Ekonomiczna, społeczna i polityczna rola Kościoła w średniowiecznej Europie

Rola kościoła w średniowieczu

Średniowiecze był to okres w Europie panujący od 473 roku, kiedy ostatni władca Cesarstwa Wschodniego, Romulus oddał insygnia władzy w ręce bizantyjskiego władcy Okadora. Trwał on ponad tysiąc lat, górna granica średniowiecza jest umowna - jedni historycy jako koniec wieków średnich uważają rok 1450 (wynalazek druku), inni rok 1453 (upadek Konstantynopola), jeszcze inni przybierają datę 1492, czyli odkrycie Ameryki przez Kolumba.

Podczas tego okresu w całej Europie panował system feudalny. Polegał on na tym, iż władca pobierał daninę od podległych sobie magnatów, ci zaś od swoich wasali, wasale od swoich wasali i tak dalej, aż do chłopa, który był motorem napędowym ówczesnej gospodarki. Z jego pracy utrzymywali się władcy.

Największym posiadaczem ziemskim był wówczas Kościół Katolicki, nic więc dziwnego, iż do jego skarbca nieprzerwanie trafiały krocie. Była to najpotężniejsza, najbogatsza, najbardziej wpływowa organizacja średniowiecznej Europy.

Kontynuatorzy dzieła świętego Piotra, jakimi mianowali się papieże, bardzo często wykorzystywali swój autorytet i możliwości do własnych celów. Biblia, jako najważniejsze źródło wiary, w którym można było znaleźć nie tylko odpowiedz na pytania skąd się wzięliśmy, lecz również wskazówki dotyczące życia doczesnego, była księgą, do której dostęp posiadało jedynie duchowieństwo. Dlaczego? Otóż tak było wygodniej. Co inteligentniejsze osoby świeckie mogłyby w Biblii wyczytać, ze kościół (jako organizacja) jest niepotrzebny, osoby podające się za głosicieli wiary kłamią.

Kościół posiadał również ogromny wpływ na rozwój nauki. Wykształcono metodę naukową zwaną schoalstyką, (była ona oparta o naukę Arystotelesa) która polegała na rozumowym dowodzeniu wcześniej przyjętych twierdzeń. Nie stanowiłoby to zagrożenia dla nauki, gdyby stosowano ją w teologii czy filozofii, lecz kościół nakazywał jej stosowanie również w medycynie, co w ogromnym stopniu zatrzymało jej rozwój. W rozwoju medycyny bardzo pomaga doświadczenie, którego wykorzystywania w radykalny sposób kościół zakazywał, uznając jako nieodpowiednią metodę badawczą.

W oparciu o nauki św. Augustyna Chrześcijanie przez tysiąc lat byli uczeni, że wszystkie choroby pochodzą od diabła i atakują złych ludzi. Dlatego też medycyna stała na jednym poziomie, nie rozwijała się, wybuchały kolejne epidemie, przeciętna długość życia człowieka wynosiła 21 lat, liczba ludności w Europie stała na jednym poziomie.

Jako leki na wszystkie choroby i zmartwienia osoby duchowne sprzedawały relikwie. Teoretycznie były to części ciał zmarłych świętych lub przedmioty należące do nich, lecz w praktyce przez zaborczość i żądzę pieniędzy księży olbrzymi procent ze sprzedawanych relikwii stanowiły relikwie fałszywe, kości zwierząt, ptaków. W ten oto sposób kościół rósł w potęgę gospodarczą a ludność świecka zamiast opieki medycznej posiadała kości zwierząt do których się modliła.

Również kultura panująca w średniowieczu była bardzo związana z kościołem. Istniejące szkoły były głównie szkołami przy parafialnymi, należącymi do klasztoru, katedry. Tylko tam rozwijało się piśmiennictwo. Kościół jednoczył ludność europy wprowadzając łacinę jako język międzynarodowy, szeroko stosowany w piśmiennictwie i nauce. Filozofia w średniowieczu straciła swoją niezależność, ludzie przestali rozważać tematy dotyczące natury świata i – co było niegdyś bardzo popularne, a w czasach dzisiejszych przeżywa renesans – pytań o sens istnienia. Głównym zadaniem filozofii w średniowieczu stało się wyjaśnianie i systematyzowanie prawd wiary, które były pewnikami nie podlegającymi dyskusji. Głównymi myślami filozoficznymi w średniowieczu była scholastyka, mistyka i dualizm. W późniejszym czasie jeśli ktoś miał jakiekolwiek zastrzeżenia do wiary katolickiej stawał się heretykiem i jego żywot najczęściej kończył się na stosie, ale ten osobny temat opisuję w dalszej części pracy. Zasada polegała na tym – to, czego nie potrafimy wyjaśnić uznajemy za dogmat wiary katolickiej.

Kościół miał ogromny wpływ również na architekturę i sztukę średniowieczną. Głównymi stylami architektury był styl gotycki oraz romański, które można spotkać głownie w przepięknych średniowiecznych katedrach i klasztorach. Większość budowanych ówcześnie kościołów romańskich posiadało plan w kształcie krzyża, który był najważniejszym symbolem kościoła katolickiego. Wiele rzeźb miało charakter alegoryczny i przedstawiało motywy biblijne, wyobrażenie Apokalipsy, piekło, potęgę grzechu i zła, monstrualne postaci szatanów. W Polsce w epoce średniowiecza powstało wiele zabytków o charakterze religijnym: katedra na Wawelu, kościół św. Andrzeja w Krakowie, katedra w Poznaniu, rzeźby portalu kościoła św. Wincentego we Wrocławiu i drzwi gnieźnieńskie - ilustrujące życie i śmierć św. Wojciecha. Styl gotycki powiązany był z duchem scholastycznym i mistycznym dojrzałego średniowiecza. Gotyk stał się architekturą miasta, przede wszystkim wspaniałych katedr, ale także budowli świeckich. W Polsce powstało wiele zabytków gotyckich, które zaprojektowane są z dużym rozmachem: kościół Mariacki w Krakowie, ołtarz Mariacki, katedry w Gdańsku i Wrocławiu.

Literatura średniowiecza również była w dużym stopniu uzależniona od Kościoła Katolickiego. Pomimo, iż zróżnicowanie stylowe w literaturze tego okresu jest znaczne, powstawały różne konwencje i kanony, których cechą wspólną był międzynarodowy język łaciński. Wiele dzieł było opartych na wzorach Pisma Świętego. W literaturze bardzo często pojawiał się alegoryzm, czyli występowanie motywu, który poza znaczeniem dosłownym miał jeszcze inne, ukryte i domyślne znaczenie. Charakterystyczną cechą dzieł średniowiecznych było ich zaangażowanie w sprawy religijne i świeckie, społeczne i duchowe. Kościół przez całe średniowiecze posiadał niemalże monopol na wydawane dzieła literackie, dlatego też wielu historyków uważa wynalazek Gutenberga za przełomowe wydarzenie kończące tą epokę.

Nie można nie wspomnieć o negatywnej roli kościoła na literaturę. Kościół zamknął stare biblioteki i pozwolił na ich niszczenie, przez co część wiedzy starożytnej została stracona. Przykładem niech będzie cement - popularny materiał budowlany w Rzymie, a odkryty na nowo dopiero w XIX wieku.

Kościół posiadał ogromne wpływy również w polityce średniowiecza. Nie będę tej pracy poświęcał na opisywanie historii krucjat, zamierzam jednak przybliżyć główne przyczyny, przebieg i skutki wydarzeń które wstrząsnęły średniowieczną Europą.

W roku 1070 Turcy Seldżuccy zajęli Jerozolimę. W jednej chwili ruch pielgrzymkowy zamarł, ponieważ wcześniej chętnie odwiedzana przez Chrześcijan Ziemia Święta teraz była zajęta przez wrogo do Chrześcijan nastawionych „innowierców”. Wówczas zrodziła się idea krucjat. Papież Aleksander II wezwał państwa średniowiecznej Europy, aby wsparły Hiszpanów w wypieraniu Turków z Ziemi Świętej. Zapoczątkowało to rozwój rycerstwa oraz ideę walki z niewiernymi. Pominę pierwszą wyprawę w roku 1095, kiedy to Piotr z Amiens, fanatyczny pustelnik nie czekał na zebranie się rycerstwa i na własną rękę zebrał tysiące wygłodniałych chłopów i wyruszył na Jerozolimę. Spośród niewielkiej ilości chłopów którzy dotarli do celu, ocalała bardzo nieliczna grupa, ponieważ zostali oni wybici w pień przez Turków.

Rycerstwu idea krucjat bardzo się spodobała. Był to łatwy sposób na zebranie potężnych łupów oraz zagarnięcie nowych ziem. W roku 1096 gotowa była już wyprawa rycerska licząca 300 tys. osób. Droga morską i lądową armia została przetransportowana na tereny Azji Mniejszej. Tak liczna armia wywołała niepokój w Konstantynopolu, Cesarz Aleksy II zażądał od krzyżowców przysięgi wierności i potwierdzenia, że tereny, które krzyżowcy zdobędą będą przeznaczone dla Bizancjum.

Ostatecznie dopiero po trzech latach udało się zdobyć Jerozolimę. W walkach uczestniczyło 20 tysięcy rycerzy. Po jej zdobyciu doszło do walk o władzę. Drogą kompromisu ustalono, iż władzę nad Ziemią Świętą posiada papież, w jego imieniu będzie rządzi patriarcha jerozolimski, natomiast władzę świecką oddano w ręce lennika papieskiego Gotfryda z Lotaryngii

Zdobycie Jerozolimy umocniło pozycję polityczną Kościoła Katolickiego. Dla obrony pielgrzymów przebywających w Ziemi Świętej powołano zakon Templariuszy (rok 1118), następnie powstało bractwo św. Jana, zakon Joannitów (ok r. 1130), na końcu powstał zakon Szpitala Najświętszej Maryi Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie - Krzyżacy.

Zakony nie zależały od władz miejscowych, były podległe bezpośrednio papieżowi. Gromadziły one spore majątki i zaczęły odgrywać znaczna rolę w polityce. Pomimo ich istnienia, Państwo Królewskie Jerozolimskie było nadal zagrożone najazdami Turków, którzy już w roku 1187 zajęły Jerozolimę.

Przez ponowne zajęcie Jerozolimy powstała potrzeba kolejnych krucjat. Początkowo piękna idea wypędzenia innowierców z Ziemi Świętej (którą przed teorią heliocentryzmu uważaną za środek świata) przerodziła się w wyprawy żądnych łupów nie tylko rycerzy, ale również grabiących, gwałcących awanturników, którym nikt o takie zachowanie wyrzutów robić nie będzie, ponieważ te wybryki były uważane za „akcje podejmowane w obronie wiary”.

Przez setki lat kościół prowadził walki o rzeczywistą władzę w Europie (głównie o inwestyturę) z cesarstwem. Papież Innocenty III doprowadził do naniesienia na królów Anglii i Francji danin, rozstrzygał ich konflikty, decydował o tym, kto ma zostać nowym cesarzem. Jeden z jego następców, Bonifacy VIII toczył spór z królem Francji Filipem IV Pięknym, w ramach odwetu za daninę na kościół wprowadza podatki na duchowieństwo, zabrania wywozu złota z Francji. Najpotężniejszą bronią papieża była możliwość rzucania klątw. Klątwa oznaczała wyłączenie człowieka ze społeczności wiernych, w wypadku śmierci osoby obłożonej klątwą, czekało go wiekuiste potępienie. Był to czas myślenia magicznego, nic więc dziwnego, że nawet władcy mocarstw bali się nałożenia klątwy. Uważano, że mocą samej klątwy można być potępionym, jak poprzez sam udział w obrzędach, sakramentach można było być zbawionym.

Inkwizycja była to instytucja policyjno – sądowa sięgająca swymi początkami IV wieku, której koniec w większości państw europejskich nastał w wieku XVIII (wyjątkiem mogą być Włochy, gdzie działała do roku 1859). Rzeczywista działalność inkwizycji rozpoczęła się jednak dopiero w roku 1184, gdy papież Lucjusz III rozkazał wszystkim biskupom zwalczanie herezji, a sądy biskupie otrzymały nazwę sądów inkwizycyjnych. Podstawy do działania Inkwizycji określił Tomasz z Akwinu, który twierdził, iż innowierców nie można tolerować i należy karać ich śmiercią. Papieżom średniowiecznej Europy te słowa bardzo pasowały do aktualnej sytuacji, zakon dominikanów w roku 1229 został wyznaczony przez papieża Grzegorza IX do kierowania Inkwizycją. Głównym zadaniem Inkwizycji było zwalczanie heretyków, czyli ludzi, którzy mogliby w jakimkolwiek stopniu zagrozić Kościołowi. Ofiarami padali inaczej odbierający słowa Biblii teologowie, uczeni, a także ludzie posądzani o czary, którymi bardzo często okazywały się samotne kobiety, które zostały karane śmiercią na stosie tylko dlatego, że posiadały krzywy nos lub czarne proste włosy. Głównymi metodami działania Inkwizycji było donosicielstwo, szpiegostwo, przesłuchania (a co za tym idzie – tortury).

Kolejnym przykładem na wielką rolę Kościoła w polityce średniowiecza mogą być walki katolików z heretykami, które wstrząsnęły średniowieczną Europą. Wszystko zaczęło się od odmienności poglądów teologów Jana Husa oraz Johna Wiklefa, które podważały większość dogmatów religijnych oraz krytykowały politykę Kościoła, wzywając do życia osób duchownych w cnocie i skromności. Niestety, papieżowi życie w cnocie, nie wspominając o ubóstwie, było „wyjątkowo nie na rękę” i wykorzystując swe ogromne wpływy wśród władców ówczesnej Europy postanowił on przeprowadzić zorganizowaną akcję przeciwko heretykom na terenach Europy, która trwała przez setki lat. Dochodziło do otwartych bitw na terenach dzisiejszych Czech, południowo – zachodniej Polski oraz ogromnej części Europy środkowej.

Kościół Katolicki w historii średniowiecza odegrał kluczową rolę, zarówno na płaszczyźnie politycznej, jak i ekonomicznej i społecznej. Wszystkie wielkie wojny średniowiecza były w mniejszym lub większym stopniu wywołane przez działania kościoła, głowy największych państw ówczesnej Europy chyliły czoła przez papieżami, których się niejednokrotnie bali. Była to najlepiej rozwijająca się, najbogatsza, wreszcie najpotężniejsza instytucja średniowiecznej Europy.