Zróżnicowanie społeczne i ruchliwość społeczna

Źródło:
- B. Szacka „ Wstęp do socjologii”
- J. Wódz „ Socjologia dla prawników i politologów”
- A. Giddens „ Socjologia”


Zróżnicowanie społeczne i ruchliwość społeczna

Wszystkie zbiorowości ludzkie składają się z jednostek, które różnią się między sobą. Różnią się wzrostem, kolorem skóry, barwą włosów i oczu, a także tuszą i stopniem podatności na choroby. Różnią się płcią i wiekiem, zdolnościami i umiejętnościami, także rozmiarem majątku, zakresem władzy i poziomem wykształcenia. Jedne z tych różnic mają pochodzenie biologiczne, np. płeć, inne zaś społeczne np. wykształcenie, władza, majątek. Katalog obu rodzaju różnic można by znacznie wydłużyć, ale i to wyliczenie wystarcza, aby zdać sobie sprawę z wielkości rodzajów zróżnicowania jednostek ludzkich.
Socjologowie zajmują się zróżnicowaniem społecznym, główną uwagę poświęcają tym różnicom, które są podstawą nierówności społecznej ludzi. Istnieje jednak ogólnoludzka skłonność do przeistaczania różnic występujących między członkami zbiorowości w hierarchię nierówności. Różnice są przyczyną nierówności między jednostkami. Ponieważ głównym przedmiotem zainteresowania socjologii jest nowoczesne społeczeństwo przemysłowe, socjolodzy skupiają uwagę na różnicach i nierównościach społecznych występujących w społeczeństwach właśnie nowoczesnych. Są to społeczeństwa, w których dominują pozycje osiągane a więc takie, których uzyskanie uważa się za zależne od samego człowieka.
Kształtowaniu się w Europie nowoczesnych społeczeństw przemysłowych towarzyszyło przekonanie, że zrównanie wszystkich wobec prawa i zniesienie nierówności stanowych związanych z określonymi pozycjami przypisanymi oznaczać będzie kres wielkich nierówności. Co niektórzy żywili przekonanie, że likwidacja zamkniętych stanów tworzących hierarchię da początek takiemu społeczeństwu, w którym miejsce człowieka w układzie nierówności zależne będzie jedynie od jego zdolności oraz pracowitości. Wszelkie przedziały każda jednostka łatwo będzie mogła przekraczać w ciągu swego życia nawet wielokrotnie. Tak więc już nawet u zarania nowoczesnych społeczeństw przemysłowych powstał wzorzec społeczeństwa merytokratycznego , czyli takiego w którym miejsce człowieka w hierarchii społecznej zależy od niego samego, i nie ma żadnych przeszkód, aby każdy mógł zająć takie, jakie mu się należy stosownie do wyposażenia intelektualnego i cech osobistych. Do standardowych pytań badawczych tej dyscypliny należą pytania o przeszkody i bariery na drodze swobodnego przepływu jednostek między różnymi poziomami hierarchii społecznych.
W socjologii występują trzy podstawowe, uważane za klasyczne, ujęcia podziałów społecznych. Są to: koncepcja klas Karola Marksa, koncepcja trzech wymiarów podziałów społecznych Maxa Webera oraz koncepcja stratyfikacji (uwarstwowienia).

Karol Marks uważał, że podstawowe podziały w społeczeństwie są związane z różnicą stosunku do środków produkcji – jedni je mają, inni zaś są ich pozbawieni. Skupił się on, wyłącznie na podziale klas, które w najogólniejszym sensie to wielkie zbiorowości, które mają jednakowy stosunek do środków produkcji, co należy rozumieć w sposób następujący: klasa albo posiada środki produkcji i czerpie zyski ekonomiczne, albo tych środków produkcji nie posiada i jest po prostu wykorzystywana w sensie ekonomicznym przez przymus lub przez stworzenie sytuacji dominacji. Ta wydawała by się prosta definicja zawiera jednak i drugą stronę. Otóż pytając o stopień świadomości klasowej (a więc świadomości tego, że się dominuje, albo że jest się przedmiotem dominacji) pytamy także o system władzy, który z założenia ma działać na korzyść klasy dominującej. I tutaj pojawia się polityczny sens marksistowskiego podziału na klasy społeczne. Nie jest więc to podział tylko na wielkie zbiorowości społeczne, jest to też wyjaśnienie treści władzy, jaka występuje w społeczeństwie dzielącym się na klasy. W klasycznym marksizmie mówiono o tym, że klasy społeczne nie tylko opisują układ konfliktów interesów między nimi, stąd założenie że klasy występują w parach antagonistycznych, ale także poprzez wyjaśnienie istoty konfliktów interesów mogą służyć do motywowania klasy zdominowanej by siłą starała się przejąć władzę i doprowadziła później do likwidacji dominacji, której jest przedmiotem. Analiza podziału społecznego na klasy społeczne została także użyta do uzasadnienia systemu politycznego zwanego komunizmem. W epoce industrialnej podział na klasę robotniczą i klasę właścicieli kapitału faktycznie wyjaśniał wiele zachowań zbiorowych. To właśnie w obronie poziomu życia, płac, godnych warunków pracy itd. Ukształtował się ruch związków zawodowych. Proces kształtowania się świadomej klasy robotniczej Marks przedstaw3ił w napisanym wspólnie z F. Engelsem „Manifeście komunistycznym”. Początkowo w jednej fabryce pojedynczy robotnicy zaczynają dopominać się o swoje prawa i wchodzą w konflikty z właścicielem fabryki. Następnie wszyscy robotnicy tej fabryki zauważają, że są w jednakowym położeniu i mają wspólne interesy. Potem uświadamiają to sobie robotnicy całego miasta i regionu, potem całego kraju, aż wreszcie całego świata i hasłem ich staje się zawołanie: „Proletariusze wszystkich krajów łączcie się”.



W epoce postindustrialnej znikli klasyczni kapitaliści i zaczęła też zanikać tradycyjna klasa robotnicza.
I wówczas to właśnie podział klasowy w postaci zaproponowanej przez marksistów przestał już wyjaśniać zachowania zbiorowe. Dziś gospodarką zarządzają menadżerowie, a więc ludzie o wysokich umiejętnościach, wynajęci do tej pracy, a dawni kapitaliści wmieszali się w resztę społeczeństwa. Także z chwilą gdy postęp techniczny zaczął wymagać od robotnika często bardzo skomplikowanych umiejętności, przestał on być reprezentantem swojej dawnej klasy. Często ze względu na umiejętności i wkład włożony w ich zdobycie zbliżał się on pomału do tych, którzy posiadając kapitał formalnie byli kapitalistami choć musieli dużo pracować by dorównać konkurencji technologicznej. Trudno byłoby dziś nazwać pracownika firmy informatycznej nazwać robotnikiem bowiem jego umiejętności stawiają go bliżej właściciela niż niewykwalifikowanego robotnika kopiącego rowy. Tak więc na skutek postępu technicznego w rozwiniętych społeczeństwach postindustrialnych podział klasowy nie ma już zastosowania.

Przechodząc do omawiania podziału warstwowego należy zaznaczyć, że pierwszym, który chciał ująć w formie teoretycznej tę problematykę był Max Weber . Uznał on, że o ile klasy tworzą się wyłącznie na podstawie kryteriów ekonomicznych, o tyle warstwy są zbiorowościami o podobnym stylu życia, podobnym sposobie myślenia, podobnych źródłach prestiżu społecznego, wreszcie o podobnych sposobach oddzielania się od innych, tworząc wrażenie, że są niższe lub wyższe. I choć definicja Webera nie jest precyzyjna to jednak ta myśl, którą zawarł w swojej propozycji dzielenia społeczeństwa na warstwy, uznana została za bardzo atrakcyjną. Weberowska teoria podziałów społecznych wyrosła z przekonania, że nie jest możliwe uszeregowanie wszystkich nierówności społecznych w jedną hierarchię. Nierówności społeczne są rezultatem walki o podział różnego rodzaju skąpych zasobów dóbr zarówno materialnych jak i niematerialnych takich jak uznanie społeczne i władza. Te trzy rodzaje dóbr Weber widział jako podstawę trzech zasadniczych płaszczyzn zróżnicowania społecznego. Były nimi: płaszczyzna ekonomiczna, w której występuje podział na klasy, płaszczyzna prestiżu, w której istnieje podział na stany i płaszczyzna polityczna, w której mamy doczynienia z podziałem na partie.
Klasy : Podobnie jak Marks, źródła podziału na klasy Weber widział w gospodarce. Pisał: „klasę tworzą wyłącznie interesy ekonomiczne i to związane z istnieniem rynku”. Na tym kończy się podobieństwo z Marksem. Wedle Webera podział na klasy, wyznacza nie stosunek do środków produkcji, ale rodzaj szans na rynku , które zależą nie tylko od posiadania własności, ale i kwalifikacji. Szanse na rynku wyznacza dysponowanie dobrami, lub umiejętnościami pozwalającymi na osiąganie dochodów.
Inne szanse ma na rynku wysoko wykwalifikowany specjalista, lekarz czy prawnik, inne zaś szewc czy krawiec, a jeszcze inne niewykwalifikowany robotnik, który ma do zaoferowania jedynie własną siłę fizyczną.

Stany : W koncepcji Webera stany, w przeciwieństwie do klasy mają poczucie wspólnoty, aczkolwiek często słabe wykształcenie. Podczas kiedy sytuację klasową wyznaczają szanse na rynku to sytuację stanową wyznacza „godność” społeczna, która wiąże się z jakąś cechą wspólną pewnej liczby osób. Od każdego kto chce należeć do danego stanu, oczekuje się określonego stylu życia. Dlatego też podział na stany wiąże się ze sferą konsumpcji, podczas gdy podział na klasy jest związany ze sferą produkcji. Z „godnością” stanową łączy się dążenie zachowania dystansów wobec osób spoza danego stanu i skłonność do odgradzania się od innych. Niechętnie jeśli w ogóle utrzymuje się z nimi stosunki towarzyskie i zawiera związki małżeńskie.

Partie : przez partie rozumiał wszelkie grupy, które stawiają sobie za cel wpływanie na aparat władzy i budowanie go w miarę możliwości ze swoich stronników.

Trzecim ujęciem podziału społecznego (obok ujęcia Marksa i Webera) jest koncepcja stratyfikacji – uwarstwowienia . W najszerszym znaczeniu termin stratyfikacja jest używany do opisu społeczeństw, w których istnieje nierówny podział dochodów, władzy, prestiżu oraz innych pożądanych dóbr i ozn. Hierarchiczny układ poziomów położenia społecznego, które różni podział w udziale tych dóbr. Poziomy te w odniesieniu do współczesnych społeczeństw przemysłowych najczęściej określane są dzisiaj mianem warstwy, niekiedy klasy, jeżeli wyróżnia się je w płaszczyźnie ekonomicznej. Rozpatrywanie podziałów społecznych z perspektywy stratyfikacyjnej jest w dużej mierze związane z tradycją socjologii amerykańskiej. Jeden z socjologów – Warner, stwierdził, że o pozycji jaką każdy zajmuje w społeczności, decyduje nie tylko wysokość dochodów, ale i inne czynniki, np. szacunek i poważanie ze względu na walory moralne.
W warstwie ideologicznej wskazywano, że w punkcie wyjścia wszyscy mają takie same szanse osiągnięcia wysokich pozycji, a o tym, czy je osiągną decyduje wyłącznie talent i praca jednostki.
W warstwie merytorycznej podjęto pytanie, co to jest stratyfikacja, oraz próby zawężenia tego pojęcia. Proponowano, aby rozumieć ją nie po prostu jako każde hierarchiczne zróżnicowanie jednostek, ale jako system utrwalonych warstw, do których przynależność jest w znacznej mierze określana przez międzypokoleniowe przekazywanie pozycji lub co najmniej przez szanse osiągnięcia określonych pozycji. Innymi słowy, proponowano, aby o stratyfikacji mówić tylko wtedy, kiedy istnieje „dziedziczna nierówność”.

Aby badać uwarstwowienie społeczne, należało znaleźć wskaźniki pozwalające na określenie warstw na podstawie kryteriów mierzalnych. Takimi wskaźnikami stały się: dochód, wykształcenie mierzone liczbą lat nauki i prestiż zawodu. W perspektywie empirycznej przez stratyfikację rozumie się takie podziały społeczne, w których pozycja społeczna ludzi może być ujmowana jako wyższa lub niższa z punktu widzenia którejś z wymienionych cech mierzalnych. Badania tak rozumianej stratyfikacji społecznej pokazują nierówny podział takich dóbr jak formalne wykształcenie, ranga zawodu, dochód. W wyniku tego nierównego rozdziału tworzą się hierarchie. Socjolodzy badając stratyfikację interesują się nie tylko tymi trzema odrębnymi hierarchiami, ale przede wszystkim ich powiązaniami. Ponieważ analiza tych powiązań wykazuje, że zawód jest czynnikiem wiążącym wykształcenie z dochodem, jest on traktowany jako podstawowy element określający pozycję jednostek w układzie stratyfikacyjnym.

Zainteresowanie zróżnicowaniem społeczno – zawodowym wynika z potwierdzonego empirycznie przekonania, że pozycje zawodowe i wykonywanie związanych z nimi ról jest w społeczeństwach nowoczesnych podstawowym czynnikiem, który sytuuje ludzi w układzie nierówności społecznych. Zawody są wynikiem podziału pracy i pojawiły się wraz z rozwojem gospodarki i powstaniem rynku, na którym praca i umiejętności stały się jednym z towarów. Jest rzeczą oczywistą, że wobec ogromnej liczby różnorodnych zawodów istniejących współcześnie pojedyncze zawody nie mogą być ani użytecznym narzędziem, ani przedmiotem badań socjologicznych. Aby takimi się stały, muszą zostać połączone w szersze kategorie. Czyli niezbędna jest ich klasyfikacja. Klasyfikacje zawodów dostarczają podstawy do konstruowania skal zawodów. W Polsce opracowano trzy takie skale:
1. skale wg złożoności pracy
2. skale wg kryterium prestiżu
3. skale wg kryterium pozycji społeczno – ekonomicznej.
Skale te pozwalają na dostarczenie narzędzi do poznania hierarchicznego usytuowania w przestrzeni społecznej przedstawicieli poszczególnych kategorii zawodowych czyli cech ich położenia społecznego. Tymczasem wiele badań wskazuje, że istnieje umiarkowana zależność między zawodem a dochodem. Na rozluźnienie związku między zawodem i dochodem wpływają trzy podstawowe czynniki. Pierwszy z nich to płeć. Kobiety zarabiają średnio 80% tego co w tych samych zawodach zarabiają mężczyźni. Drugim jest sektor gospodarki, trzecim wielkość zakładu pracy .

Na pierwszy rzut oka prestiż wydaje się cechą subiektywną, niemożliwą do zmierzenia. Ludzie tak bardzo i pod tak wieloma względami różnią się między sobą, a oceniani są tak rozmaicie i wedle własnego uznania oceniających, że trudno jest wyobrazić sobie przełożenie tych rozmaitych subiektywnych ocen na obiektywne, ilościowe miary.

Aby wykazać, że jest to możliwe należy w pierwszym rzędzie podkreślić, że badaczy interesuje zróżnicowanie społeczne na poziomie makrospołecznym, na którym w grę wchodzi nie prestiż osób, ale zawodów. W społeczeństwach małych, gdzie wszyscy się znają prestiż każdego człowieka zależy od jego cech osobistych. W nowoczesnych społeczeństwach przemysłowych, w których najczęstsze stosunki między ludźmi to stosunki rzeczowe między anonimowymi jednostkami, cechy osobiste poszczególnych osób nie są widoczne i umykają ocenie społecznej. O prestiżu człowieka w kręgu znajomych decyduje to, jaki on jest, o prestiżu wśród nieznajomych to, kim jest. Stwierdzenie, że przedmiotem zainteresowania jest nie prestiż osób, ale prestiż zawodu, nie wystarcza do wyjaśnienia, w jaki sposób subiektywne oceny zostają przekształcone w obiektywną ilościowo miarę. Dokonywane jest to za pomocą procedury, która polega na zbieraniu wielu pojedynczych ocen poszczególnych zawodów i na ich podstawie określaniu ogólnej oceny każdego z nich, na przykład w postaci matematycznej przeciętnej. Znaczne podobieństwo hierarchii prestiżu zawodów w wielu różnych krajach skłoniło badaczy do wysunięcia hipotezy, że czynnikiem odpowiedzialnym za ten stan rzeczy jest poziom ekonomicznego rozwoju kraju. Sądzono, że wpływać on może nie tylko na charakter samych zawodów, ale i na kształt kultury, a co za tym idzie – pośrednio i na systemy wartości leżące u podstaw oceny prestiżu zawodów.
Pozycja klasowa jednostki jest przynajmniej częściowo jej własnym osiągnięciem, nie jest po prostu „dana” przy urodzeniu. Ruchliwość społeczna wskazuje, jakie są szanse awansu uzdolnionych jednostek, które przyszły na świat w niższych warstwach społecznych. W socjologii przez ruchliwość społeczną rozumie się zmianę miejsca jednostek lub grup w systemie społecznego zróżnicowania rozpatrywanego najczęściej jako hierarchiczny układ pozycji bądź warstw.
W przypadku jednostek zmiana miejsca w systemie zróżnicowania społecznego nie musi oznaczać zmiany ich usytuowania w hierarchii społecznej. Ruchliwość pozioma jest wtedy, gdy jednostki przemieszczają się między kategoriami zawodowymi na tym samym poziomie hierarchii. Ruchliwość pionowa zaś polega na przemieszczaniu się jednostek między poziomymi hierarchiami społecznymi. Ruchliwość pionowa może oczywiście polegać na przemieszczaniu się w górę, a więc awansie, jak i w dół, a więc degradacji.
Dodatkowo można wyróżnić ruchliwość wewnątrzpokoleniową – to podnoszenie przez jednostkę poziomu swojego wykształcenia, nabywanie nowych kwalifikacji, bogacenie się i w konsekwencji przesuwanie się na wyższe pozycje (lub niższe) w granicach jednego pokolenia.
Ruchliwość międzypokoleniowa to zajęcie przez jednostkę wyższej bądź niższej pozycji niźli mieli jego rodzice wskutek zdobycia przez nią innego wykształcenia i uzyskania innych kwalifikacji oraz dochodów.
O obu rodzajach ruchliwości (wewnątrz i międzypokoleniowej) decydują rozmaite czynniki:
· cechy jednostek oraz ich rodziców
· możliwość przesunięcia jakie stwarza społeczeństwo. Zależy to od stopnia otwartości, a także od istnienia w nim mechanizmów wyrównywania szans młodzieży ze społeczeństw upośledzonych środowisk i rodzin
· zmiany na rynku pracy. Czasami są one rezultatem rozmaitych kataklizmów powodujących ubytek ludności, np. w czasie wojny celowo niszczono elity intelektualne podbitego kraju. Najczęściej jednak zmiany na rynku pracy są wynikiem rozwoju gospodarki, który powoduje zmianę składu społeczno – zawodowego kolejnych pokoleń.

Podsumowując:
W podziale klasowym była koncepcja wskazująca na pary klas antagonistycznych i ten układ antagonistyczny miał wyjaśniać zachowania zbiorowe, w podziale warstwowym, natomiast taką funkcje pełni owo poczucie dystansu do innych, poczucie wyższości i niższości. Jeśli zastanowić się nad tym, co składa się na pojęcie statusu społecznego, który wyraźnie różni poszczególne warstwy od siebie, to można powiedzieć, że składa się na niego wiele takich cech (pochodzenie, wykształcenie, poziom intelektualny), które pozwalają widzieć siebie w pewnym układzie hierarchicznym, a więc jako członka warstwy wyższej bądź niższej. To poczucie dystansu wobec innych jest istotnym składnikiem podziału warstwowego, natomiast to jakie czynniki decydują o statusie, skąd pochodzi prestiż społeczny danych jednostek, czy większych zbiorowości składających się na warstwę, to zależy od konkretnego społeczeństwa. Podział warstwowy bowiem nie jest dany raz na zawsze, ulega ciągłym przemianom, ponieważ ciągle zmieniają się powody osiągnięcia lub utraty prestiżu społecznego, ciągle też nowe pokolenia zyskują szansę uzyskania statusu, który inaczej umiejscowi je w społeczeństwie wobec już istniejących warstw społecznych.
Jak więc widać, podział warstwowy w społeczeństwie amerykańskim nowoczesnym) z jednej strony oddaje hierarchiczny układ pozycji społecznych i wpływ, z drugiej jednak wyjaśnia też aspiracje społeczne. Należy przy tym bardzo mocno podkreślić, że jednym z najważniejszych czynników pozwalających na podniesienie swego prestiżu jest kształcenie dzieci, zwłaszcza kształcenie na uniwersytetach cieszących się ogólnonarodową renomą. Jest to w warunkach amerykańskich drogie, ale też traktowane jako swoiste potwierdzenie swych aspiracji należenia do warstwy co najmniej średniej wyższej.
Można się zastanawiać, czy ten podział warstwowy, który kojarzony jest przede wszystkim ze społeczeństwem amerykańskim będzie miał szersze zastosowanie do społeczeństw europejskich. Otóż wiele wskazuje na to, że właśnie z chwilą, gdy dawne podziały klasowe stracą zastosowanie, podziały warstwowe zaczną dokładniej opisywać europejskie społeczeństwa. Tak się dzieje w krajach mających najwięcej sukcesów gospodarczych, tam bowiem coraz silniejszą częścią społeczeństwa jest warstwa średnia. To właśnie warstwy średnie dają gwarancję stabilności systemów demokratycznych. Trzeba wierzyć, że i w Polsce po jakimś czasie wytworzy się prężna klasa średnia stabilizująca demokrację .