Błędy w wywiadzie socjologicznym

Błędy wywiadu to najczęściej błędy ankieterskie, którymi najogólniej ujmując, nazwiemy takie zachowanie, które odbiega od przyjętych dyrektyw, ale nie wynika ze złej woli. Tak wiec pojęciem tym nie obejmujemy wszelkich uchybień, jakie mogą pojawić się w związku z zastosowaniem wywiadu. Stąd też pomijamy celowe działanie na szkodę badań i wszelkie postacie oszustwa bez względu na motywację, jaką mógł się kierować ankieter np. niedbale przygotowany kwestionariusz, brak stosownego przeszkolenia i instruktażu do danego badania, niewłaściwa organizacja badań, obiektywne trudności ze znalezieniem właściwego czasu i miejsca rozmowy, cechy osobowościowe respondenta uniemożliwiające poprawna konwersację.

Ankieter w swojej pracy, podobnie jak w każdej innej, może popełnić błędy. Spróbujmy się im przyjrzeć w uporządkowaniu dokonanym przez K.Kistelskiego. Zgodnie z ta propozycją, ogół błędów ankieterskich można rozpatrywać z punktu widzenia zakłóceń, jakie powstają w procesie wzajemnego komunikowania się. W metodzie wywiadu mamy do czynienia z dwoma układami: ankieter-respondent i ankieter-badacz. Biorąc pod uwagę to, w którym z tych układów doszło do zaburzeń, wyróżniamy błędy zakłócające wzajemne komunikowanie się ankietera z respondentem oraz ankietera z badaczem.

1. Błędy zakłócające komunikowanie się między ankieterem a respondentem.
Do tego typu uchybień zaliczamy:
- nieprawidłowości w sposobie zadawania pytań (np.. zbyt szybkie i zbyt ciche odczytywanie pytań, niedbała wymowa, nieprawidłowa intonacja, mylące rozłożenie akcentów na poszczególne części zdania, lekceważący czy bagatelizujący ton w jakim stawia się pytania);
- deformacje treści bądź formy pytania (np. zastępowanie niektórych słów innymi, zmiany stylistyczne, pomijanie całych fragmentów pytania, sformułowanego z zastosowaniem kilku zdań wyjaśniających istotę sprawy, o którą chodzi, niedokładne podanie kafeterii, bądź podanie jej w sposób trudny do zapamiętania, uzupełnianie na własną rękę pytań o dodatkowe elementy);
- uchybienia w zakresie reguł postępowania podyktowanych strukturą formalną kwestionariusza bądź instrukcją do jego uzupełniania;
- niestosowność w sposobie sondowania i pogłębiania (np. naleganie by respondent powiedział o czymś więcej niż by wynikało z pytania, zadawalanie się lakoniczną odpowiedzią, ale nie w kierunku, w którym należało zmierzać, podpowiadanie bądź negowanie odpowiedzi w sytuacji, gdy respondent naprawdę nie ma wyrobionego zdania w danej sprawie bądź nie dysponują żądaną informacją);
- inne mankamenty (np. pozwolenie, aby respondent sam wypełniał kwestionariusz, nie udzielenie wyczerpujących informacji o celu badań, poufności zbieranych informacji, okazywanie swoich negatywnych nastawień wobec respondenta, komentowanie jego wypowiedzi w przypadku pytań otwartych);
- nieumiejętność pokierowania rozmową na temat, prowadzenie wywiadu w obecności osób trzecich, gdy można ich towarzystwa uniknąć, rozmawianie w warunkach lokalowych zakłócających spokój, nieumiejętność rozładowania napięcia powstałego w trakcie wywiadu, składanie respondentowi obietnic ich pokrycia, korzystanie z usług respondenta, pożegnanie utrudniające powrót do respondenta.


2. Błędy zakłócające komunikowanie się ankietera z badaczem.
Do tego rodzaju uchybień zaliczamy:
- naruszenie formalnych wymagań w zakresie zapisu odpowiedzi (trudne do odczytania pismo, kolor długopisu, skróty);
- zniekształcenie informacji przekazywanych przez respondenta (niezapisanie odpowiedzi bądź jej części, dopisywanie, wadliwe streszczenie wypowiedzi, pomyłka w zaznaczaniu odpowiedzi na dobre pytania, mimo iż żadna z nich nie pasowała i należało umieścić ją pod pozycją „inna” i zanotować w podanym brzmieniu, złe uszeregowanie według np. stopnia ważności);
- braki adnotacji umożliwiających identyfikację wywiadu (np. brak podpisu ankietera, niewypełnienie rubryki umożliwiającej identyfikację typu badań, rejon, z którego pochodzi respondent itp.
3. Wpływ niektórych czynników niezależnych od ankietera na przebieg procesu komunikowania się z respondentem.
W dotychczasowych rozważaniach akcentowaliśmy rolę ankietera w kształtowaniu się tego procesu. Nie upoważnia to oczywiście do domniemania, iż wszystko zależy od jakości pracy ankietera. Poniżej spróbujemy zasygnalizować wpływ na ten proces takich okoliczności, które całkowicie (bądź prawie całkowicie) nie zależą od badającego. Wszystkie te okoliczności i czynniki można podzielić na dwie kategorie:
a). makrospołeczne;
b). mikrospołeczne.
Do czynników makrospołecznych zaliczamy takie, które wiążą się z sytuacją całego społeczeństwa, a nie tylko konkretnego respondenta. Może to być sytuacja polityczna w kraju, która rzutuje na określony stosunek ludzi do badań socjologicznych. Przykładowo biorąc, w latach 80-tych, prawdopodobnie na skutek wprowadzenia stanu wojennego, wyraźnie nasilił się negatywny stosunek Polaków do badań kwestionariuszowych w ogóle, wzrósł odsetek respondentów uchylających się od odpowiedzi w sprawach politycznych i ekonomicznych kraju.
Innym zjawiskiem podyktowanym sytuacją polityczną kraju, a zakłócającym proces komunikowania się, może być funkcjonujący w świadomości społecznej podział na opinie prywatne (na użytek własny i osób bliskich) oraz publiczny (na użytek instytucji publicznych np. pracy, radia, władzy państwowych). Przeświadczenie respondentów, iż ankieterzy są przedstawicielami „świata instytucji” skłania ich do wypowiedzi zgodnych z „rytuałem mówienia w sytuacjach oficjalnych” i napomnieniem „nie wychylaj się”.

Kolejnym czynnikiem mającym wpływ na końcowy efekt wywiadu jest stopień ugruntowania się w świadomości społecznej stosownego poglądu na układ ról ankieter-respondent. W krajach, gdzie udzielanie wywiadu jest rzadkością, respondenci mają poważne problemy z wejściem w proponowaną im rolę. Inaczej mówiąc, niski poziom akulturacji udzielania wywiadu utrudnia prawidłowy przebieg rozmowy, mimo dużych umiejętności i wysiłku ankietera.

Do czynników mikrospołecznych zaliczamy okoliczności dotyczące małego układu społecznego, jakim jest sama sytuacja odbywania się konkretnego wywiadu. Są to zarówno czynniki zewnętrzne (termin, miejsce, obecność osób trzecich) jak i wewnętrzne (emocje przeżywane przez respondenta i ankietera w trakcie rozmowy, stopień zmęczenia rozmówców itp.)

Wobec czynników makrospołecznych ankieter jest w zasadzie bezradny. W odniesieniu do mikrospołecznych ma jakieś pole manewru, ale zwykle niewielkie, niektórych dodatku manewr wymaga poniesienia znacznego wysiłku (inny termin, miejsce, przerwanie wywiadu, przyjście w korzystniejszym czasie).