Stanisław Przybyszewski - życie i twórczość

Życiorys

Przybyszewski był dramaturgiem, powieściopisarzem, eseistą, ponadto największym zwolennikiem i propagatorem skrajnego modernistycznego estetyzmu, wyrażającego się w haśle"sztuka dla sztuki". Był synem wiejskiego nauczyciela. Uczęszczał do gimnazjum niemieckiego w Toruniu i Wągrowcu, następnie wyjechał do Berlina, gdzie przez pewien czas studiował architekturę i medycynę. W latach 1892 - 93 redagował socjalistyczną "Gazetę Robotniczą", wydawaną w Berlinie dla emigrantów polskich.

W roku 1892 wydał eseje filozoficzne pt. "Z psychologii jednostki twórczej" (cz. I "Chopin i Nietzsche", cz. II "Ola Hansson"), dzięki którym stał się osobą popularną w środowisku niemiecko - skandynawskiej bohemy artystycznej Berlina. Zaprzyjaźnił się m.in. z malarzem E. Munchem, dramatopisarzem A. Strindbergiem. W 1893 r ożenił się z Norweżką Dagny Juel, uważaną za muzę tego środowiska.

Twórczość w języku niemieckim dała mu rozgłos w Niemczech, krajach skandynawskich, Czechach i w Polsce, więc gdy w 1898 r. wrócił do kraju, został w Krakowie entuzjastycznie przyjęty jako guru młodego pokolenia. Redagował "Życie" przy artystycznej współpracy S. Wyspiańskiego, aż do upadku pisma w 1900 r. Wokół postaci pisarza narastała atmosfera skandalu obyczajowego, spowodowanego brakiem zahamowań w życiu towarzyskim

(demonstrowany alkoholizm, narkomania, nielegalizowanie związków erotycznych), osobistym (samobójstwo porzuconej przyjaciółki, rozbicie małżeństwa Kasprowiczów) i artystycznym (eksponowanie w twórczości tematyki erotycznej). W latach 1901 - 1905 Przybyszewski mieszkał w Warszawie, 1906 - 1919 w Monachium, 1919 - 1920 w Poznaniu, 1929 - 1924 w Gdańsku, gdzie zainicjował otwarcie gimnazjum polskiego. Późne lata Przybyszewskiego to
czas otrząśnięcia się z przyzwyczajeń cyganerii i zwrócenie się ku polskim sprawom narodowym. W 1924 r. osiadł w Warszawie, gdzie objął stanowisko urzędnika kancelarii prezydenta. W ostatnich latach życia pracował nad pamiętnikami zatytułowanymi "Moi wspócześni".

Twórczość

1. Manifest "sztuki dla sztuki"

Przybyszewski był wyznawcą hasła: "sztuka dla sztuki", ponadto odnaleźć można w jego twórczości niezwykle silne wpływy dekadentyzmu i nietzscheanizmu. Swoje poglądy sformułował w manifeście "Confiteor" (1899), w pismach z czasów berlińskich, a także artykułach drukowanych w "Życiu" i zebranych w tomie "Na drogach Duszy" (1900). U podstaw światopoglądu Przybyszewskiego stała myśl Nietzschego o nadczłowieku - artyście, którego nie ograniczają żadne nakazy bądź zakazy społeczne: "Co jednostkę twórczą dnia dzisiejszego wyróżnia - pisał w eseju "Z psychologii jednostki twórczej" - to poczucie wyższości nad ludźmi, poczucie, że stoi poza interesami doczesnymi gromady." Następstwem tego typu poglądów i wprowadzenia ich w życie był narastający konflikt jednostki wybitnej (artysty) ze społeczeństwem uznanym za "naród filistrów", a przez to pogardzanym. Społeczeństwo nie pozostało artystom dłużne, pozbawiając ich możności zarobkowania poprzez kupno ich dzieł. Zresztą zasadą artystyczną modernistów było tworzenie dla samego aktu tworzenia ("sztuka dla sztuki"), ich dzieła nie stanowiły produktu na sprzedaż. Celem miała być sztuka czysta, mająca wartość autonomiczną, wolna od utylitaryzmu, służby jakimkolwiek ideom czy celom, odtwarzająca "życie duszy we wszystkich przejawach" ("Confiteor").

2. Teoria "dramatu syntetycznego"

Przybyszewski jako dramatopisarz sformułował własną teorię "dramatu syntetycznego" w rozprawie "O dramacie i scenie" (1904). Teoria ta zbliżała się do założeń symbolizmu, jednak w praktyce sprowadzała się do nużących dyskusji bohaterów z upostaciowanym sumieniem. Istotą tych rozmów był problem winy i kary za popełniony grzech, najczęściej zdradę małżeńską.

Materiał do sztuk Przybyszewski czerpał z własnego życia, co między innymi stało się przyczyną skandalizującej popularności tych zapomnianych już dziś dramatów. Największym powodzeniem cieszyły się: "Dla szczęścia" (1900), "Złote runo" (1901) i "Śnieg" (1903).

3. Powieściopisarstwo

Bardziej wartościowe pod względem artystycznym są powieści Przybyszewskiego. Czołowy polski dekadent z upodobaniem budował efektowne wizje artystyczne, uzyskiwane dzięki dużej ekspresji słowa, nierzadko ocierające się o prozę poetycką. Obsesją Przybyszewskiego była rola popędu płciowego w życiu człowieka, co stanowiło stały motyw jego twórczości i samego życia artysty. Często stosowanym zabiegiem formalnym jest wprowadzanie wątków snu, halucynacji, majaczeń przeżywanych przez bohaterów. Tworzy to zamierzony efekt niespójności kompozycyjnej. Najsłynniejsze spośród powieści Przybyszewskiego to: "Dzieci szatana" (1897, przekł. pol. 1899), "Homo sapiens" (1901), "Synowie ziemi" (1904).