Skutki unii z Litwą dla państwa i narodu polskiego XIV- XVIII wiek.

W historii Polski możemy odnaleźć wiele przykładów umów międzypaństwowych zakładających czy to unię realna czy to personalną, zawieranych ze sprzyjającymi nam państwami. Traktaty unijne podpisywane były z różnych pobudek, czasami nawet pod przymusem. Jednakże związek powstały między Polską a Litwą zapoczątkowany unią w Krewie w 1385 roku, a zakończony III rozbiorem Polski w 1795 roku przetrwał ponad czterysta lat i był najtrwalszym połączeniem państw w Europie Środkowo-Wschodniej. Poniżej chciałabym przedstawić skutki unii z Litwą dla państwa i narodu polskiego ujmując je w ramach problematyczno- chronologicznych.

Szlachta polska w obliczu śmierci Ludwika Węgierskiego i wygaśnięcia unii polsko-węgierskiej stanęła przed obliczem wyboru męża dla królowej Jadwigi. Najlepszym kandydatem okazał się Jagiełło, syn Olgierda, Wielki Książę Litewski. Unia podpisana w 1385 r w Krewie zakładała przyłączenie lub inkorporację (sprzeczne słowo „ applicare”, nad którym historycy toczą debatę) ziem litewskich do Polski. Po zawarciu unii urzędy na Litwie objęli polscy starostowie, zaś Jadwiga traktowała Litwę jako swoje wiano. Po krótkim okresie okazało się jednak, że Litwini nie godzą się na utratę własnej państwowości i domagają się nowej formuły prawnej dla związku obu państw. Stąd kolejne ugody miały poprawić pozycję Litwinów. Pierwszym ciosem politycznym zadanym próbie inkorporacji stała się ugoda w Ostrowie w 1392r, która to zapoczątkowała proces stopniowego rozluźniania związku polsko-litewskiego. Litwa posunęła się tak daleko, iż zaczęła prowadzić, wbrew magnaterii polskiej, własną politykę wobec Zakonu. I tak podczas zjazdu w 1398 Witold został okrzyknięty królem Litwy przez kniaziów i panów litewskich a także zawarł porozumienie z Krzyżakami i przystąpił do akcji wojennej przeciw Tatarom. Poniesiona klęska pod Worsklą w 1399r ostudziła jego zapał. Jest to jedynie przedsmak samowoli panów litewskich, których za każdym razem z opresji ratowała Polska. Należy jednak zaznaczyć, iż Litwa nigdy bezinteresownie nie udzieliła swojej sojuszniczce- Polsce żadnego wsparcia. Dlatego też podpisana w 1401 roku unia wileńsko-radomska była skutkiem polityki Witolda wobec Krzyżaków, którzy za jego przyzwoleniem zajęli Żmudź. W takich okolicznościach Litwę obronić mogła tylko Polska. Zawiązana unia militarna okazała się znakomity posunięciem w obliczu Wielkiej Wojny z Zakonem (1409-1411), a gloryfikacja przez późniejszych historyków bitwy pod Grunwaldem (1410) ukazała nam jedną z niewielu scen wspólnej walki wojsk polsko-litewskich. Jednakże polityczne niewykorzystanie zwycięstwa przez Polskę wskutek biernej postawy Litwinów doprowadziło do dalszych walk z Zakonem, znajdujących swój finał dopiero w I połowie XV wieku. Otrzymana jednakże na mocy pokoju melneńskiego w 1922r w bezwarunkowe władanie Żmudź wystarczyła, aby Litwa usunęła się z życia politycznego i dalszych wojen z Zakonem, pozostawiając Polskę bez wsparcia militarnego.

Od tej pory mówiąc o polityce unii polsko-litewskiej mamy na myśli głównie spory personalne o panowanie w Wielkim Księstwie Litewskim. Tak więc lata 1430-1501 obfitują w zmienną politykę państwa polskiego wobec Litwy. Kolejne zrywane i zawiązywane unie odbiły się negatywnie na obrazie polskiej polityki zarówno wewnętrznej jak i zagranicznej. Samowola kniaziów litewskich zwłaszcza w latach 1440-1446 spotkała się z biernym odbiorem w Koronie. Oba państwa żyły odrębnym życiem w atmosferze wzajemnej nieufności i nie prowadziły nawet jednolitej polityki zagranicznej. Uwidoczniło się to wyraziście w wojnie trzynastoletniej z Zakonem (1454-1466), kiedy to Litwa obawiając się zbytniego wzmocnienia Polski zachowała neutralność. Traktowała ona bowiem Zakon raczej jako rzeczywistego bądź potencjalnego sojusznika w rozgrywkach z Polską a nie wroga.

Schyłek XV wieku- zerwanie unii personalnej (1492-1501) i zawiązanie unii wileńskiej (1499) przyniosło uspokojenie antagonizmów polsko-litewskich. Polacy zajęci konfliktami z Krzyżakami i sprawami czesko-węgierskimi nie mieli warunków do prób realizacji dawnych planów inkorporacyjnych. Również na Litwie korzystnie zmienił się stosunek do Polaków wskutek wzrostu potęgi Wielkiego Księstwa Moskiewskiego. Litwa poniosła klęski militarne w wojnach z Moskwą. Zmusiło to ją do szukania oparcia w Polsce. Z drugiej strony Korona zagrożona na przełomie XVXVI w. przez Turków i Tatarów, równie chętnie widziała pomoc litewską. Wysuwane natomiast w ruchu egzekucyjnym żądanie integracji prawnoustrojowej państwa, a zwłaszcza zawiązanie unii realnej z Litwą, w myśl zasady, że wspólne ciężary należy wspólnie ponosić, można uważać za jedną z przyczyn unii lubelskiej (1569), będącej najważniejszym, moim zdaniem, wydarzeniem w stosunkach polsko-litewskich. Unia ta oprócz wzmocnienia gospodarczo-militarnego i znaczeniowego państwa polskiego przyniosła Polsce kolejny kłopot. Włączenie ziem południoworuskich do Korony pociągnęło za sobą konieczność ich obrony przed najazdami turecko-tatarskimi, później zaś wciągnęło Polskę w wojny z Moskwą. Powstania kozackie także osłabiły Rzeczypospolitą i wywołały wojny z innymi państwami.

Bierna polityka Litwy utrzymała się aż do upadku Rzeczypospolitej Obojga Narodów (1795). Stan ten nie przyniósł Polsce za wiele korzyści, jednakże fakt, iż państwo litewskie prowadząc własną politykę nie przysparzało problemów Koronie był znaczący. Poza jednym wyjątkiem, gdy to w obliczu najazdu szwedzkiego w 1655r Radziwiłłowie podpisali z Karolem Gustawem XII układ w Kiejdanach podporządkowując na czas walk Litwę Szwecji.

Kolejnymi konsekwencjami unii z Litwą były skutki gospodarczo-społeczne. Należy pamiętać, iż trwający ponad czterysta lat związek przyniósł wzmocnienie potencjału militarnego, ekonomicznego i demograficznego Rzeczypospolitej, a przyłączone w 1569 r obszary przekraczały powierzchnie Polski etnicznej aż trzykrotnie. Wzrosła także liczba ludności. Zmiany te były jednakże przyczyną w następnym stuleciu przeciwieństw narodowościowych i społecznych, które osłabiły państwo. A tereny Rzeczypospolitej były najbardziej zróżnicowanym pod względem religijnym, społecznym, językowym i kulturowym państwem w Europie Środkowo-Wschodniej. Wcielenie do Korony Wołynia, Podola i Ukrainy spowodowało ekspansję gospodarczą szlachty polskiej na nowe ziemie. Natomiast wzrost potęgi możnowładców koronnych na ziemiach litewskich był przyczyną powstania wielkich latyfundiów magnackich na ziemiach ukraińskich.

Mając na uwadze, iż na Litwie dopiero na początku XVI wieku doszło do wyodrębnienia się stanów społecznych unia lubelska okazała się znakomitym posunięciem dla magnatów litewskich, wprowadzając unifikację przywilejów i doprowadzając do wzmocnienia pozycji średniej szlachty na Litwie. Miało to natomiast niewielkie znaczenie dla szlachty polskiej, która i tak utrzymywała znikomy kontakt ze wschodnimi dzielnicami.

Ostatnim już wyodrębnionym przeze mnie skutkiem unii Polski z Litwą dla narodu polskiego jest pierwiastek kultury jaką Litwini zaszczepili w sercach Polaków. Nie należy jednak twierdzić, iż kultura polska była na tak niskim poziomie, iż tylko Wielkie Księstwo Litewskie było w stanie stworzyć wielkie dzieła i wydać na świat znakomitych twórców. Jednakże dzięki unii wymieszały się elementy wielu kultur: polskiej, litewskiej, żydowskiej, ruskiej i ukraińskiej a nawet tatarskiej i tureckiej. Odważyłabym się stwierdzić, iż tereny Polski były swoistym skrzyżowaniem się kultur Wschodu i Zachodu, a wielcy poeci i pisarze, jak na przykład Mickiewicz czy Słowacki zapisali się w historii obu państw jako narodowi wieszcze.

Stosunki Polski z Litwą były niewątpliwie jedną z najistotniejszych treści dziejów polityki okresu jagiellońskiego. Jakkolwiek w ciągu wieków zmieniały się formy więzi łączących oba kraje. Związek utrzymywał się jedynie na zasadzie bądź unii personalnej, kiedy to Kazimierz Jagiellończyk, Aleksander, Zygmunt Stary i Zygmunt August byli jednocześnie królami i wielkimi książętami, bądź na zasadzie luźnych umów międzypaństwowych. Były też okresy silnej współzależności jak np. po unii lubelskiej. Śledząc losy obu krajów i ówczesnej Europy odnajdujemy jak istotne były stosunki polsko-litewskie, nie tylko w polityce wewnętrznej, ale przede wszystkim na arenie międzynarodowej.