Oświecenie.

Geneza nazwy-wykorzystuje termin światła-oświecenie,samoświadomość myślicieli. Nazywano tę epokę także wiekiem filozofów i rozumu.Termin oświecenie powstał w Niemczech.Nowy prąd szybko objął Francję,Anglię i pozostałe kraje Europy. Ludzie chętnie przyjmowali nowe ideały i założenie,mówiące np.że śmierć jest faktem,ale życie na ziemii także może być racjonalne,praktyczne.Oświeceniem nazywamy okres w dziejach kultury europejskiej od około 1680r. do końca XVIIIw. W Polsce epoka oświecenia zaczyna się nieco później(lata 40 wieku XVIII)a kończy w pierwszym dwudziestoleciu XIXw.
Ludzie oświecenia wobec Kościoła i religii-myśliciele XVIIIw. uważali Kościół za jedną z głównych przeszkód w przebudowie świata.Stał on bowiem, ich zdaniem,na straży starego, feudalnego porządku,krępował ludzką myśl,szerzył szkodliwe przesądy.Stąd też pojawiły się wówczas bardzo ostre ataki na instytucję Kościoła i religię w ogóle.Jeśli nawet nie podważano istnienia Boga,to głoszono pogląd,że objawia się on w prawach natury,a nie w wersetach Pisma Świętego.
Ateizm- już w starożytności pojawiły się poglądy podważające istnienie bogów.Do epoki oświecenia głoszenie ateizmu tj. poglądu odrzucającego ideę wyższej siły,która stworzyła świat i nim rządzi,było dosyć niebezpieczne.Dopiero myśliciele XVIIIw. śmiało przyznają się do wizji świata bez Boga.
Deizm- deiści godzili się z istnieniem Boga ,dającym się udowodnić rozumowo.Jak pisał jeden z najsłynniejszych myślicieli epoki,Wolter”Nie mogę pojąć,by ten zegar mógł istnieć, a nie było zegarmistrza”.Zatem to,że świat jest,był dla deistów świadectwem istnienia Stwórcy.Uważali oni jednak,że Bóg,stworzywszy świat i nadawszy mu naturalne prawa,nie ingeruje w jego działanie.Zegarmistrz skonstruował zegar,nakręcił go,a potem po prostu porzucił swoje dzieło.
Libertynizm-Libertynami nazywano wówczas wolnomyślicieli,zwykle ateistów,którzy nie wierzyli w żadne kodeksy moralne,a w życiu kierowali się epikurejską filozofią dążenia do rozkoszy i unikania wszelkich przykrości.Z epikureizmu brali też przekonanie że materia jest wieczna w związku z tym nie trzeba bać się śmierci.Do najsławniejszych libertynów XVIII stulecia należeli Casanova oraz de Sade.
Oda-to wywodzący się ze starożytności gatunek poetycki,którego przeznaczeniem było sławienie ważnych wydażeń,wybitnych jednostek oraz wielkich idei.Napisana podnisłym stylem i mająca często charakter okolicznościowy,należała do najpopularniejszych form poezji klasycznej.
Peryfraza-zwana innaczej omówieniem,polega na zastąpieniu nazwy jakiegoś przedmiotu lub zjawiska jego rozbudowanym opisem.Czytelnik musi więc się domyślić o co chodzi autorowi.
„Balon”A.Naruszewicz-utwór ten reprezentuje klasycyzm epoki oświecenia.”Gniewny Jowisz” oraz „sławny Ikar” to dwie znane postacie z mitologii.Ukazane są po to aby przekonać ludzi o tym że co do tej pory nie było możliwe do zrealizowania przez Ikara teraz jest możliwe.Rozum umożliwił wzbicie się człowieka w powietrze.Ukazana jest perspektywa tego lotu, rzeka Wisła wydaje się cienką strużką.Lot balonem nad Warszawą jest symbolem urzeczywistnienia ludzkich marzeń.Mimo trudności przejścia do tajemnic natury rozum ludzki może to zrealizować.Rozum może wygrać z naturą.Sarmata przywołany jest po to żeby oddać życie dla sprawy narodowej.Łódź może symbolem człowieka dążącego do ideału lub ojczyzny potrzebującej pomocy.Ton patetyczny podniosły.
„Kubuś Fatalista i jego pan”D.Diderot-utwór przedstawiający nowe spojrzenie na człowieka.”Kubuś Fatalista” reprezentuje gatunek powiastki filozoficznej.Pisany jest przy pomocy dialogów Kubusia i jego pana.Pierwsza wymiana zdań wprowadza nas w charakter utworu.Kubuś jest nie posłuszny to on żądzi swoim panem.Wszystko jest zapisane w górze np. to że Kubuś jest lepszy i ważniejszy niż jego pan.Pan traktuje Kubusia jako swojego partnera.Kubuś próbuje nam czytelnikom uzmysłowić że nie jest istotne w jakiej rodzinie(biednej czy bogatej)jestesmy urodzeni,ważne jest co sobą reprezentujemy.Pan dał Kubusiowi słowo honoru że nigdy go nie zostawi.Kubuś mówi że opiera się na prawie zapisanym w górze ale na końcu okazuje się ze korzystał on z Encyklopedi.Utwór ten krytykuje dotychczasowe układy społeczne oparte głownie na hierarchizacji.Ukazuje również nowe spojrzenie na społeczeństwo.Dlaczego Fatalista?Ponieważ godzi się z postawą fatalistyczną.Kubuś chce dożyc tych czasów w których radość, cnota,odpowiedzialność będą najważniejsze.
Powiastka filozoficzna-to napisany prozą utwór w którym fabuła potraktowana jest jako pretekst do przedstawienia jakiegoś poglądu lub idei.Autorzy powiastek filozoficznych łączą często elementy powieści przygodowej i fantastycznej z satyrą społeczną i polityczną..Gatunek ten rozwinął się w okresie oświecenia przyczyniając się do popularyzacji racjonalistycznej filozofii epoki.
Klasycyzm epoki oświecenia-literatura epoki oświecenia stara się odkrywać racjonalne prawa rządzące naturą i człowiekiem.Dlatego triumfuje wówczas klasycyzm dążący do jasności porządku i harmonii.Spod mnogości zjawisk, drogą rozumnego wyboru pisarze wydobywają ogólne zasady.Dąży się do prostoty stylu oraz przejżystości myśli.Osiągnięcie tego ideału ułatwiają reguły sztuki.Właśnie owo uzależnienie od reguł stanie się cechą charakterystyczną klasycyzmu XVIII stulecia.Sądzono wówczas że tylko przestrzeganie surowych przepisów zapewnia sztuce prawdziwą doskonałość.
Klasycyzm w sztuce oświecenia-w architekturze i malarstwie dominuje rozsądny klasycyzm. Budowniczowie dążą do wysmakowanej prostoty form,nawiązując przy tym do antyku.Sztuka wieku XVIII jest jednak pozbawiona monumentalności,siły i ekspresji starożytnych wzorców.
Sofijówka_ogród-ludzie oświecenia kochali ogrody.Odpowiadała im bowiem natura rozsądnie uporządkowana,ujęta w karby kultury.Odnajdywali w niej zagubiony raj,szansę powrotu do pierwotnej szczęśliwości.
„Sofijówka”S.Trembecki-utwór pisany wierszem opiewający uroki niezwykłego ogrodu, zaprojektowanego przez Ludwika Matzella w pobliżu Tulczyna i Humanina nad rzeką Kamionką w wejściu malowniczego jaru.Niezwykła afirmacja życia i zauroczenia życiem.Piękno przyrody opisywane z mistrzostwem które podziwiał nie tylko A.Mickiewicz ale także ludzie współcześni Trembeckiemu.
Encyklopedia-była dziełem najwybitniejszych umysłow epoki oświecenia.Nad jej powstaniem czuwali Diderot oraz filozof i matematyk Jean d’Alembert.Hasła pisywali autorzy tej miary co Wolter,Jean-Jacques Rousseau oraz słynny podróżnik myśliciel Charles de Montesquieu któremu kultura europejska zawdzięcza koncepcję trójpodziału władzy.Encyklopedia sumowała poglad epicki.Wodważny a czasem nawet radyklany sposób wypowiadał się na temat polityki,filozofi oraz religi.Postulowała przede wszystkim badanie przyrody i studiowanie nauk przyrodniczych.Zdaniem encyklopedystów nie warto zajmować się Bogiem ponieważ w przyrodzie nie ma śladów jego działania,człowiek powinien odkryć prawa natury i życ zgodnie z nimi.Tylko wtedy może osiągnąc prawdziwe szczęscie w przeciwnym razie skazany jest na błąd,fałsz i cierpienie.
„Odkrycie”W.Szymborska-bohaterem i odbiorcą utworu jest człowiek.Autorka wieży w powodzenie przedsięwzięć człowieka,ufa mu tak bardzo,ze nie bierze pod uwagę niepowodzenia.Zabranie swego odkrycia do grobu nie przysłuży się ludzkości.
CHRONOLOGIA OŚWIECENIA:
1)faza wczesna-(1740-1764) są to tzw. czasy saskie (wielka nietolerancja)
2)faza dojrzała-(1764-1795)1 rozbiór Polski-1772, 2 rozbiór-1793, 3 rozbiór-1795
3)faza schyłkowa-(1795-1822)1882 data wydania ballad i romansów A.Mickiewicza.Wlatach 20 XIXw. Rozwijał się sentymentalizm, który jest przejściem do romantyzmu.
Charakterystyka polityczna u progu oświecenia:
-za czasów saskich nastąpiła degradacja wagi roli państwa polskiego na arenie zagranicznej-Polska zaczyna być traktowana przedmiotowo podczas rozgrywek między Rosją a Prusami-osłabienie władzy królewskiej.W Polsce w przeciwieństwie do Europy Zachodniej wzrastało znaczenie magnaterii-w Polsce na początku oświecenia nastąpiła degradacja cywilizacyjno-intelektualno-kulturalna.Było to związane z wynaturzeniem sarmatyzmu.-określenie nowego człowieka oświeconego.
Model człowieka oświeconego: krytyka dotychczasowego układu społecznego, pojęcia szlachectwa,modelu życia sarmackiego,płytkiego pojęcia kosmopolityzmu spowodowało potrzebe istnienia wzorca człowieka oświeconego-musiał być wykształconym, odpowiedzialnym obywatelem(najważniejsze dla niego było państwo, ważniejsze nawet niż rodzina).
„Hymn do miłości ojczyzny”I.Krasicki- podmiot liryczny zwraca się misterną apostrofą do miłości kochanej ojczyzny.Apostrofa ta ukazuje,że nie wszycy obywatele interesują się sprawami narodowymi.*Utwór ten opisuje,chwali miłość do ojczyzny i ukazuje pochwałę patriotów.Opis wyjątkowej postawy patriotycznej.*Podmiot liryczny ukazuje krytyczną opinię,że należy niszczyć tych,którzy niszczą sferę sakrum,która jest milość do ojczyzny.
„Pieśń Legionów Polskich we Włoszech”-utwór powstał w 1797 z okazji wymarszu legionistów polskich z miasta Reggio w Itali.Od 1926”Mazurek”jest oficjalnym hymnem narodowym.”Jeszcze Polska nie umarła,kiedy my żyjemy”-jest to najważniejszy zwrot ponieważ mówi o tym że dopóki ludzie (Polacy)żyją dopóty będą bronić Polski.Patriota i kategoria ojczyzny powinna tkwić w sercach każdego Polaka.Nieważne że Polski nie było przez pewien czas na mapie, istotne było to że istnieli ludzie którzy czuli się Polakami i nie wstydzili się tego i dzięki nim Polska istniała w sercach patriotów.Bohaterami utworu są patrioci.Jest to tekst realizujący poezję tyrtejską.Nie tylko ludzie zamożni mogli zrozumieć treść tego utworu, lecz wszycy nawet najubożsi ludzie co jest sukcesem tego utworu.
„Kandyd czyli optymizm”Wolter-Kandyd oznacza prostolinijny,naiwny,szczery, prostoduszny.Według Woltera praca odsuwa od siebie ubustwo i występek.Praca może przestrzec człowieka przed katastrofą niebycia.Utwór ten napisany jest stylem prostym aby wszyscy mogli go zrozumieć.Występuje sentencjonalność stylu ponieważ mówimy o pracy w ogródku która daje szczęście ale także o wartościach materialnych.Komizm językowy, sytuacyjny np.kiedy Kandyd zostaje wyrzucony z domu kopniakiem.Widoczny jest również sarkazm,kpina,drwina i ironia.Wolter uważał że śmiechem można poradzić sobie ze złem świata. Poglądy Woltera:*krytykuje skrajnie optymistyczny nurt filozofi oświeceniowej Leibnitz’a którego w tekście reprezentuje Panglos.*wyszydzenie głupoty społecznej wg której powagi i autorytetu dodaje człowiekowi drzewo genealogiczne które musi mieć 71 pokoleń i rodzina ta musi być otyła.*krytyka nietolerancji i zabobonów*krytyka kościoła jako instytucji,a także dewocji i bigoteri *pesymistyczne, krytyczne opinie na temat ludzi i społeczeństwa.Postawa Wolteriańska polega na gloszeniu nowych myśli.Głosi krytykę Kościoła.
„Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki”I.Krasicki-powieść ta została napisana na prośbę KEN aby autor przedstawił w niej wszystkie poglądy mające być wprowadzeniem przez działaczy wspomnianej instytucji.W związku z tym utwór ma charakter tendencyjny i dyplomatyczny ponieważ udowadnia iż człowiek doświadcza wszelakie przeżycia które go budują.Ważna konstrukcja tytułowego bohatera.Nazwisko Doświadczyński sugeruje iż człowiek dzięki doświadczeniom zmienia swoje poglądy skłaniając się ku ideom powszechnej wolności i równości.Typ powieści awanturniczej ponieważ występuje wiele awantur tytułowego bohatera.Mamy również ukazany opis utopii.Dydaktyczny ponieważ uczy pokazuje że nawet źle wychowany szlachcic może zmienić się gdy znajdzie takiego nauczyciela jakim jest Xaoo.
Satyra-jest to utwór literacki ośmieszający lub piętnujący opisywane w nim zjawiska złe obyczaje krytyka możnowładców.Pod względem tematycznym wyróżniamy:satyry społeczno-obyczajowe(krytykują wady przedstawianych bohaterów),satyry literackie(ośmieszają styl pisarski),satyry polityczne(krytykowane są złe rządy państwa, reprezentanci narodu).Formy satyr:satyra konkretna,satyra abstrakcyjna,satyra dialogowa, satyra portretowa,monolog retoryczny.
„Pijaństwo”I.Krasicki-jest to satyra dialogowa.Bohaterami są reprezentanci szlachty. Człowiek powinien wyróżniać się rozumem od zwierząt jednak gdy ludzie wypiją za dużo alkoholu zachowują się jak zwierzęta.
„Pijaństwo”M.Jastrun-wiersz ten można nazwać satyrą ponieważ autor ośmiesza i piętnuje duchowieństwo.
„Żona modna”-podejmuje krytykę kosmopolityzmu a także tradycyjnego postępowania męża który nie ma siły aby sprzeciwić się swojej żonie.Żona modna jest satyrą portretową. Portretuje małżeństwo Piotra i jego żony.Piotr reprezentuje sarmatę,godzi się na podpisanie intercyzy.Skrytykowana została również warstwa ziemiaństwa jako warstwa interesująca się tylko własnymi majątkami.
„Świat zepsuty”-jest satyrą reprezentującą monolog retoryczny a także satyrę społeczno-obyczajową ponieważ opisuje świat współczesny autorowi w sposób krytyczny,porównuje go do przeszłości.Świat obecny jest zepsuty ponieważ:”Wszędzie nieżąd,rozpusta,występki szkaradne”Autor przedstawia ojczyznę jako tonący okręt który potrzebuje pomocy.Nie należy uciekać z tonącego okrętu tylko trzeba mu pomóc płynąć dalej lub utonąć razem z nim.Jest to satyra programowa ponieważ możemy odczytać potrzebę narodzenia się nowego, lepszego społeczeństwa.Konfrontacje złej teraźniejszości z dobrą przeszłością.
Teatr oświecenia- ludzie oświecenia cenili teatr bardzo wysoko.Wedle ówczesnych koncepcji miał on przede wszystkim nauczać,być miejscem gdzie propaguje się nowe postawy i nowy model społeczeństwa.
Rokoko-był to styl który rozwinął się w sztuce XVIIIw. w opozycji do dominującego w tej epoce klasycyzmu.W miejsce uroczystej dostojnej sztuki klasycznej pojawia się styl dekoracyjny kameralny subtelny który wziął nazwę od ulubionego wówczas ornamentu w kształcie muszli(z fr.rocaille”muszla”)W literaturze rokoko objawiał się zamiłowaniem do elegancji formy i subtelności treści.Najczęstszym tematem była zmysłowa miłość.
Bajka-niewielki utwór pisany wierszem,czasami prozą,zawiera treści dydaktyczne,pewną naukę moralną i prawdy życiowe.Twórcą bajek był Ezop-niewolnik z Azji mniejszej. Szczególnie popularne są tzw.bajki zwierzęce,ich bohaterami są zwierzęta które stają się alegorią typowych cech ludzkich charakterów.
„Wstęp do bajek”I.Krasicki-pierwsza część utworu podejmuje temat społeczno-obyczajowy. Tekst ten jest ostrą krytykąvżycia społecznego.Twórcą bajki jest obserwator społeczeństwa.
„Jagnię i wilcy”-jest to bajka alegoryczna,opisująca zachowanie jagnięcia i wilków.Jagnię zostało zaatakowane przez dwa wilki.Gdy bezbronne zwierze zapytało o przyczynę ataku, jeden z wilków odpowiedział,że takie jest prawo natury.Słaba istota nie ma szans utrzymać się w drapieżnym świecie.
„Ptaszki w klatce”-młody czyżyk urodzony w klatce uważa,że lepiej żyć w klatce niż na wolności ponieważ zawsze ktoś przynosi jedzenie jest bezpieczny natomiast na wolności musiałby walczyć o jedzenie i o przetrwanie.Stary czyżyk natomiast urodził się na wolności i nie chce żyć w klatce.Jest to bajka polityczna,ukazuje utratę wolności Polaków po rozbiorach.Podczas gdy Polska nie istniała na mapie nikt nie myślał o wolności bo nikt nie wiedział co to znaczy wolność.
„Przyjaciel”-mamy doczynienia z tematem poważnym,filozoficznym.Przyjaźń przedstawiona jest za pomocą śmiechu,ironii.Bajka uczy nas abyśmy sami załatwiali swoje sprawy,powinniśmy liczyć sami na siebie.Prawdą jest to że życie jest największą tajemnicą świata.
„Dewotka”-jest to przykład dobrodusznych kobiet,które wyróżniają się pobożnością lecz pobożnością fałszywą.
Sentymentalizmem-nazywamy prąd literacki,który rozwinął się w europejskim oświeceniu w opozycji do dominującego klasycyzmu.Sentymentalizm był nastawiony na penetrację wewnętrznego,uczuciowego życia człowieka.Wmiejsce charakterystycznego dla klasycyzmu kultu rozumu sentymentaliści głosili pochwałę czułości i prostoty;w miejsce zachwytu nad dobrodziejstwami kultury-zachwyt nad pięknem przyrody.Literatura sentymentalna pogłębiła analizę psychologiczną postaci.W poezji przełamała zaś suchy i wzniosły ton języka klasycyzmu,zwracając szczególną uwagę na śpiewność i melodyjność wiersza.
„Nowa Heloiza”J.J.Rousseau-powieść opisuje nieszczęśliwą miłość skromnego nauczyciela i jego arystokratycznej uczennicy.Utwór składa się z listów kochanków.Dzięki tej korespondencji obserwujemy stopniowy rozwój uczuć.Bohaterowie powieści stali się wzorem sentymentalnych kochanków.
„Do Justyny.Tęskność na wiosnę”F.Karpiński”-występuje tematyka sentymentalana.Wiersz ten prezentuje miłość niespełnioną,nieszczęśliwą.Autor obserwując piękno przyrody widzi coraz głębszy smutek w swoim sercu z powodu niespełnionej miłości.Kompozycja niezwykle nowatorska.Każda zwrotka składa się z dwóch osobnych wersetów co reprezentuje paralelizm kompozycyjny,obrazowy.Konstrukcja podmiotu lirycznego jest sentymentalna.Na końcu mamy doczynienia z motywem łez.Podmiot liryczny przeżywa miłość w tle przyrody.Uczucie nieszczęśliwej miłości jest jeszcze bardziej wzmagane tym,że kontrastuje z przyrodą.
„Przypomnienie dawnej miłości”-mamy doczynienia z miłością niespełnioną ponieważ kochanków rozdzielił gniew.Podmiot liryczny przeżywa wielki dyskomfort duszy,zaznacza, że cywilizacja na tyle zniszczyła ludzi,że nie chcą,boją się być ze sobą. \
„Laura i Filon”-jest to sielanka udramatyzowana.sytuacja przedstawiona jest nienaturalnie. Utwór przedstawia miłość tytułowych bohaterów przedstawionych jako pasterzy,lecz nie mogą być pasterzami gdyż żaden pasterz nie mógłby mieć chociażby takich imion, i rzeczywiście są oni dworzanami bawiącymi się w pasterzy.Mamy doczynienia z symboliką ludową,która mówi,że fakt iż Laura zaplotła wieniec i chciała go oddać Filonowi oznaczało, że chciała oddać mu swoje dziewictwo.Kosz malin kojarzy się z czerwienią ust,z delikatnością.Rzeźbiona laseczka Filona jest symbolem,który reprezentuje wyższą warstwę społeczną.Występuje mnóstwo wykrzyknień które podkreślają ekspresję obrazu.Jest to bardzo nienaturalne.
Pamflet-utwór publicystyczny lub literacki ośmieszający jakąś osobę lub instytucję (najczęściej polityczną).Charakterystycznymi cechami tego gatunku są ekspresyjny styl i sklonność do satyrycznej hiperboli.