Przedstaw rózne formy stylizacji jezykowej na wybranych przykładach w literaturze polskiej

W literaturze polskiej używano róznych typów stylizacji językowej. Stosowane były przede wszystkim do realnego oddania przedstawianego świata, środowiska lub otoczenia w jakim rozgrywała się akcja utworu. Do najbardziej popularnych typów stylizacji należą stylizacja archaiczna, gwarowa i środowiskowa. Właśnie te trzy typy stylizacji chciałbym przedstawić w mojej wypowiedzi.

Pierwszym typem stylizacji który chce omówić jest stylizacja archaiczna (archaizacja). Jest ona rodzajem stylizacji językowej polegającej na wprowadzeniu do utworu literackiego archaicznych elementów słownictwa, rzadziej form gramatycznych lub konstrukcji składniowych. W wypadku braku zabytków dokumentujących dawne formy ( np. dla polszczyzny sprzed XII w.) celom stylizacji archaicznej mogą służyć elementy gwarowe lub pochodzące z języka dawnych epok. Problem archaizacji języka nabrał znaczenia z rozwojem powieści historycznej i wzrostem tendencji realistycznych w literaturze. Rozkwit tego rodzaju stylizacji w literaturze polskiej przypada na wiek XIX. W szerokim zakresie wprowadził archaizację do swoich powieści historycznych Henryk Sienkiewicz. W "Trylogii" oparł stylizację językową na polszczyźnie XVII-wiecznej, wprowadzając zarówno archaizmy leksykalne, fonetyczne, fleksyjne a także archaizując tok składniowy. Dzięki temu idealnie odtworzył atmosferę przedstawionej epoki. Następnym typem który chce omówić jest stylizacja gwarowa (Dialektyzacja). polega na wprowadzeniu do utworu literackiego (lub do innej wypowiedzi) elementów gwarowych (dialektyzmów). Dotyczy różnych poziomów języka: fonetyki, leksyki, frazeologii, metaforyki. Występuje silniej w dialogach, słabiej w narracji. W XVII w. dialejktyzacje pojawiały się w utworach satyrycznych i tekstach widowisk teatralnych. Stylizacja ta łączy się ze zjawiskiem ludomanii np. u W. Reymonta „Chłopi”. W literaturze polskiej są utwory dialektyzowane w całości lub tylko w partiach dialogowych. Celem stylizacji gwarowej jest charakterystyka środowiska wiejskiego lub bohaterów utworu oraz odtwarzanie kolorytu lokalnego. Ostatnim typem stylizacji omawianym przeze mnie będzie typ stylizacji środowiskowej. Polega ona na wprowadzeniu do utworu literackiego (lub innej wypowiedzi) wyrazów i zwrotów charakterystycznych dla określonej gwary środowiskowej. Służy oddaniu atmosfery danego środowiska, a przede wszystkim charakterystyce postaci. Mowa różnych środowisk weszła do utworów wraz z rozwojem tendencji do realistycznego przedstawiania świata. Stylizację językową wprowadzili do swych utworów tacy pisarze jak: Wacław Gąsiorowski (powieść ze środowiska aptekarskiego "Pigularz"), Henryk Warcell (powieść z życia kelnerów "Zaklęte rewiry"). Jest wykorzystywana w licznych utworach pisarzy współczesnych. Inne przykłady: powieść ze środowiska uczniowskiego - "Syzyfowe prace" Żeromskiego.

Jednym z utworów w których została użyta stylizacja gwarowa jest „Wesele” Stanisława Wyspiańskiego. Użycie tego typu stylizacji w tym utworze miało na celu przedstawienie różnic pomiędzy weselnikami którzy pochodzili z różnych środowisk miedzy innymi literackiego tak jak Nos, inteligencji którą reprezentowała miedzy innymi Radczyni lub mieszkańcy bronowic którzy posługiwali się prostą mową gwarową. W czasie pisania „Wesela” panowała w Polsce ludomania, czyli zafascynowanie Polską wsią. Użycie takiej stylizacji w tym utworze daje tego dowód i podkreśla to cytatem który świadczy o podejściu ludzi do wsi „niech na całym świecie wojna, byle polska wieś zaciszna, byle polska wieś spokojna”. Mowa gwarowa w tym utworze nadaje wypowiedzią niejasności która doskonale prezentuje różnice miedzy poszczególnymi grupami społecznymi. Zmiana struktury dramatu i zmiana nastroju łączy się więc ściśle, a w dużej mierze wynika ze zmiany języka, którym posłużył się Wyspiański. W wielu scenach aktów drugiego i trzeciego uderzająca jest przemienność nastrojów, a więc także nieoczekiwane i gwałtowne przejścia od języka patous, od języka koturnowego do kolokwializmów i językowych wulgaryzmów. Język którym napisane jest „Wesele” oddaje całą gamę indywidualnych cech środowisk i ludzi, którzy się nim posługują, jędrny czy nawet momentami wulgarny, acz zawsze precyzyjny, zmienia się zasadniczo w partiach dramatu charakteryzujących się ambicjami symbolicznymi. Użycie stylizacji miało też na celu przedstawienie komizmu sytuacyjnego „Wesela”. Kolejnym utworem w którym użyta została stylizacja gwarowa są „Chłopi” W. Reymonta. W powieści tej Reymont przedstawia polską wieś pod koniec XIX w. Język który używa nie przylega do żadnej z form polszczyzny, które współistniały obok siebie w systemie języka polskiego u progu XX w. Nie jest to polszczyzna literacka tych lat. Nie jest to także gwara ziemi łowickiej. To język synkretyczny, w którym obce sobie elementy zostały ze sobą połączone, „oswojone”. Język literacki w „Chłopach” dominuje przeważnie w partiach narracyjno-opisowych utworu. Autor stopniowo wprowadza do tekstu elementy gwarowe. Osoba czytająca tą powieść od razu zauważa elementy gwarowe w tekście oraz różny sposób nasycenia tekstu tymi elementami. Największe nasycenie gwarą obserwujemy w dialogach, właśnie one najdokładniej oddają dialektyzacje. Chodzi tutaj o typowy zabieg stylizacyjny mający na celu środowiskową charakterystykę poszczególnych bohaterów. W fragmentach narracyjno-opisowych występuje bardzo silne nasycenie słownictwem gwarowym, odwołuje się także do typowej dla gwary fleksji i składni. Niektóre fragmenty są mocno nasycone gwarą, a inne w stosunkowo niewielkim stopniu przykładem zróżnicowanego nasycenia gwarą może być obraz budzących się do życia Lipiec. Narrator w „Chłopach” przemawia różnymi językami ale przypomina że wciąż jest tym samym „tytanicznym chłopem” opowiadającym dzieje Lipiec. Dialektyzacja obejmuje w powieści wszystkie warstwy języka. W zakresie fonetyki najbardziej widoczne jest występowanie prejotacji (np. Jantoś , Jewka), przydechu (np. hale zamiast ale) a także mieszania ch i k. Język którym posługują się w „chłopach” bohaterowie nie jest odbiciem naprawdę istniejącego narzecza, ale jest to język typowo „chłopski”, łączy w sobie różne właściwości spotykane w centrum Polski. Teraz chciałbym omówić stylizacje środowiskową którą można zauważyć w „Lalce” Bolesława Prusa. Stylizacja środowiskowa w tym utworze jest bardzo rozbudowana ponieważ występuje w nim wiele postaci które mają inny styl wypowiadania się np. inaczej wypowiada się panna Izabela, a inaczej Szlangbaum. Silnie indywidualizujące i zarazem osadzające w środowisku mówienie każdej postaci po swojemu jest w „Lalce” stylizowane niezawodnie. W powieści tej stylizacja środowiskowa miała na celu oddanie zróżnicowania ludności zamieszkującej Warszawę, mamy ukazany sposób wypowiadania się żydów którzy w swych wypowiedziach używają odkształceń różnych języków np. niemieckich których używa Mincl oraz polszczyzny przez Szlangbauma. Hrabiego Licińskiego cechuje używanie nalotów angielszczyzny, a panna Izabela wtrąca w swoje wypowiedzi elementy języka francuskiego. Na palecie barw stylizacyjnych Prusa znajdują się też inne odmiany stylów środowiskowych np. dowcipny i zawadiacki język studentów, delikatnie archaizowana i trochę prowincjonalna polszczyzna prezesowej oraz urzędniczo-prawnicza elokwencja adwokatów. Wspólną cechą w sposobie mówienia wszystkich postaci jest nastawienie na przekaz żywej mowy codziennej.

Z drugiej strony wprowadza Prus do tkanki stylistycznej swego utworu poetyzmy – zwroty nieużywane w mowie potocznej czy języku publicystyki pojawiające się w poezji. Przeważnie są to poetyzmy spospolitowane, obiegowe. Występując w rozmyślaniach Wokulskiego ich banalność przestaje być wadą, może być traktowana jako czynnik charakteryzujący uczuciowość bohatera. Czasem jednak zdobywa się na oryginalną ekspresję: „Na krzakach leszczyny już żółkną liście, z sosen zwiesza się smutek jak sieci pajęcze. Taki nie ujęty, a tak go omotał”. Prus w swojej powieści zaprezentował zróżnicowanie ludności miejskiej od arystokracji po margines społeczny. W zaprezentowaniu tak zróżnicowanej grupy ludności stylizacja językowa była bardzo pomocna, ponieważ realnie odzwierciedlała sposób wypowiadania się, stylu życia oraz lepiej ukazywała różnice pomiędzy poszczególnymi grupami społecznymi.

Podsumowując moją wypowiedź chciałbym podkreślić że stylizacja językowa ma duży wpływ na odbiór danego utworu ponieważ przejrzyście ukazuje różnice pomiędzy poszczególnymi grupami społecznymi jak np. w „Lalce”. Określa dokładnie przynależność do danej grupy społecznej, odróżnia chłopów od inteligencji, nadaje przejrzystość poszczególnym sytuacją i zdarzeniom które mają miejsce w utworach. Umieszczona w dialogach daje nam obraz poziomu intelektualnego wypowiadających się postaci oraz ich przynależności do danej grupy społecznej. Uzmysławia nam także ogólny obraz przedstawianej epoki, dokładnie przedstawia ją tak że możemy się poczuć jak byśmy byli w miejscu akcji danego utworu.