Początki antropologii
Antropologia jako osobna gałąź wiedzy ludzkiej istnieje stosunkowo krótko. Wprawdzie jej początków doszukiwać się można już w starożytnej Grecji, w pismach Herodota, Hipokratesa i innych, naukowe jednak ujęcie i podstawy tej dziedziny wiedzy ludzkiej przedstawił dopiero chirurg francuski Paul Broca. On pierwszy określił dokładnie zadania antropologii i opracował metody jej badań, kładąc tym samym podwaliny pod tę nową dziedzinę wiedzy. W roku 1859 założył w Paryżu pierwsze Towarzystwo Antropologiczne, a w 1876 roku powstała tam z jego inicjatywy pierwsza szkoła antropologiczna: L'Ecole d'Antropologie de Paris.
W Polsce początków antropologii możemy się dopatrywać już na przełomie XIII i XIV wieku, w pismach prawie legendarnego polskiego kronikarza Dzierzwy (Mierzwy), któremu udało się wywieść pochodzenie Polaków od Jozefata. Pomijając ten tyleż starodawny, co anegdotyczny przyczynek do antropologii, należy jednak uwzględnić wkład innych polskich uczonych zajmujących się nauką o człowieku, takich jak Jędrzej Śniadecki, który już w 1811 roku w swej „Teorji jestestw organicznych" nakreślił jako pierwszy w Polsce zarys tej nauki. Współcześnie z działalnością antropologiczną Paula Broca w Paryżu na Uniwersytecie Jagiellońskim wykładał antropologię znany naukowiec i lekarz Józef Majer (1808—1899). Dzięki temu uczonemu powstała w 1876 przy Akademii Umiejętności w Krakowie Komisja Antropologiczna.
Antropologia
Antropologia (gr. anthropos - człowiek, logos - nauka) jest nauką, która zajmuje się badaniem zmienności człowieka jako jednostki i jako społeczności. W znaczeniu obszerniejszym wykorzystuje wiele nauk zajmujących się w mniejszym lub większym stopniu człowiekiem i jego życiem (medycyna, psychologia, socjologia), jednakże uwzględnia je o tyle, o ile ich zdobycze mają znaczenie dla zrozumienia właściwości i rozwoju człowieka. Antropologia w ściślejszym tego słowa znaczeniu jest gałęzią nauk przyrodniczych zajmującą się człowiekiem i rasami etnograficznymi człowieka w sposób podobny, w jaki entomologia zajmuje się owadami. Antropologia posługuje się narzędziami takimi jak reszta nauk porównawczych, a do najważniejszych z nich należą:
- antropometria
- genetyka
- statystyka
Najważniejsze dziedziny antropologii to:
- antropologia fizyczna (czyli biologia porównawcza człowieka)
- antropologia kulturowa
- archeologia
- lingwistyka
- paleoantropologia
Antropologia fizyczna
Antropologia fizyczna - ten dział antropologii, który zajmuje sie zmiennością cech anatomicznych i fizjologicznych człowieka w czasie i przestrzeni. Antropologia fizyczna rozpatruje zatem stanowisko człowieka w świecie istot żywych, zwłaszcza wśród ssaków. Naukami pomocniczymi tego działu antropologii są: anatomia opisowa i porównawcza, fizjologia, genetyka, ekologia, psychologia i psychiatria, patologia i inne. Przy ich pomocy antropologia bada budowę ciała ludzkiego, jego kształty, proporcje, powstanie, rozwój, rozród i wymieranie, a takze normalne i anormalne funkcjonowanie ciała ludzkiego, narządów, mięśni, zmysłów, mózgu, w różnych fazach i wieku, u obu płci.
Antropologia fizyczna bada zatem różnoraką zmienność gatunku ludzkiego:
- zmienność między sąsiednimi populacjami, obserwowaną w tym samym czasie
- zmienność całego gatunku w czasie jego ewolucji (zagadnienia genezy gatunku
- zmienność osobniczą w czasie życia jednej osoby.
Nauka ta zajmuje się problemami m.in. etnogenezy i rasogenezy.
Typologia antropologiczna
Dział antropologii mający na celu opisanie zróżnicowania systematycznego wewnątrz gatunku Homo sapiens. W 1756 Karol Linneusz wyróżnił rasy ludzkie w zależności od zajmowanych kontynentów: Homo europaeus, Homo asiaticus, Homo afer, Homo americanus. Inna klasyfikacja Linneusza opierała się na podziale wg barwy skóry i wprowadzała nazwy: Homo albus, Homo cupreus, Homo badius, Homo niger i Homo fuscus. W 1784 J. F. Blumenbach zaproponował nową terminologię, mówiąc o rasach: kaukaskiej, amerykańskiej, mongolskiej, etiopskiej i malajskiej. W 1812 G. Cuvier zastosował kryterium barwy skóry i podzielił gatunek ludzki na trzy wielkie rasy (odmiany): białą, żółtą i czarną. Ten zasadniczy podział utrzymał się do dziś. Czekanowski - za Cuvierem - przyjął istnienie trzech odmian, jednak w ich ramach wyróżnił 6 ras, z których trzy stanowią tzw. czyste formy odmianowe (rasa nordyczna, laponoidalna i nigrycka), a trzy - tzw. wtórne, powstałe w wyniku ustabilizowania się krzyżówek między formami czysty (śródziemnomorska, armenoidalna i arktyczna). W obrębie tych odmian wyróżniono z czasem wiele typów, co spowodowało, że niektórzy badacze zakwestionowali w ogóle sens typologii antropologicznej. Z przyczyn praktycznych jednak skład antropologiczny populacji ludzkiej nadal określa się za pomocą odmian (ras) i typów.
Wyróżnia się zatem odmianę białą, żółtą i czarną oraz typy:
- alpejski
- arktyczny
- armenoidalny,
- australoidalny,
- austroafrykański
- centralnoazjatycki
- dynarski
- laponoidalny
- litoralny
- mediterranoidalny
- meridionalny
- negroidalny
- nigrycki
- nordyczny
- orientalny
- pacyficzny
- paleoamerykański
- paleoazjatycki
- paleoeuropeidalny
- północno-zachodni
- sublaponoidalny
- subnordyczny
- śródziemnomorski
Typy rasowe Europy według Carletona Stevensa Coona:
- alpejski - śródziemnomorski - atlanto-śródziemnomorski - dynarski - norycki (nordycki+dynarski+ładogański) - ładogański - neodunajski (nordycki+ładogański) - wschodniobałtycki (borreby+ładogański) - paleoatlantycki (śródziemnomorski+atlanto-śródziemnomorski) - północnoatlantycki (atlanto-śródziemnomorski+brunn) - brunn - borreby - nordycki (oryginalny nordyk halsztacki) - falisch (nordycki+borreby) - tronder (nordycki+brunn z przewagą nordyckiego) - anglo-saski (nordycki+brunn) - celto-nordycki (nordycki+dynarski z domieszką alpejskiego) - laponoidalny - brunn+dynarski (Czarnogóra)
Rasa
Wprawdzie termin rasa bywa używany w odniesieniu do populacji ludzkiej, jednakże w artykule tym odnoszony jest do koncepcji klasyfikacji odrębnych grup ludzi. W szczególności, artykuł ten skupia się na definiowaniu pojęcia rasa według zasad taksonomii.
Ogólnie, pojęcie rasa oznacza grupę zwierząt w obrębie tego samego wielotypowego gatunku, która odznacza się swoistymi, dziedzicznymi cechami. Różnice te wykształciły się w procesach naturalnych (rasy prymitywne) bądź w hodowlanych (rasy kulturowe i przejściowe). W języku polskim i języku rosyjskim, proces wyodrębnienia rasy nosi miano rasogenezy.
Określenie rasa nie jest używane we współczesnej taksonomii (biologia), jednakże było używane w podobnym sensie do określenia podgatunek. Niezależnie od definicji, zastosowanie taksonomii w stosunku do grup ludzkich było, i wciąż jest, kontrowersyjne, szczególnie w stosunku do wniosków płynących z takiej klasyfikacji. W tym artykule znajduje się streszczenie debaty o charakterze naukowym odnośnie pojęcia rasy, jego ewolucji, a także znaczenia społeczno-kulturalnego.
