sonetach Kasprowicza pojawiają się losy mieszkańców wsi. Celem było podkreślenie ważności życia codziennego, psychika ludzi nie odzwierciedla ich warunków materialnych. Ujawnione są uczucia autora do ludzi i miejsc.
- Autor głosi teorię, że każdy człowiek ma swoje przeznaczenie, które nie ulega zmianie. (XXVI)
- Sonety Kasprowicza przedstawiają opis wsi i ludzi w sposób naturalistyczny, ukazując tym samym brzydotę i nędzę. Jednakże taki przedstawiony obraz nie prowokuje poety do wyrażania skarg na chłopski los. Poeta ukazuje tylko i wyłącznie fakty, które czasem są opatrywane komentarzem, który jest pod względem emocjonalnym bardzo oszczędny.

IMPRESJONIZM - kierunek w sztuce, głównie w sztukach plastycznych, powstały w ostatnim trzydziestoleciu XIX wieku, opierający twórczość artystyczną na subiektywnych wrażeniach artysty.

NP.
Kazimierz Przerwa- Tetmajer "Melodia mgieł nocnych"

W utworze tym autor sięga do poetyki impresjonistycznej, próbując zjawiska ulotne, trudno uchwytne i wymagające niezwykle subtelnego wyczucia piękna. Tematem utworu są mgły tańczące w świetle księżyca. Mgły podkreślają zwiewność i ulotność. Wiersz ma oczarować odbiorcę atmosferą, przeniknąć go ciszą i spokojem, tytułową "melodią mgieł". Pojawia się również nuta melancholijna. Mgły są świadkami śmierci gwiazdy, która osnuwa cały wiersz nutą elegijnego smutku.

Akcja wiersza rozgrywa się w scenerii górskiego krajobrazu, pogrążonego w nocnym mroku, złagodzonym przez światło księżyca i gwiazd. Mamy tu do czynienia z przykładem łączenia barw, ruchu, zapachu i dźwięku (synestezji, czyli łączenia i mieszania wrażeń pochodzących od poszczególnych zmysłów) w celu uzyskania zamierzonego nastroju. Użyte środki mają uzmysłowić lekkość, zwiewność i zmienność - przymioty nocnych mgieł unoszących się nad Czarnym Stawem. Zwiewność i lekkość podkreślone są przez przenoszące się szybko z miejsca na miejsce mgły, które wchłaniają nieuchwytne światło, kolor i woń otoczenia. Nasycają się one subtelnym szmerem potoków i szumem lasu. Zarówno dynamizm, jak postawienie jej w roli podmiotu lirycznego, czyni mgłę żywą, a nawet myślącą istotą.

SYMBOLIZM - kierunek w literaturze i sztuce rozwijający się na przełomie XIX i XX wieku, odwołujący się do intuicji, przeżyć emocjonalnych i stanów mistycznych jako środków poznania, posługujący się symbolem jako podstawowym środkiem wyrazu

- kierunek literacki posługujący się wieloznacznymi obrazami.
- Symbolizm w poezji to przede wszystkim umiejętność dostrzeżenia w jednym przedmiocie lub motywie wielu ukrytych znaczeń.

NP.
Jan Kasprowicz "Krzak dzikiej róży w ciemnych smreczynach"

Te 4 sonety łączy krajobraz górski tatrzański, motyw róży i limby. Jest ten sam impresjonistyczny opis przyrody tatrzańskiej, tego samego miejsca, lecz w innym czasie. Można zauważyć tutaj grę kolorów ze światłem. Motyw wody został przedstawiony jako coś, co się rozpoczyna. Obrazowanie jest tu bardzo senne. W trzecim sonecie pojawia się ruch, np.: kozic, czy ptaków. Poeta pragnie uchwycić nastrój ulotnej chwili. Ten obraz przyrody działa na wszystkie zmysły i jest przez nie wszystkie odbierany. Nastrój wiersz staje się lekki i pogodny, lecz już sonet czwarty przynosi zmianę. Nadciąga, bowiem wieczór i przyroda zaczyna układać się do snu. Jednak przygotowania te są niespokojne.

Jest to spowodowane przez nadciągającą burzę. W utworze wyróżniamy dwa obrazy: dzikiej róży i próchniejącej limby. Limba symbolizuje śmierć, starość, nieuchronność śmierci. Jest to właśnie obraz symboliczny. Natomiast krzak dzikiej róży ukazuje egzystencjalne lęki róży, która przytulona do skał, ma za jedynego sąsiada limbę. Krak róży symbolizuje bunt przeciw śmierci, a także życie, młodość, piękno i poezję życia.

Zestawienie tych dwóch symboli: symbolizmu i impresjonizmu jest smutną refleksją na temat nieuchronności przed śmiercią i przemijaniem oraz nad tym, że nasze życie zanurzone jest w śmierci. Takie obrazowanie świadczy o postawie dekadenckiej Jana Kasprowicza.

Leopold Staff "Deszcz Jesienny"

Symbolizm w utworze widać choćby w samym przedstawieniu aury za oknem-jej smutek, szarość, nędze mogą symbolizować nastrój psychiczny, w jakim znajduje się bohater.

W zwrotkach dominuje nastrój śmierci, upadku.

Pierwsza zwrotka opowiada o upadku marzeń, ich nie zrealizowania. Bohater odchodzi powoli, jakby był uczestnikiem korowodu żałobnego-może po utraconych marzeniach. One, bowiem szukają już tylko grobu dla siebie, gdyż nie mogą znaleźć sobie miejsca w duszy bohatera. On już nie ma, nie chce mieć marzeń, wyzbył się ich

Druga zwrotka podkreśla wszechogarniającą samotność bohatera. Coś(nie jest określone, co)odeszło, nie mogąc się "przebić" przez mrok jego wnętrza. Podmiot liryczny sam nie wie, co mu umarło, ale świadom jest, że było to coś bardzo ważnego. On już tylko egzystuje, nie obchodzi go świat, od którego jest oderwany i którego sygnały ledwie doń dochodzą.

Zanurza się w otchłani zapomnienia - przez ogród widoczny za oknem (a który może być obrazem jego duszy) przeszedł sam Szatan i... Przeraził się zniszczeniami, jakich dokonał.

Zamienił, bowiem kwitnące życiem miejsce w pustkę, zostawiając jedynie trwogę i przerażenie.

Podsumowując, wiersz jest doskonałym przykładem skrajnego dekadentyzmu u poety, który w utworze tym podkreśla swą marność, pustkę wewnętrzna, niemoc, zniszczenia w jego duszy... Nie ma już nic, nic go nie obchodzi-pozostaje mu już tylko trwać, nie żyć.

KATASTROFIZM - pesymistyczna postawa życiowa oparta na przeświadczeniu o grożącej katastrofie, zwłaszcza: pogląd o nieuchronności zagłady współczesnego świata

NP.
Jan Kasprowicz "Dies Irae"

W hymnie "Dies Irae" przedstawia wizje sądu ostatecznego, zagłady świata przez Boga, który jest okrutnym sędzią. Poeta zarzuca Bogu, że jest nieczuły na rozpaczliwe krzyki wzywające litości i oskarża Boga, że to on stworzył szatana a winą obarczył niewinnych ludzi i wygnał ich z raju. Bóg według Kasprowicza nie jest dobrym miłosiernym i przebaczającym ojcem a bezlitosnym sędzią każącym ludzkość za swoje własne grzechy.

Wizja końca świata i sądu ostatecznego przedstawiona w sposób ekspresjonistyczny. Zgodnie z zapowiedzią biblijnych proroków, na głos trąb wzywających na sąd boży rozstępuje się ziemia i z jej szczelin wypełza całe zło: żmije, pijawki, jaszczurki. Na świecie szaleje niszczący ogień, słychać pękanie bloków skalnych i szum wichru niosącego zagładę. Trąby wzywają na sąd zarówno żywych, jak i umarłych. Temu katastroficznie pokazanemu widowisku przypatruje się zimny, lodowaty Bóg. Hymn można również zaliczyć do dekadentyzmu, jednakże ze względu na ogromne przesycenie katastrofizmem – można zaliczyć go do katastrofizmu.

EKSPRESJONIZM - kierunek w literaturze i sztuce mający różne odgałęzienia teoretyczne; wspólne dla nich jest traktowanie dzieła jako subiektywnego wyrazu przeżyć wewnętrznych twórcy