Średniowiecze - Renesans

Średniowiecze:

Ramy czasowe: W Europie średniowiecze trwało ok.1000 lat, tzn. od IV / V w. do XV w. Ramy czasowe wyznaczają ważne momenty dziejowe: W 395r. Cesarstwo Rzymskie podzieliło się na Zachodnio-rzymskie i Wschodnio-rzymskie. Upadek Cesarstwa Zachodnio-rzymskiego nastąpił w roku 476r. Upadek Konstantynopola 1453r. Odkrycie Ameryki przez Kolumba - 1492r.
W Polsce średniowiecze trwało 500lat. Od X do XV w. 966 - chrzest Polski, czasy Mieszka I. 1410r. bitwa pod Grunwaldem, 1450r.-J. Gutenberg odkrywa druk, zaczęły powstawać pierwsze drukarnie. Symbole średniowiecza to krzyż i miecz.

ASCETYZM- Umartwianie ciała dla doskonalenia ducha. Formy ascezy: życie w nędzy, wyrzeczenie się bogactwa i sławy, bezimienność, szukanie cierpień, niewygód. Celem jest o siągnięcie zbawienia.

ALEGORIA- obraz mający poza znaczeniem dosłownym określony sens przenośny; wyraża zwykle pojęcie oderwane np. ze sprawiedliwością kojarzy się kobieta z opaską na oczach, z mieczem i wagą

• „Pieśn o Rolandzie”
Realizm opowieści, przy opisie śmierci, umierania, cierpienia bohatera, opisy bardzo naturalistyczne np: "skroń mu pękła", "uszami mózg mu się wylewa".
Opis śmierci Rolanda: przed śmiercią stara się złamać swój miecz(durendal), by nie dostał się w ręce wroga. Roland robi wiele gestów symbolicznych, wyciąga ku Bogu swą rękawicę oddając się w jego ręce, odwraca twarz ku Hiszpanii. Ostatnie słowa bohatera to słowa modlitwy. Anioł Gabriel zabiera jego duszę do raju. Śmierć czyni go świętym. Na wieść o śmierci kochanka narzeczona Tolanda(Oda) umiera. Teatralizacja umierania-dbanie o wszystkie szczegóły.
Mitologizacja(uwznioślenie)czynów bohatera, służy tworzeniu legendy zgodnie z zapotrzebowaniem epoki.

Renesans:

Ramy czasowe: We Włoszech, kolebce renesansu, epoka ta rozpoczęła się już w wieku XIV, a jej schyłek przypada na wiek XVI. W Polsce trudno jest wyznaczyć dokładne daty graniczne. Zazwyczaj epokę tę zamyka się w latach 1543(ukazanie się drukiem "Krótkiej rozprawy" M. Reja) i 1584(śmierć Jana Kochanowskiego), jednak umowną datą graniczną kończącą renesans jest rok 1620.


TREN-pieśń lamentacyjna wyrażająca żal z powodu czyjejś śmierci, rozpamiętująca czyny i myśli zmarłej osoby, chwaląca jej zalety i zasługi.

„Treny” Jana Kochanowskiego
„Orszuli Kochanowskiej, wdzięcznej, ucieszonej, niepospolitej dziecinie, która cnót wszelkich i dzielności panieńskich początki wielkie pokazawszy, nagle, nieodpowiednie, w niedoszłym wieku swoim, z wielkim a nieznośnym rodziców swych żalem zgasła - Jan Kochanowski, niefortunny ojciec, swojej najmilszej dziewce z łzami napisał. Nie masz Cię, Orszulko moja!”

„Treny” to poemat epicedialny, czyli żale pośmiertne. Wśród gatunków funeralnych („funus” - pogrzeb) poetyka antyczna zdecydowanie odróżniała epitafium od epicedium. Pierwsze określała jako krótki utwór żałobny w typie poważnego epigramatu, na tyle jednak zwięzły, by zmieścić się na kamiennym nagrobku. Epicedium zaś miało charakter bardziej indywidualny zarówno w sferze autorski-podmiotowej jak i przedmiotowo-tematycznej. Winno jednak stanowić całość, na którą składają się: — pochwała, — okazanie straty, — żal, — pocieszenie, — napomnienie.
W tej konwencji tworzył Kochanowski, ale i polemizował z nią. Owa polemika jest uczynienie bohaterką gatunku pisanego stylem wysokim nie postaci stojącej wysoko w hierarchii społecznej, lecz małego dziecka.
Tematyka cyklu
„Treny” są dramatyczną relacją o duchowych i filozoficznych perypetiach człowieka i artysty renesansowego i w ten sposób stają się poetyckim traktatem moralno-filozoficznym.
Równie ważnym, jak Orszulka, bohaterem „Trenów” jest sam poeta. Występuje on tu w dwóch rolach: — bolejącego ojca i — przeżywającego kryzys światopoglądowy filozofa, który dostrzegł, że dotychczasowe zasady (stoicyzm, epikureizm) rozsypują się w bezpośrednim zetknięciu z osobistą tragedią.
Na całość składa się 19 utworów, które poprzedza motto, dwuwiersz z „Odysei” Homera: „Takie są umysły ludzkie, jakim światłem sam ojciec Jowisz oświęcił urodzajne ziemie” (postawienie pod znakiem zapytania stoickiej zasady, że trzeba pozostać niewzruszonym zarówno w obliczu szczęścia jak i klęski).
I - tren inwokacyjny. Przedstawienie sytuacji: śmierć córki, jej okrucieństwo (słowiczek pożarty przez smoka), żal („wszytki płacze, wszytki łzy Heraklitowe/ I lamenty...”). Dylemat ojca: „Nie wiem co lżej: czy w smutku jawnie żałować/ Czyli się z przyrodzeniem gwałtem mocować?”.
II - tren wstępny. Poeta wyjaśnia okoliczności powstania cyklu: narodził się z głębokiego uczucia; zapowiada temat - żal za Orszulką i skargi na okrucieństwo śmierci.
III - otwiera dzieło, rozwija wątek „Płakania nad grobem wdzięcznej dziewczyny”.
IV - otwiera wątek śmierci. Skarga na „srogość ciężkiej Prozerpiny”; przywołanie mitu o Niobe, która „patrząc na martwe ciało swoich najmilejszych dziatek - skamieniała”.
V - wątek liryczny; homeryckie porównanie: śmierć Urszulki przyrównana do uschnięcia drzewka oliwnego, przypadkiem podciętego przez ogrodnika. Podkreślenie delikatności, wątłości dziecka. Apostrofa końcowa do „złej Persefony”.
VI - żal nad utratą „dziedziczki lutni”, małą poetką ( apostrofa „Ucieszna moja śpiewaczko! Safo słowieńska!”); zdrobnienia i epitety („ucieszne gardziołko”, „wdzięczna szczebiotka”) skontrastowane ze srogością śmierci. Przypomnienie ostatnich chwil życia i ostatnich, poetyckich, słów przed zgonem.
VII - arcydzieło poetyckie. Pozostałe po córeczce ubiory przywodzą poecie właściwe ich przeznaczenie w zestawieniu z ich obecna bezużytecznością. Potęguje to uczucie żalu. Szczególnie mocno uwydatnia się rozbieżność między żywionym przez rodziców nadziejami co do przyszłości córki a rzeczywistością. Rysy obyczajowe (wyprawa, szczegóły stroju), zdrobnienia, spieszczenia, wykrzykniki, peryfraza („sen żelazny, twardy, nieprzespany”). Tren bardzo bezpośredni i szczery.
VIII - kontrast pomiędzy dawną żywością domu a obecną pustką: „Wielkieś mi uczyniła pustki w domu moim”, „Pełno nas, a jakoby nikogo nie było:/ Jedną maluczką duszą tak wiele ubyło.
IX - tren refleksyjny poddaje w wątpliwość wartość Mądrości, która winna uzbroić człowieka na wszystkie przeciwności losu. Stanowi polemikę z tezami filozofii stoickiej.
X - uczucie żalu dochodzi do szczytu i zmienia się w rozpacz. Poecie brak siły do rozpamiętywania przymiotów dziecka, pozostaje rozpaczliwa świadomość, że Urszulki nie ma i nie wiadomo, nawet, co się z nią dzieje. Cały wiersz składa się z szeregu zdań pytających, właściwie retorycznych. Pytania te oddają rozterkę duchową poety, załamanie jego dotychczasowych przekonań i wierzeń. Poszukuje córki w niebie chrześcijańskim i pogańskim, mitologicznym, a nawet w baśniowych krainach. Rozpacz doprowadza go nawet do zwątpienia w nieśmiertelność ludzkiej duszy.
XI - kiedy runęła wiara w skuteczność cnoty, dobroci, a nawet pobożności. Zbliżenie do granic bluźnierstwa: „Kogo kiedy pobożność jego ratowała?”. Zwątpienie w sprawiedliwość boską, rozpad filozoficznych i religijnych ideałów.
XII - bolesne rozpamiętywanie zmarłej jako ideału dziecka: „Ochędożne, posłuszne, karne, nie pieszczone, / Śpiewać, mówić rymować jako co uczone”. Informacja o wieku („więcej nad trzydzieści miesięcy nie miała”), porównanie dziecka do kłosu, który upadł „żniw nie doczekawszy” (symbolika).
XIII - kolejny wybuch boleści: „Moja wdzięczna Orszulo, bodaj ty mnie była/ Albo nie umierała lub się nie rodziła!”. Przywołanie sytuacji położenia kamienia nagrobnego, tekst inskrypcji nagrobnej.
XIV - motyw mitologicznej wędrówki Orfeusza do Hadesu (cierpiący ojciec idący do podziemi, by uprosić Plutona o oddanie zmarłej).
XV - apostrofa do lutni (symbol natchnienia poetyckiego) i do Erato (muzy poezji lirycznej); odwołanie do mitu o Niobe.
XVI - ostateczna rozprawa z filozofią stoicką i z Cyceronem (filozofia musi zamilknąć w zetknięciu z życiem i cierpieniem), jedynym lekarstwem pozostaje czas.
XVII i XVIII - mają charakter psalmiczny, modlitewny. Pierwszy to lamentacja, ból trwa i jest trudny do zniesienia. Rozum nie jest w stanie odczytać boskich zamysłów. Drugi - stanowi swoiste wyznanie wiary: człowiek jest grzeszny i tylko w miłosierdziu bożym („Użyj dziś Panie nade mną litości”) upatruje litości.
XIX - tren ostatni w którym poeta otrzymuje pocieszenie (konsolacja) z ust zmarłej matki, objawiającej mu się we śnie z Urszulką na ręku. Wyjaśnia ona synowi, iż dziecko dzięki swej śmierci uniknęło namiętności i cierpień życia, zyskało wieczny duchowy spokój.


WILIAM SHAKESPEARE - (1564-1616), stworzył typ dramatu całkowicie odmiennego od wzorów antyku: zrezygnował z zasady trzech jedności(czasu, miejsca i akcji), łamał zasadę decorum, np. wprowadzając do tragedii elementy farsy, mieszał tragizm z liryzmem, liryzmem świat realny ingerowały postacie i były fantastyczne (np. słynny duch ojca Hamleta).
Jego bohaterowie poddawali się zmiennym emocjom, pragnienia, którym nie potrafili się oprzeć; często pchały ich do zbrodni. Najbardziej znane sztuki:
"Hamlet" to opowieść o duńskim księciu, rozdartym między miłością do ojca (skrytobójczo zamordowanego) a uczuciem do matki, wspólniczki zbrodniarza. Wewnętrzna niepewność, wątpliwości, wstręt do świata ogarniętego kłamstwem czynią go człowiekiem samotnym i wyobcowanym-udaje więc szalonego, próbując jednocześnie dojść prawdy, co doprowadza go do samozniszczenia.
"Romeo i Julia" to historia opowiadająca o parze najsłynniejszych literackich kochanków, potomków skłóconych ze sobą werońskich rodów Monteków i Kapuletów.
Romeo i Julia zapadają na tak zwaną miłość od pierwszego wejrzenia. Nie potrafią przełamać wielolotniej nienawiści między swymi rodzinami, więc pobierają się potajemnie-lecz Romeo, zamieszany w uliczną burdę, musi opuścić Weronę.
Julia, zmuszana przez ojca do poślubienia innego człowieka, wypija napój, po którym zapada w długo letarg, podobny do śmierci. Romeo, przekonany o śmierci ukochanej, zażywa w jej grobowcu truciznę, a Julia, przebudzona, a widok trupa kochanka przebija się sztyletem.
Ich niewinna, młodzieńcza miłość padła ofiarą nienawiści dorosłych.
"Makbet" to historia wzięta z kronik szkockich. W wiernym rycerzu Makbecie, wasalu króla Dunkana, budzi się pragnienie władzy, pod wpływem przepowiedni czarownic, reprezentujących demoniczne moce zła. Żona rycerza, Lady Makbet, także pod wpływem przepowiedni opętana żądzą władzy, skłania męża do zamordowania goszczącego u nich króla. Mord ten staje się pierwszym ogniwem w łańcuchu zbrodni, których dopuszcza się Makbet-wyzbywając się początkowych skrupułów, przemienia się w krwawego tyrana, siejącego śmieć i zniszczenie, aż ginie od miecza Makdufa. Makbet padł ofiarą wewnętrznej walki, toczonej między sumieniem a żądzą władzy. Historia bowiem w ujęciu Szekspira to wielkie koło dziejów, nieustannie miażdżące tych, którzy ją tworzą.