Sława i chwała - Jarosław Iwaszkiewicz

Trzytomowa powieść Jarosława Iwaszkiewicza "Sława i chwała" to najrozleglejsze dzieło prozatorskie pisarza, a zarazem, obok "Nocy i dni" oraz "Przygód człowieka myślącego" Marii Dąbrowskiej, najwybitniejsza współczesna panorama epicka, nie posiadająca właściwego odpowiednika w polskiej literaturze dwudziestego wieku.

Zamysł tej powieści zrodził się już w okresie wojny i okupacji, pierwszy natomiast tom został opublikowany w 1956 roku ( następne: w 1958 oraz 1962 ).

"Sława i chwała" w dorobku Iwaszkiewicza:

"Sława i chwała" to zarazem ważny etap w rozwoju twórczej drogi artystycznej Jarosława Iwaszkiewicza.
Pisarz wypowiadał się bowiem w rozmaitych gatunkach prozatorskich i lirycznych.
Uprawiał nowelistykę, powieściopisarstwo, sięgał również po formy pograniczne w stosunku do literatury: po esej, felieton, reportaż.
Wykorzystywał także gatunki epistolograficzne i pamiętnikarskie.
W takim kontekście "Sława i chwała" wydaje się więc ukoronowaniem twórczości prozatorskiej, w jednym bowiem dziele zawiera pisarz dotychczasowe, niezwykle wszechstronne doświadczenia epickie.

Powieść – panorama:

Lektura "Sławy i chwały" fascynuje bogactwem przedstawionych pejzaży i środowisk społeczno – kulturowych, kreacją bohaterów reprezentujących rozmaite postawy moralne i światopoglądowe, fascynuje także złożonością podejmowanych problemów, zarówno tych znaczących jedynie w planie jednostkowym, egzystencjalnym, jak również zagadnień ogólnych, ważkich wydarzeń historycznych.

Szerokie tło historyczne, społeczne i środowiskowe "Sławy i chwały" przywołuje nieodparcie refleksję o tradycji dziewiętnastowiecznej prozy realistycznej ( patrz hasło: realizm ), która w kształtowaniu się struktury powieści Iwaszkiewiczowskiej odegrała rolę zasadniczą.
Oto bowiem odnajdujemy w tym dziele panoramę życia Polaków i Polski, kształtowania się najnowszych dziejów ojczystych w burzliwych dziesięcioleciach obecnego wieku.
Opowieść o losach narodu w przełomowych dla niego momentach – zasadnicza idea "Sławy i chwały" – unaocznia również epopeiczny aspekt dzieła.




Czas akcji:

Akcja powieści rozpoczyna się w decydującym dla losów Polski i Europy momencie – w przededniu I wojny światowej, latem 1914 roku; jej zamknięcie natomiast przypada na drugą połowę lat 40., na okres dźwigania się Polski z wojennych zniszczeń i okupacyjnych strat.

W tym ponad trzydziestoletnim obszarze czasowym, w jakim zawiera się fabuła powieści Jarosława Iwaszkiewicza, odnajdujemy te wszystkie wydarzenia historyczne, które najistotniej kształtowały dwudziestowieczne dzieje Polski.
Aby w pełni uzmysłowić sobie historyczny właśnie aspekt "Sławy i chwały", wskażmy niektóre z nich: a więc – otwierające powieść wydarzenia I wojny światowej i rewolucji październikowej oraz związana z nimi "droga" Polaków do niepodległości, następnie wojna polsko – radziecka 1920 roku, przewrót majowy, dokonany przez Józefa Piłsudskiego w 1926 roku, wydarzenia września 1939 roku, kształtowanie się podziemnego ruchu oporu i udział młodzieży polskiej w działaniach Armii Krajowej, aż po Powstanie Warszawskie i pierwsze lata powojenne.

Przynależność gatunkowa utworu:

Na tej historycznej kanwie powieści zostają ukazane dzieje bohaterów reprezentujących rozmaite środowiska społeczne i różne pokolenia.
Tak pomyślana powieść staje się świadectwem dziejów narodu w określonym czasie historycznym.

Kontynuuje tym samym Iwaszkiewicz tradycję realizmu, trwale już zakorzenioną w polskiej kulturze literackiej, której wyrazem stały się takie utwory, jak: "Nad Niemnem" Elizy Orzeszkowej, "Lalka" Bolesława Prusa czy "Noce i dnie" Marii Dąbrowskiej.

Zarazem jednak dzieło Iwaszkiewicza ma wymiar zdecydowanie współczesny i nowatorski w sposobie wykorzystania materii literackiej. Niewątpliwie wykorzystuje pisarz określone zjawiska tradycji literackiej: przywołaliśmy powieść realistyczną, przypomnijmy również gatunek sagi rodzinnej.
W "Sławie i chwale" opowieść bowiem o dziejach narodu jest egzemplifikowana losami bohaterów, których dzieje rodzinne właściwie stanowią o bogactwie wątków powieściowych. Losy magnackiego rodu Blińskich, dzieje zubożałych rodzin szlacheckich Myszyńskich i Royskich w burzliwych i pełnych przemian latach 1914 – 1947 – to zasadnicze motywy powieści.
Obok więc tradycji dziewiętnastowiecznej epiki realistycznej w "Sławie i chwale" J. Iwaszkiewicza odkrywamy również jej związki z ogólnoeuropejskim nurtem prozatorskim.

Z zarysowanych uwag wyłania się centralna problematyka "Sławy i chwały".
Epicki oddech powieści, pozwalający na ogarnianie rozległych przestrzeni geograficznych i czasowych, prezentacja dziejów osobowych i rodzinnych – nabierają specyficznego sensu.
Oto pragnie bowiem pisarz przedstawić finalne losy inteligencji polskiej pochodzenia szlacheckiego, prześledzić kształtowanie się uczuć narodowych i patriotycznych Polaków w trudnych i niejednoznacznych przełomach dziejowych.

Stąd właśnie "Sławę i chwałę" cechuje nie tylko rozległość czasowa prezentowanej akcji, ale również ogarnia ona wiele miejsc i przestrzeni geograficznych, z którymi związane były dzieje Polaków: Odessę nad Morzem Czarnym, ziemskie dwory na Ukrainie, międzywojenną Warszawę i jej okolice, europejskie metropolie – Berlin, Paryż, Rzym.
W tych rozległych przestrzeniach czasowych i geograficznych działają liczni bohaterowie, reprezentujący różne pokolenia i środowiska: zarówno arystokratyczne ( Bilińscy ), szlachecko – ziemiańskie ( Myszyńscy, Royscy ), mieszczańskie ( rodzina Gołąbków ), jak i proletariackie ( rodzina Wiewiórskich ).

Powiedzieliśmy o nowatorskim wykorzystaniu przez Jarosława Iwaszkiewicza w "Sławie i chwale" materii literackiej.
Sens tej powieści nie wyczerpuje bowiem w pojęciu tradycyjnego kształtu realistycznej "powieści rzeki" czy sagi rodzinnej.
Na wyraz artystyczny "Sławy i chwały" składają się elementy różnych poetyk i stylów.
Dopiero zespolenie tradycji realistyczno – epickiej z tradycją powieści epistolarnej, poematu opisowego, moralitetu, powieści edukacyjnej i psychologicznej tworzy niezwykły, osobliwy i zarazem niepowtarzalny kształt dzieła Iwaszkiewiczowskiego.
Innymi słowy, o walorach "Sławy i chwały" decyduje wykorzystanie rozmaitych technik powieściowych i nadanie im w obrębie jednego utworu wspólnego syntetycznego kształtu.

Problematyka powieści:

Wątki psychologiczne i edukacyjne utworu Jarosława Iwaszkiewicza wydają się szczególnie ważne. Bohaterowie powieści zostają bowiem ukazani w sposób zindywidualizowany – każdy z nich reprezentuje osobny, wewnętrznie zamknięty świat doznań i przeżyć.
Bolesna i nie spełniona miłość Kazimierza Spychały do Marii Blińskiej, dramatyczne pełne pęknięć i upadków życie Janusza Myszyńskiego, artystyczne zmagania Edgara Szyllera czy tragiczne, wykolejone losy rosyjskiej emigrantki Ariadny Talo – to niektóre wątki konstytuujące psychologiczną kanwę "Sławy i chwały".

Na historyczny, chwilami wręcz dokumentacyjny kształt powieści zostają nałożone i poddane rygorom fikcji literackiej bogate wizerunki psychiczne i egzystencja Iwaszkiewiczowskich bohaterów.
Plan ich życia i działania ma zarazem aspekt zdecydowanie edukacyjny. Wszyscy bohaterowie "Sławy i chwały" to postacie dynamiczne, ulegające wewnętrznym – duchowym i światopoglądowym – przemianom.
Bohaterowie Jarosława Iwaszkiewicza dojrzewają niejako do wypełnienia swych życiowych zadań, dojrzewają także do podjęcia odpowiedzialności za swoją
narodową przynależność, do realizacji moralnych i zarazem patriotycznych obowiązków.

Przywołanym "konwencjom" i treściom "Sławy i chwały" towarzyszą także często dyskursywne rozważania filozoficzno – estetyczne, które znacznie pogłębiają sens powieści, a zarazem włączają dzieło Iwaszkiewicza w znaczący, obszerny kontekst literatury europejskiej.
Zwłaszcza dzieje muzyka, kompozytora Edgara Szyllera ( w tej postaci można odnaleźć wiele wspólnych cech z Karolem Szymanowskim ), związane są z przemianami artystycznymi, a zarazem ze świadectwami filozoficznymi dwudziestowiecznej Europy.
Ujawnia się poprzez tę problematykę głęboko moralny sens powieści Jarosława Iwaszkiewicza, zaznaczony już i wyeksponowany przez motto utworu: "Niesprawiedliwość może triumfować w sławie, ale chwała jest zawsze po stronie sprawiedliwości..."

Dwie warstwy czasowe w powieści:

Ambicjom realistycznym "Sławy i chwały" – ukazaniu, przedstawieniu kształtowania się historii i rzeczywistości polskiej XX wieku – towarzyszyło również pragnienie rozpoznania norm światopoglądowych i moralnych, rządzących zarówno prawami historii, jak również działaniami poszczególnych jednostek i grup społecznych.
Dwa więc porządki konstytuują w sposób zasadniczy strukturę powieści Iwaszkiewicza: jeden to czas rozwoju historii, obiektywnych praw, rządzących przemianami kulturowymi i cywilizacyjnymi, drugi – to czas pojedynczych istnień ludzkich, czas osobowych, nieraz bolesnych i tragicznych konfliktów i wyborów. Złączenie tych dwóch porządków, zespolenie dwóch nie zawsze adekwatnych płaszczyzn tworzy właściwy klimat "Sławy i chwały".

Wymowa utworu:

Powieść Jarosława Iwaszkiewicza – posługując się metaforą – to pomost przerzucony nad przepaścią dzielącą XIX i XX wiek.
Obrazuje ona bowiem dzieje tej zwłaszcza warstwy społecznej – szlachty, z której wywodził się sam pisarz, i która w końcu ubiegłego wieku, po klęsce powstania styczniowego, "wysadzona z siodła" – przeobrażała się w nową warstwę społeczną: inteligencję i mieszczaństwo.
W ciągu kilku zaledwie dziesięcioleci, w latach przełomu wieków, historia Polski i Europy uległa burzliwym przemianom.
Odnalezienie ładu "nowego świata", odnalezienie miejsca człowieka w nowych warunkach kulturowych i cywilizacyjnych, próba oceny i diagnozy tradycyjnych wartości moralnych, filozoficznych, religijnych i światopoglądowych oraz próba refleksji nad nieuchronnością wielkich procesów historycznych – to pierwszoplanowe zagadnienia epickiej syntezy "Sławy i chwały" Jarosława Iwaszkiewicza.