Utopie jako marzenia i lęki intelektualistów

Utopia to słowo pochodzące z języka greckiego, znaczy dosłownie „miejsce, którego nie ma”. Pochodzi od tytułu dzieła Thomasa More’a. Jest to gatunek literatury dydaktycznej, obejmujący utwory przedstawiające życie idealnej społeczności. W znaczeniu potocznym oznacza nierealny pomysł, projekt nie liczący się z realiami i nie wskazujący środków realizacji założonego celu. Utwory utopijne powstawały w różnych epokach literackich. Przedstawiały marzenia filozofów i pisarzy o życiu w lepszym świecie, wolnym od zła, nienawiści i zbrodni. Jednocześnie utwory te świadczą o lękach ich autorów i niezadowoleniu związanym z sytuacją w której żyli. Są więc narzędziem krytyki. Te cechy utopii są widoczne w „Państwie” Platona i „Utopii” Morusa. Oprócz utopii powstawały też ich przeciwieństwa, antyutopie. One również wyrażały marzenia i lęki ich twórców. Przykładem antyutopii jest „Rok 1984” George’a Orwella.

Pierwszą literacką utopię przedstawił grecki filozof Platon w IV wieku pne. Jego idealne państwo to niewielka wspólnota podzielona na trzy klasy społeczne. Klasę najniższą stanowią rolnicy i rzemieślnicy, wytwarzający tylko to , co jest niezbędne do życia. Jako jedyni w państwie mogą posiadać rodzinę i własność prywatną. Ich powinnością jest całkowite posłuszeństwo wobec klas wyższych. Kolejną grupą są wojownicy, którzy czuwają nad bezpieczeństwem społeczności. Jako jedyni obywatele posiadają broń, stanowiąc potencjalne zagrożenie dla państwa, dlatego podlegają zwiększonej kontroli publicznej. Najwyższą klasą są filozofowie, rządzący w sposób mądry i sprawiedliwy. Platon uważał, że tylko rządy „miłośników mądrości” spełnią zadanie państwa, którym według niego jest wychowanie człowieka cnotliwego tzn, dobrego i szczęśliwego. Zasada stanowego podziału ludzi, pochodzi, zdaniem filozofa, z natury, która jednych przeznacza do rządzenia, dając im siłę umysłu, drugich do ochrony państwa, udzielając im męstwa, a trzecich do pracy fizycznej, dając im siłę i zdrowie. Do takiego państwa mogą należeć tylko ci, którzy są dla niego niezbędni. Poeci mają być wygnani, gdyż nie zajmują się niczym koniecznym do życia. Aby utrzymać tak ustaloną strukturę państwa, Platon uważa za konieczne, aby wyłącznie do państwa należało wychowanie obywateli i czuwanie nad ich codziennym życiem. Klasy wyższe – filozofowie i wojownicy – nie mogą posiadać rodziny ani niczego na własność. To państwo co jakiś czas łączy ludzi, w ten sposób planując i kontrolując narodziny dzieci. Wychowaniem dzieci zajmują się specjalne instytucje. Platon przypisuje wychowaniu szczególną wagę. W jego systemie dzieci i młodzież mają kontakt tylko z taką sztuką, dzięki której mogą poznawać wzorce bohaterów pozytywnych, od których mogą się nauczyć odwagi, męstwa, posłuszeństwa i szacunku wobec władzy. Inne rodzaje sztuki zdaniem Platona są zbędne i nie powinny powstawać. Świadczy to o tym, że w tym państwie nie ma wolności słowa. Około 20 roku życia chłopcy i dziewczęta przechodzą służbę wojskową, jednocześnie kształcąc się w naukach ścisłych i muzyce. Najlepsi uczą się dalej i odbywają praktyki w administracji. Wyróżniające się jednostki w 50 roku życia obejmują rządy wychowując kolejne pokolenie obywateli. Utopia Platona oprócz jego marzeń wyrażała też lęk o przyszłość Aten, jego ojczyzny. Platon żył w czasach, kiedy w Atenach panował chaos polityczny i militarna słabość. To przyczyniło się do rozczarowania demokracją. Platon uznał, że należy Ateny upodobnić do Sparty, gdzie panował ustrój arystokratyczny i wzorowa dyscyplina wojskowa. Uważał też, że z Aten należy usunąć wszystko co mogłoby się stać przyczyną zmiany ustroju, gdyż uważał, że wszystkie zmiany są złe. Krytykując demokrację ateńską stworzył koncepcję państwa będącą według niego odbiciem idei państwa. Marzył, że kiedyś niektóre państwa wykorzystają choć część jego pomysłów.

Kolejną ważną utopią jest „utopia” Thomasa More’a, angielskiego filozofa i polityka żyjącego w renesansie. Jego idealne państwo mieści się na wyspie Utopii. Zapewnia wszystkim obywatelom powszechną oświatę, opiekę społeczną, bezpłatną pomoc lekarską, dostęp do wysoko rozwiniętej nauki i kultury oraz dobrobyt materialny. Na wyspie panuje ustrój demokratyczny. Rządzą urzędnicy, nad którymi czuwa książę. Charakterystyczną cechą tego ustroju jest powszechny obowiązek pracy. Według Morusa jest on podstawowym źródłem dobrobytu społeczeństwa. Każdy obywatel musi znać się na rolnictwie i na rzemiośle, aby zawsze mógł pracować dla państwa. Dla gospodarki jest też ważna praca niewolników. Są nimi jeńcy wojenni i przestępcy. Na wyspie nie ma własności prywatnej. Wszystko, co niezbędne do życia zgromadzono w wielkich państwowych magazynach i każdy bierze z nich to, co mu jest akurat potrzebne. Utopianie nie są chciwi, nie znają pieniędzy i pogardzają złotem oraz przedmiotami nieużytecznymi. W ich społeczeństwie panuje równouprawnienie kobiet i mężczyzn. Jest ono widoczne w powszechnym obowiązku pracy i służby wojskowej, a także znacznej roli jaką mogą osiągnąć kobiety w polityce. Powszechną równość podkreśla noszenie identycznie uszytych strojów. Państwo gwarantuje tolerancję religijną, dozwolone są rozwody i eutanazja. Nad obyczajnością mieszkańców czuwają powszechnie szanowani kapłani. Utopianie kochają swe państwo i są dumni z jego ustroju. Jeśli na życzenie władzy muszą zmienić miejsce zamieszkania lub oddać dzieci bezdzietnej rodzinie, zrobią to bez wahania, bo całkowicie popierają wszystkie zasady ustalone przez państwo. „Utopia” jest wyrazem marzeń Morusa o państwie pełnym szczęścia i harmonii. Jednocześnie utwór ten był narzędziem krytyki stosunków społ. – gosp. i polityki XVI – wiecznej Anglii. morus skrytykował despotyczną władzę królewską, wystawne życie elit, instytucje Kościoła, wyzysk plebsu przez możnowładców, wojny i karę śmierci. Przedstawiona śmiała wizja szczęśliwego społeczeństwa, opartego na sprawiedliwości i wspólności, gdzie demokracja jest wspierana przez racjonalną religię i rozsądną filozofię wywarła duży wpływ nie tylko na współczesnych autorowi, ale też na następne pokolenia. Przykładem mogą tu być utwory utopijne, których najwięcej powstało w oświeceniu. Są to np. „Podróże Guliwera” J. Swifta, w których pojawia się wspaniałe państwo inteligentnych koni. Inny przykład to „Kandyd” Woltera, w którym bohater dociera do szczęśliwej i pełnej dobrobytu krainy Eldorado. Motyw szczęśliwej krainy pojawia się nawet w XIX – wiecznej powieści „Przedwiośnie” S. Żeromskiego, w opowieści o szklanych domach w Polsce.

Omawiając utwory utopijne nie sposób pominąć utworów ośmieszających lub parodiujących dzieła pisarzy utopijnych. Są to tzw. antyutopie. Te utwory również wyrażają marzenia lub lęki intelektualistów poprzez satyrę i krytykę. Elementy antyutopii pojawiły się już w oświeceniu, w powieści J. Swifta „Podróże Guliwera”. Jednak jako gatunek literacki antyutopia powstała w XX wieku, jako odpowiedź na rozwój totalitaryzmu i obawy przed jego rozwojem.

Jednym z najsławniejszych utworów tego gatunku jest powieść „Rok 1984” George’a Orwella. Autor ukazał w niej mroczną wizją przyszłości. Świat podzielony jest na 3 państwa: Oceanię, Eurazję i Wschódazję, które znajdują się w stanie ciągłej wojny, co kilka lat zmieniając sojusze. Powodem wojen jest walka o siłę roboczą, ludzi, mieszkających na nie należących do nikogo terenach. Inną przyczyną jest niszczenie nadmiaru wyprodukowanych dóbr, aby zapobiec poprawie życia najuboższych. To mogłoby doprowadzić do zatarcia różnic między ubogimi a elitą władzy. Akcja powieści dzieje się w Oceanii, w zniszczonym Londynie. Ustrojem państwa jest angsoc – angielski socjalizm. Podstawami tego ustroju są: nowomowa, dwójmyślenie, zmieniane przeszłości. Nowomowa to urzędowy język Oceanii. Skonstruowano go, aby zawęzić zakres myślenia. Słowa potrzebne użytkownikom języka zostały ograniczone do minimum, usunięto takie pojęcia jak prawda czy sprawiedliwość. Dwójmyślenie oznacza zdolność wyrażania dwóch sprzecznych poglądów i wierzenie w obydwa naraz. Każdy obywatel wie, kiedy zmieniać poglądy i wspomnienia, dzięki dwójmyśleniu wierzy, że nie sprzeniewierzył się prawdzie. Natomiast zmienianie przeszłości pozwala zachować dogmat o nieomylności Partii. Dlatego władza na bieżąco aktualizuje stare doniesienia prasowe, statystyki, przemówienia, tak aby zgadzały się z rzeczywistością. Na czele tego państwa stoi Wielki Brat jego twarz jest wszechobecna na plakatach, ale nikt go nigdy nie spotkał. Podstawą rządu są 4 ministerstwa: Min. Prawdy, które fałszuje rzeczywistość i zajmuje się cenzurą, Min. Pokoju, prowadzące wojny, Min. Obfitości doprowadzające do głodu i nędzy, Min. Miłości, które inwigiluje ludzi i prześladuje niepokornych. Istnieje tez Policja Myśli, tropiąca myślozbrodnie, co wyklucza posiadanie indywidualnych poglądów. Mieszkańcy dzielą się na 3 klasy. Najbardziej uprzywilejowani są członkowie Partii Wewn. To oni sprawują władzę, korzystają z licznych przywilejów. Kolejną warstwą są członkowie Partii Zewn. Są nieustannie obserwowani i podsłuchiwani przez wszechobecne teleekrany. Codzienne muszą brać udział w programie „2 minuty Nienawiści”, w czasie którego na ekranie ukazuje się twarz wroga ludu, a ludzie wznoszą obelżywe okrzyki. Najliczniejszą grupą są prole. Nie maja żadnych praw, żyją w nędzy, nie są uważani za prawdziwych ludzi. Mieszkańcy Oceanii są pełni nienawiści, donoszą na siebie. Żyją w ciągłym poczuciu zagrożenia. Wiedzą ,że w każdej chwili każdy z nich może zniknąć na zawsze. W tym państwie nie ma miejsca na miłość. Dzieci donoszą na rodziców, małżeństwa są dozwolone tylko po to, aby mogło się rodzić jak najwięcej obywateli. Przejawy uczuć są surowo karane, gdyż obywatele mogą kochać tylko Partie i Wielkiego Brata. Jest to świat bez Boga, wartości duchowych, sztuki, kultury i nauki. Tępione są wszelkie przejawy indywidualizmu. Para głównych bohaterów poszukująca w tym państwie miłości i wolności, ponosi klęskę.

Utwór ten jest uważany za najlepszy literacki opis totalitaryzmu i stanowi ostrzeżenie przed jego rozwojem. Podobną funkcję spełniają inne antyutopie, np. „Nowy, wspaniały świat” Huxleya, czy „Folwark zwierzęcy” Orwella. Stanowiły one świadectwo lęków, poczucia zagrożenia odczuwanego przez intelektualistów w związku z rozprzestrzenianiem się totalitaryzmu. „Rok 1984”, powstały tuż po II wojnie stanowi też wyraz niepokoju o to, do czego mogą jeszcze posunąć się ludzie, którzy w czasie wojny wykazali się tak wielkim okrucieństwem. Przedstawiając społeczeństwo totalnie zniewolone, autor przejaskrawia pewne cechy ustroju państwa. Ukazując przerażający świat przyszłości, uczy nas doceniać czasy w których żyjemy, a także przestrzega nas, aby nie doprowadzić do takiej przyszłości, jaką ukazał w swoim dziele.

Podsumowując wypowiedź można stwierdzić, że utopie i antyutopie wyrażają zarówno marzenia, jak i lęki intelektualistów. U podstaw kreowania utopijnych światów leży zawsze jedna z podst. Ludzkich cech – dążenie do zmian. Intelektualiści, zajmujący się nauką, pracą umysłową, lepiej dostrzegają otaczającą nas rzeczywistość. Pragną wyeliminować z życia to, co złe, chcą naprawić świat. Wówczas rodzą się idee państw utopijnych. Twórcy utopii mają różne pomysły na szczęśliwe państwa, ale wszyscy pragną jednego- absolutnego szczęścia wszystkich członków społeczności. Idealne społ. Żyją zawsze w pokoju, dobrobycie, miłości i przyjaźni. Twórcy utopii nie dają jednak jasnych wskazówek, jak zbudować takie wspaniałe państwo i jak sprawić, żeby wszyscy akceptowali dany sposób życia i czuli się szczęśliwi. Niekiedy utopie przedstawiają pesymistyczną wizję przyszłości. Przeradzają się wtedy w antyutopie i ostrzegają. Ostrzegają przed tragicznymi konsekwencjami wojen, przed nadmiernym rozwojem nauki i techniki, która pozwala na manipulowanie człowiekiem, niszcząc wszelką wolności indywidualność. Utopie i antyutopie stanowią rodzaj literatury buntu, niezgody na rzeczywistość. Burzą zadowolenia z tego co jest, ukazują to, co zdaniem ich twórców być powinno. Jednak zarówno krainy wszechobecnego dobra jak i zła, wydają się być tak samo przerażające. Ludzie muszą żyć w identyczny sposób, według z góry ustalonych i niezmiennych reguł. Historia uczy, jak tragiczne w skutkach były próby wprowadzenia w życie utopijnych pomysłów np. w ZSRR i Kambodży. Każdy człowiek jest inny, pragnie żyć w sposób, jaki uzna za stosowny, bo tylko wtedy jest szczęśliwy. Natomiast utopijne systemy chcą przynosić szczęście zbiorowości, a nie jednostce. Jest to „uszczęśliwianie na siłę, na które jednostka się nie godzi. Dlatego kraje utopijne pozostaną tylko w sferze marzeń lub lęków intelektualistów.