Struktura władzy absolutnej w państwie Ludwika XIV, Prus, Austrii i Rosji.

Absolutyzm jest formą ustroju politycznego, polegającego na skupieniu w ręku monarchy całości władzy (monizm): ustawodawczej, co wyrażała zasada: „Quod principi placuit, legis habet vigorem”, czyli: „To co podoba się władcy, ma moc prawa”, oraz wykonawczej i sądowniczej (władca był najwyższym sędzią). Całość władzy tzw. absolutum dominium, polegała na jednoczesnym nie podleganiu żadnemu aparatowi kontrolnemu.

Cechami absolutyzmu były: scentralizowany aparat państwowy, składający się z fachowych urzędników (biurokracja), silna jednolita armia, dążenia do uniezależnienia się od Kościoła, osłabienie pozycji szlachty i duchowieństwa, ograniczenie przywilejów stanowych. Głównymi ideologami absolutyzmu byli: N. Machiavelli, J. Bodin, J.B. Bossuet, A.J. Richelieu, R. Filmer.

Siedemnastowieczna Francja była pierwszym krajem europejskim, gdzie w pełni udało się zaprowadzić absolutystyczny model rządów. Pierwsze próby wzmocnienia władzy królewskiej były podejmowane już w XV wieku przez Walezjuszy, ale w związku z przeciągającą się wojną Francji z Habsburgami, konfliktami wewnętrznymi, przede wszystkim natury religijnej, oraz oporem szlachty, owe plany nie zostały zrealizowane. Sytuacja zaczęła się zmieniać wraz z nastaniem we Francji dynastii Burbonów. Panowanie Henryka IV (1589-1610) ustabilizowało sytuację w kraju. To właśnie ten król stworzył podwaliny pod sukces swego wnuka Ludwika XIV.

Po śmierci Henryka IV regencję w imieniu małoletniego syna Ludwika XIII objęła królowa Maria Medici. W 1617 roku 16-letni król postanowił osobiście objąć rządy. Kierunek polityki młodego monarchy był prohiszpański i antyprotestancki. Nie mogąc dać sobie rady z rządami osobistymi, Ludwik XIII w 1624 roku powołał do swej rady kardynała Armanda-Jeana du Plesis de Richelieu (1585-1642), którego postać urosła do symbolu francuskiego męża stanu.

Początki rządów Richelieugo przypadały na trudny okres buntu protestanckiej La Rochell, sporu z Hiszpanią i oporu możnych. W 1626 roku kardynał począł realizować dalekosiężne plany reform, które w konsekwencji miały doprowadzić do ograniczenia władzy króla na rzecz arystokracji, jednak spiski brata królewskiego Gastona Orleańskiego doprowadziły I ministra do zasadniczej zmiany kierunku swojej polityki. Celem jego stało się pozyskanie nowej szlachty i mieszczaństwa oraz wzmocnienie pozycji monarchy. Ostatecznie zdobył La Rochelle i rozbił przeciwną mu opozycję. Reformy kardynała dotyczyły rozbudowania armii i floty przy czym ta ostatnia miała nie tyle uczestniczyć w prowadzonych wojnach, co chronić handel francuski i wysiłki kolonizacyjne, głównie na terenie Kanady. Handlowi też i potrzebom administracji miały służyć usprawnienia komunikacji wewnętrznej i poczty. Ta polityka merkantylistyczna była wyrazem zapatrywań gospodarczych samego Richelieugo.

Po śmierci Ludwika XIII (1643) rządy we Francji w imieniu pięcioletniego Ludwika XIV (1638-1715) sprawowała matka Anna Austriaczka oraz Rada Regencyjna ze stryjem królewskim księciem Gastonem Orleańskim na czele. Jednak decydującą rolę odgrywał kardynał Juliusz Mazarini (1602-61), następca Richelieugo na stanowisku I ministra. Mazarini kontynuował politykę swojego wielkiego poprzednika. Zmierzał konsekwentnie do osłabienia Habsburgów i ugruntowania pozycji Francji w Europie, oraz do wzmocnienia władzy królewskiej i utrwalenia absolutyzmu. W okresie regencji narastało niezadowolenie arystokracji i tzw. szlachty rycerskiej, a także mieszczaństwa i nowej szlachty (noblesse de robe), która miała stanowić podstawę władzy króla we Francji. Następujące po sobie frondy, parlamentarna i książąt, i wojna domowa doprowadziły do zniszczenia i osłabienia Francji. Ogólne pragnienie pokoju pozwoliło kardynałowi do wzmocnienia władzy królewskiej i naprawy sytuacji ekonomicznej kraju. Opozycja arystokracji została ostatecznie złamana. Po śmierci Mazariniego 23-letni Ludwik XIV ogłosił, że I minister nie będzie miał następcy i sam objął bezpośrednie kierownictwo sprawami państwa.

Złamanie opozycji książąt umożliwiło królowi całkowite odsunięcie od rządów członków rodziny królewskiej, książąt krwi, najwyższych dostojników kościelnych, przedstawicieli arystokratycznych rodzin. Pozostawił im jedynie funkcje reprezentacyjne, zmusił do przebywania na dworze, uświetniania uroczystości dworskich, odbierając nawet cień realnej władzy. Szlachcic, który nie chciał lub nie mógł przybyć na dwór zmuszony był na wegetację w podupadającej rezydencji. Życie na dworze było również szansą na pozyskanie łaski królewskiej, a co za tym szło urzędów, pensji itp. Ta zależność od monarchy zmieniła francuskich feudałów w powolnych dworaków. Ludwik XIV oparł się na ludziach wywodzących się z noblesse de robe lub bogatego mieszczanstwa. Nowa szlachta, wraz z zamożnymi warstwami średnimi (urzędnicy, kupcy, bankierzy itp.), tworzyła siłę społeczną, dzięki której możliwe było utrwalenie rządów absolutnych we Francji. Kształtująca się burżuazja dążyła do zdobycia takiej pozycji materialnej, która umożliwiłaby jej dostanie się (nawet za cenę rezygnacji z praw politycznych) do stanu szlacheckiego, a polityka Ludwika XIV temu sprzyjała (system sprzedaży urzędów, dzierżawy podatków). Stwarzając swoim urzędnikom i ministrom możliwości zdobywania majątku, wpływów i znaczenia, król dbał, by zakres ich władzy pozostał ograniczony, podsycał rywalizacje, ściśle przestrzegał wyłącznego prawa decyzji, przeciwstawiając się temu, by którykolwiek z jego współpracowników nie wyrósł do pozycji, jaką zajmowali obaj wielcy kardynałowie. To monarcha był w centrum, był „królem-słońcem”. Jego wielkość symbolizował wspaniały pałac wersalski, gdzie został przeniesiony dwór i centrum polityczne państwa.

Absolutna forma rządów, do których dążył Ludwik XIV, wymagała scentralizowanego aparatu administracyjnego wszystkich szczebli. W latach 1665-80 ostatecznie ukształtowała się we Francji monarchia absolutna zwana również administracyjną. Stworzony został nowożytny system administracji państwowej z centralnym urzędem i jego lokalnymi ekspozyturami. Na władze centralne składały się rady królewskie (Rada Stanu-polityka ogólna, Rada Depesz-sprawy wewnętrzne, Rada Finansowa, Wyznaniowa, Handlowa i inne), kanclerz, kontroler generalny finansów oraz czterech sekretarzy stanu: spraw zagranicznych, wojny, wyznań i domu królewskiego. Pod przewodnictwem króla obradowała Rada Najwyższa, gdzie dyskutowano sprawy polityki zagranicznej i ważniejsze zagadnienia polityki wewnętrznej. Administracja lokalna opierała się na instytucji intendentów, stałych urzędników królewskich rezydujących w stolicach okręgów. Intendenci nadzorowali policję, wymiar sprawiedliwości, administrację i służby fiskalne. Zgodnie z założeniami Ludwika XIV rekrutowali się głównie spośród mieszczaństwa i nowej szlachty. Ustanawiając taki system władzy Ludwik XIV nie zniszczył starego, ale pozbawił go znaczenia. Marginalizacji uległy parlamenty, które nadal posiadały prawo remonstrancji-zatrzymywania rozporządzeń króla i przedstawiania kontrargumentów, a edykty królewskie wciąż były przysyłane w celu rejestracji, ale była to już tylko formalność. Pozostały również stanowiska gubernatorów, które jednak miały jedynie charakter honorowy. Podobnie samorządy miejskie zostały pozbawione realnej władzy, bowiem ta sprawowana była przez intendentów królewskich.

Wieś pozostała poza nurtem zmian. Tam nadal panowały feudalne stosunki. Ułatwiło to szlachcie pogodzić się z absolutyzmem królewskim.
Ludwik XIV nie scentralizował systemu prawnego. Francja nadal była krajem wielu rozwiązań prawnych, a prawdziwej kodyfikacji miał dopiero dokonać Napoleon Bonaparte.

Król, dla zabezpieczenia swej władzy, powołał policję uniemożliwiającą jakikolwiek bunt przeciw monarsze, a tzw. lettres de cachet (listy zamknięcia) usuwały wrogów Ludwika XIV do słynnej Bastylii lub innego więzienia.
Reformy czasów Ludwika XIV dotyczyły również dziedziny ekonomiki. Tutaj najważniejszą postacią jest Jean Baptiste Colbert. Co prawda tylko połowicznie udała mu się reforma budżetowa, a Francja nadal była podzielona na trzy strefy celne utrudniające handel, ale za to, prowadząc politykę merkantylistyczna, zwiększył francuską wytwórczość poprzez zakładanie nowych manufaktur.
Ludwik XIV zaprowadził kontrolę życia umysłowego zakazując nieprawomyślnej działalności kulturalnej. Zadaniem kultury było uzasadnienie absolutyzmu w duchu tezy sformułowanej przez Bossueta: „osoba króla jest święta: kto podnosi na nią rękę, popełnia świętokradztwo”.
Król próbował również uzależnić od siebie Kościół, wprowadzając tzw. gallikanizm, czyli ideologię mówiącą m.in. o niezależności króla francuskiego od papieża oraz zależności Kościoła we Francji od monarchy. Doprowadziło to do zaostrzenia sporów między Wersalem a papiestwem, co sprawiło, że Ludwik XIV zrezygnował z gallikanizmu. Natomiast nie poszedł na kompromis z protestantami, zwalczając ich i uważając za zagrożenie dla swojej władzy, co doprowadziło do odwołania edyktu nantejskiego w 1685 roku, a co za tym poszło również emigracją wielu hugenotów, co mocno się odbiło na gospodarce francuskiej.

Podstawą silnej monarchii absolutnej jest armia. Za panowania Ludwika XIV była ona systematycznie rozbudowywana i wzmacniana, a granice państwa otoczono fortyfikacjami. Największymi zasługami w tej dziedzinie mógł się poszczycić minister wojny de Louvois.
Świetność państwa Ludwika XIV była krótkotrwała. Gospodarka była zrujnowana przez liczne wojny i nadmierne obciążenia podatkowe. Administrację paraliżowała podejrzliwość królewska- Ludwik XIV, pragnący skupić jak najwięcej władzy w swoim ręku, bez przerwy kontrolował intendentów nie dając im rządzić. To wszystko sprzyjało wzrostowi niezadowolenia i krytycyzmu wobec absolutyzmu.

W XVII wieku za panowania „Wielkiego Elektora” Brandenburgii i księcia Prus Fryderyka Wilhelma Hohenzollerna (1640-88) zbudowane zostały podstawy dla późniejszej potęgi państwa pruskiego. W wyniku pokoju westfalskiego (1648) powiększył granice Brandenburgii m.in. o Pomorze Szczecińskie i Magdeburgię, a na mocy traktatu welawsko-bydgoskiego (1657) zrzucił zależność lenną Prus Książęcych wobec Polski. Jego syn Fryderyk I ogłosił się w 1701 roku „królem w Prusiech”, jednak jego utracjuszowski styl życia uniemożliwił rozwój nowego królestwa. Dopiero jego syn Fryderyk Wilhelm I (1713-40)-„król-sierżant”- zaprowadził w Prusach nowe porządki. Zlikwidował nadmiernie rozbudowany przez ojca dwór. Ograniczył znacząco wydatki państwa na cele, jego zdaniem zbędne np. kulturę i naukę. Nowy król był przede wszystkim żołnierzem i administratorem i na tych dziedzinach skupiało się jego panowanie. Zwiększył fiskalizm, aby uzyskać środki dla rozbudowy armii. Aby móc zrealizować postawione sobie cele zreformował administrację. Powołał Generalny Dyrektoriat Finansów, Wojny i Domen i Tajną Radę Stanu, a także zajmujące się polityką zagraniczną Ministerstwo Gabinetowe. Ujednoliceniu uległa administracja lokalna. Miało to służyć zlikwidowaniu odrębności między prowincjami państwa. Znaczenie utraciły dawne rejencje na rzecz kamer. Na prowincji władza skupiała się w ręku landrata (starosty), mianowanego przez króla, ale spośród kandydatów wysuniętych przez sejmik szlachty danego powiatu (Kreistag). Samorząd miejski został ograniczony-mianowany przez króla radca skarbowy przejął nadzór nad całą administracją miejską. Na wsi formalnie nadal panowały stosunki feudalne, jednak Fryderyk Wilhelm, zauważywszy fakt dużych dochodów z gospodarki towarowej, postanowił poprawić los chłopstwa ograniczając pańszczyznę. Król usunął mieszczaństwo z życia politycznego kraju, dopuszczając do urzędów jedynie szlachtę, ale wymagał od aparatu biurokratycznego całkowitego posłuszeństwa. Przestano zwoływać sejmy krajowe, a sejmiki utraciły swe znaczenie. Dobra szlacheckie obłożono podatkami. O obciążeniach podatkowych decydował jedynie król. Prowadzono politykę merkantylistyczną ograniczając import.

Jednak cała gospodarka i życie społeczne zostało podporządkowane potrzebom armii. Manufaktury produkowały prawie wyłącznie dla wojska, a 4 % poddanych królewskich było w szeregach armii, gdzie zaprowadzono tzw. „pruski dryl”. Dokonano również reformy prawa, wprowadzając m.in. elementy prawa rzymskiego do cywilistyki.
W 1740 roku „króla-sierżanta” zastąpił jego syn, „król-filozof”, Fryderyk II. Młody władca zapowiadał się na monarchę oświeconego, w najlepszym rozumieniu tego słowa. Przeciwnika wojen zaborczych i zwolennika parlamentaryzmu. Jednak Europa nie musiała długo czekać, aby się przekonać, że nowy król pruski jest nieodrodnym Hohenzollernem.
Pierwszym krokiem nowego władcy było powiększenie armii o 16 batalionów piechoty i kilka szwadronów jazdy. Kryzys międzynarodowy związany z sukcesją austriacką, skłonił go do zajęcia Śląska, co znacząco wzmocniło Prusy i ambicje Fryderyka II. Ustrój państwa i jego urządzenie zostawił bez zmian. Powiększył stałą armię. Rozwinięte zostały studia nad taktyką wojenną. Korpus oficerski składał się wyłącznie ze szlachty. Na utrzymanie armii Fryderyk wydawał ok. 2/3 dochodów państwa. Fryderycjańskie państwo pruskie składało się z trzech, ściśle ze sobą zespolonych (tzw. „trójjedyny sojusz”) członów: monarchii, armii i szlachty. Fryderyk II pisał: „pierwszym obowiązkiem obywatela jest służyć swemu krajowi”. Terminologia oświeceniowa, ale faktycznie stara treść. Równie dobrze słowo „obywatel” można zastąpić słowem poddany, a „kraj” wyrazem „król”. Główną treścią panowania Fryderyka II, ukrywaną za zgrabnymi oświeceniowymi hasłami, była ekspansja kosztem sąsiadów (głównie Polski). Natomiast głównym celem państwa miało być utrzymanie armii, dzięki której owa ekspansja mogła być możliwa. Fryderyk II dbał o wzrost zaludnienia swego kraju, przemysłu i handlu (m.in. poprzez cła ochronne i rozwój kanałów śródlądowych). Wzrósł fiskalizm państwa, zreformowano system skarbowy i ujednolicono system prawny-wprowadzając pomnikowy Corpus Iuris Fredericianum.
W sprawach wyznaniowych Fryderyk oparł się na zasadzie tolerancji. Podporządkowano system szkolny państwu, ale obejmował on jedynie warstwy uprzywilejowane. Królestwo Pruskie nadal było zlepkiem różnych prowincji zjednoczonych reżimem królewskim i chęcią ekspansji dynastii panującej oraz szlachty będącej fundamentem monarchii Hohenzollernów.

Początek panowania cesarza Karola VI (1711-40), który objął tron po śmierci swego brata Józefa I, przyniósł umocnienie pozycji cesarstwa na arenie międzynarodowej. Francja była już osłabiona, a w 1714 roku do monarchii Habsburgów udało się przyłączyć Mediolan, Neapol, południowe Niderlandy i Sardynię, natomiast w 1718 Temeszwar, Mołdawię i Wołoszczyznę.
Jednak kraje habsburskie były niejednolite pod względem terytorialnym, narodowościowym, prawnym, gospodarczym itd. Wobec tego, aby utrzymać całość monarchii, Karol VI zdecydował się na ustanowienie zasady dziedziczenia tronu w obrębie dynastii z wprowadzeniem reguły niepo- dzielności państwa. W roku 1713 wydał sankcję pragmatyczną, która gwarantowała niepodzielność państwa oraz dziedziczność tronu zarówno męskim jak i żeńskim potomkom Karola VI, a następnie Józefa I oraz bocznym liniom Habsburgów. Dziedziczką Karola VI była jego najstarsza córka Maria Teresa. Poszczególne prowincje państwa habsburskiego uznały ją za swą przyszłą władczynię. Jednak z uznaniem sankcji pragmatycznej zwlekały kraje europejskie.

Sankcja pragmatyczna nie była wyrazem jedynie interesów dynastycznych, ale również odpowiadała ona tworzącemu się od początków XVIII wieku ogólnopaństwowemu rynkowi, zacieśnianiu więzi ekonomicznej między poszczególnymi prowincjami monarchii.
Obok sankcji pragmatycznej Karol VI wprowadził zarządzenia reformujące administrację państwa. Wzrosło znaczenie Kancelarii Nadwornej, która zajęła się polityką zagraniczną. Obok kancelarii do spraw Czech i Węgier urzędujących we Wiedniu, powołano kancelarię włoską i niderlandzką.
Jednak ważniejszym posunięciem było zmniejszenie wewnętrznych barier celnych. Powołano Najwyższą Radę zajmującą się handlem. Jednak monarchia Habsburgów była słabo uprzemy- słowiona. Skarb austriacki cierpiał na stałe niedobory co zmusiło cesarza do redukcji liczebności wojska. Państwo Karola VI było kolosem na glinianych nogach. W okresie wojny o sukcesję austriacką monarchia Habsburgów znalazła się u progu katastrofy zaatakowana przez koalicję francusko-prusko-bawarską. Aby uzyskać poparcie Węgrów cesarzowa Maria Teresa zapewniła im autonomię. Zakończenie wojny, połączone z utratą Śląska, zmusiło dwór austriacki do podjęcia reform. Ich autorem był kanclerz Fryderyk Wilhelm Haugwitz. Dokonała się centralizacja poszczególnych prowincji państwa (poza Węgrami), przy czym podział kompetencji miał charakter rzeczowy, a nie terytorialny (jak dotychczas). Kancelaria Stanu prowadziła politykę zagraniczną i zajmowała się sprawami dworu. Wymiar sprawiedliwości znalazł się pod zarządem najwyższej izby sprawiedliwości, która była jednocześnie najwyższym sądem odwoławczym. Wojsko podlegało komisariatowi wojny. Sprawami wewnętrznymi zajmowała się Zjednoczona Kancelaria Nadworna czesko-austriacka, która powstała z połączenia dotąd oddzielnych kancelarii dla poszczególnych krajów; od 1749r. kancelaria ta nosiła przez pewien czas nazwę Dyrektoriatu Spraw Wewnętrznych. Po pierwszym rozbiorze Polski utworzono odrębną kancelarię nadworną do spraw Galicji, która jednak w 1776 roku została włączona do ogólnej. Utworzono jednolitą administrację prowincjonalną. Kraje korony austriackiej podzielono na gubernatorstwa. Gubernator, posiadający szerokie uprawnienia, był mianowany przez monarchę i podlegał mu poprzez Zjednoczoną Kancelarię Nadworną. Gubernatorstwa dzieliły się na cyrkuły (Kreisrat). Ograniczono, a następnie zniesiono samorząd miejski. Magistraty podlegały wprost staroście. Sejmy Krajowe, z wyjątkiem węgierskiego, straciły znaczenie.

Państwo wkroczyło w stosunki między panem a chłopem. Starostowie uzyskali prawo kontroli tych stosunków. Sprawami skarbowymi zajmowała się Nadworna Izba Skarbowa, a dla kierowania działalnością gospodarczą powołano Nadworne Kolegium do Spraw Handlu oraz Państwowe Urzędy Popierania Manufaktur. W 1775 roku zniesiono wewnętrzne cła, monarchia habsburska stawała się jednolitym obszarem celnym.
Zreorganizowano armię. Utworzono szkoły wojskowe. Powoływano rekruta spośród ludności chłopskiej. Te zmiany wprowadzano początkowo siłą, łamiąc opór sejmów i opozycji. Dopiero później, od czasów kiedy kanclerzem został mąż stanu Wenzel Anton Kaunitz, stosowano bardziej polityczne metody. Za panowania Marii Teresy ograniczono rolę Kościoła w Austrii, ale dopiero jej syn i następca Józef II miał dokonać zasadniczej zmiany na tym i na innych polach.

Józef II został cesarzem po śmierci swego ojca Franciszka Lotaryńskiego w 1765 roku, ale faktyczne rządy objął po śmierci matki w 1780 r. Był przedstawicielem oświeconego absolutyzmu.

Głosił pogląd, że państwo jest silne pracą swych poddanych. Postanowił uwolnić chłopów. Najpierw w Czechach, następnie Austrii. Największe opory przeciw reformie napotkał na Węgrzech. Józef II hołdował ideom fizjokratycznym. Aby podnieść zainteresowanie producenta wynikami produkcji wprowadził reformę podatkową. Powinności chłopskie przeliczono na pieniądze. 70 % dochodu brutto miało pozostać w kieszeni chłopskiej, 12 % wynosił podatek państwowy, zaś 18 % przypadało panu feudalnemu. Na ożywienie ekonomicznym za panowania cesarza Józefa II korzystała przede wszystkim Austria właściwa. Prowincje wschodnie i południowe monarchii miały stanowić zaplecze rolnicze dla Austrii i Czech. Aby utrzymać ten stan Wiedeń ustanawiał wysokie podatki utrudniające powstawanie przemysłu w tych krajach. Prowadzona była polityka protekcyjna umożliwiająca rozwój manufaktur w Austrii i Czechach. Szlachcie zezwolono na zajmowanie się handlem, przyznając jej liczne ulgi podatkowe i celne.

Józef II swe rządy oparł na biurokracji. Od urzędników wymagano fachowości i lojalności wobec monarchii i dynastii. Rozwijał się system policyjno-szpiegowski. Zreformowano sądownictwo. Chłopstwo wyjęto spod patrymonialnej władzy pana. Wszedł w życie nowy kodeks karny i cywilny wprowadzający postępowe zmiany. W 1781 Józef II wydał patent tolerancyjny, gwarantujący w całym państwie swobodę wyznania i znoszący ograniczenia dla niekatolików. Małżeństwo stało się umową cywilną. Ograniczono rolę papiestwa. Kościół poddano kontroli państwa. Likwidowano klasztory kontemplacyjne. Księża byli kształceni przez państwo w duchu uwielbienia dla Oświecenia i wpajając m.in. potrzebę zasadniczego ograniczenia roli papiestwa. Jednak reformy cesarza-reformatora nie mogły przetrwać próby czasu, bowiem nie posiadały wystarczającego poparcia społecznego. Szlachta i duchowieństwo były im niechętne. Biurokracja i mieszczaństwo za słabe, a chłopstwo się nie liczyło. Część z nich została odwołana przez następców cesarza Józefa.

W 1689 roku, po siedmioletnim okresie regencji wielkiej księżnej Zofii (córki cara Aleksego I Romanowa), siedemnastoletni wówczas car Piotr-syn Aleksego i Natalii Naryszkin- w oparciu o wyćwiczone przez siebie dwa pułki (późniejsze kadrowe pułki Piotra I- preobrażeński i siemionowski) obalił rządy swej przyrodniej siostry i jej faworyta Wasyla Golicyna. Objął on władzę, nominalnie wespół z przyrodnim bratem carem Iwanem, w rzeczywistości jako jedyny władca. Iwan do śmierci (1696) uczestniczył w uroczystościach dworskich, rządził jednak Piotr.
Pierwsze lata panowania Piotr I poświęcił niemal wyłącznie sprawom armii. Szkolił wojsko, organizował manewry, zapoczątkował budowę floty, aby podjąć pierwszą próbę opanowania wybrzeża Morza Czarnego. Zbliżenie do Europy i unowocześnienie Rosji było tym celem jaki postanowił konsekwentnie realizować. Służyć temu miała podróż młodego cara na Zachód. Piotr chciał również zdobyć dla swego kraju dostęp do Bałtyku i w tym celu rozpoczął długoletnią wojnę ze Szwecją, dzięki której Rosja uzyskała silne oparcie nad Bałtykiem. Na nowo zdobytych terenach Piotr założył miasto Petersburg (1703), przenosząc tam stolicę kraju (1712). Rozpoczęto budowę fortu w Kronsztadzie. Powstały stocznie, w których budowano okręty dla przyszłej floty bałtyckiej. Klęski odniesione w pierwszym okresie wojny zmusiły Piotra do reorganizacji armii. Po przegranej bitwie pod Narwą, zmuszony do powrotu, car wprowadził coroczny pobór rekruta (1 rekrut na 25 zagród) i dożywotnią służbę wojskową. Armia otrzymała nowe uzbrojenie, dzwony cerkiewne przelano na armaty. Pułki preobrażeński i siemionowski zostały przekształcone w szkoły oficerskie. Piotr, jeszcze w czasie wojny, podejmował reformy, które miały zmienić oblicze Rosji. Realizował zasady merkantylizmu. W rolnictwie upowszechniał wyższą technikę i nowe uprawy oraz rasy bydła i owiec. Wprowadził cła protekcyjne. Popierał kompanie handlowe, otwierał za granicą konsulaty i kształcił kupców. Rozwój armii przyczynił się do rozwoju produkcji, zwłaszcza metalurgii i sukiennictwa. Jednak w nowopowstałych manufakturach wykorzystywano pracę chłopa pańszczyźnianego. W czasie panowania Piotra nastąpiło wzmocnienie własności szlacheckiej, jednocześnie zakazano dzielenia majątków. W ten sposób powstała szeroka warstwa ludzi zasilająca kadry wojska i administracji państwowej. Krokiem w kierunku otwarcia dostępu do stanu szlacheckiego ludziom pochodzenia nieszlacheckiego była tabela o rangach (1722). Wszystkie stopnie w wojsku i służbie cywilnej podzielone zostały na czternaście rang, przy czym osiem pierwszych zaliczono do szlachty. Byłą to jakby jednorazowa nobilitacja wszystkich zajmujących wyższe godności, obejmująca także ich potomstwo. Zwiększono uprawnienia miast. Administracyjne reformy Piotra I prowadziły do centralizacji i wzmocnienia administracji państwowej. Ograniczając poważnie znaczenie Dumy bojarskiej, car rządził przy pomocy osobistej kancelarii zwanej Gabinetem. W 1711 r. utworzony został dziewięcioosobowy Senat Rządzący, centralny organ administracji państwowej. Zakres władzy Senatu był jednak ograniczony, a jego działalność nadzorowana przez generał-prokuratora. Piotr I dbał o to, by żadne ogniwo władzy nie wymykało się spod jego woli, zrealizował to, do czego zmierzali Iwan IV i Aleksy- stał się monarchą o władzy absolutnej, przed nikim nie odpowiedzial- nym. „Gosudar rosyjski jest monarchą samowładnym, który nikomu na świecie nie zdaje sprawy ze swoich czynów” – stwierdzał Piotr w Ustawie Wojskowej z 1716 roku. Zlikwidowano dotychczasowe prikazy, zastępując je kolegia do spraw zagranicznych, wojska, floty, finansów, administracji, gospodarki. Powołano gubernie (1708) z gubernatorem na czele łączącym władzę cywilną i wojskową. Aby w pełni podporządkować sobie kościół prawosławny, car zniósł patriarchat moskiewski i ustanowił Najświętszy Synod Rządzący, będący de facto kolegium do spraw duchownych. Car był tolerancyjny wobec katolików i protestantów, prześladował jednak raskolników określających go mianem „antychrysta”. W październiku 1721 roku senat nadał Piotrowi tytuły „imperatora wszechrosyjskiego”, „wielkiego”, „ojca ojczyzny”. Piotr chciał również dokonać rewolucji obyczajowej, czego symbolem było słynne ścinanie bród bojarom. Przemiany powodowały niezadowolenie społeczne, które było jednak brutalnie łamane. Piotr Wielki stworzył podstawy imperium, którym nie mogły zagrozić nawet późniejsze pałacowe przewroty i walka o władzę.

Absolutyzm nie jedno miał oblicze. W poszczególnych krajach Europy zastosowano różne rozwiązania polityczne, administracyjne, gospodarcze i społeczne. Jakie były podobieństwa i różnice? Władcy absolutni dążąc do realizacji swoich planów potrzebowali odpowiedniego poparcia społecznego. Nie mogły im go zapewnić dotychczasowe klasy uprzywilejowane: możnowładztwo i duchowieństwo. Dlatego monarchowie dążyli do marginalizacji tych pierwszych i podporządkowania tych drugich. Czy to arystokracja francuska czy rosyjscy bojarowie. Monarchowie w tych krajach wykreowali grupę zawdzięczających im swój awans ludzi (często pochodzenia mieszczańskiego w przypadku Francji), którzy realizowali politykę królewską czy carską. Trochę inaczej wyglądała sytuacja w Prusach, gdzie interes ziemiaństwa (junkrów) był tożsamy z interesem dynastii. To oni stanowili podparcie dla tronu, który wzmacniał ich pozycję kosztem mieszczaństwa, ale mając na uwadze aby nie zagrozili władzy. Dzieło Józefa II austriackiego nie mogło być trwałe, bowiem nie uzyskał odpowiednio silnego zaplecza społecznego. Szlachta i duchowieństwo byli wobec niego opozycyjnie nastawieni, a mieszczaństwo, które go popierało, za słabe. Wszystkie te absolutyzmy łączył stosunek do religii. Władcy Francji czy Austrii starali się podporządkować sobie Kościół Katolicki, podobnie carat Cerkiew. Pomimo, że władza władców absolutnych z definicji miała być nieograniczona, jej zakres w poszczególnych krajach był różny. Podczas gdy Ludwika XIV ograniczało choćby prawo dynastyczne, nie pozwalające mu swobodnie wybierać swego następcy, taką możliwość miał Piotr Wielki, który posiadał władzę wręcz despotyczną. Wszyscy monarchowie pragnęli wzrostu potęgi gospodarczej, politycznej i wojskowej swego państwa. W tym celu podejmowali reformy w duchu merkantylizmu i Oświecenia, chcąc zasłużyć na miano władców „oświeconych”. Często były to jednak zmiany powierzchowne i obliczone na poklask oraz narzucone społeczeństwu z góry bez jego akceptacji, a przez to nie trwałe. Absolutyzm pozwolił przetrwać w pewnym stopniu feudalnemu porządkowi. Wielcy posiadacze ziemscy, w zamian za zgodę na ograniczenie swoich prerogatyw, mieli zapewnione zachowanie swoich przywilejów majątkowych. Wyjątkiem był tu Józef II, toteż jego reformy nie zostały zaakceptowane przez arystokrację. Władza absolutna ma charakter ekspansywny. Państwa rządzone w ten sposób dążyły do rozwoju terytorialnego. W tym celu utrzymywały wielkie armie będące fundamentem władzy monarszej. Podobnie jak inne służby bezpieczeństwa, które stały na straży ustroju używając metod, jak byśmy to dzisiaj nazwali, reżimu policyjnego.

Absolutyzm był kolejnym etapem rozwoju ustrojów państwowych w Europie. Nie mógł jednak zaistnieć na dłużej, bowiem hamował naturalną potrzebę postępu i wolności społeczeństw, które od czasu Oświecenia były coraz bardziej świadome swoich praw.