Porównanie ustroju Polski w XVII w. z ustrojem wybranego państwa w Europie.

Celem mojej pracy będzie scharakteryzowanie ustroju politycznego Rzeczypospolitej na tle ustroju Anglii (od 1707 Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii). Praca będzie obejmować kolejno: wiek XVII w Polsce; aż po unię angielsko- szkocką(1707) w Anglii.
W XVII wieku znajomość Polski w Anglii kształtowały dzieła pisarzy obcych. Jednym z pierwszych dzieł było Le Relazioni Universali( The traveller’s Breriat) Gioranniego Botero. Opisując zasady funkcjonowania systemu politycznego w naszym kraju zwrócił szczególną uwagę na ograniczenia, jakim podlegał polski monarcha ze strony sejmu i senatu. I tak istotnie było porównując tamtejszy(chodzi o Jakuba I Stuarta oraz o Karola I- zdecydowanych zwolenników absolutyzmu) system władzy politycznej do polskiej demokracji szlacheckiej. Na czele państwa polskiego (jak i angielskiego) stał król. Do kompetencji króla w Polsce należało zwoływanie sejmu, posiadał również inicjatywę ustawodawcza i władze wydawania ustaw we wszystkich sprawach nie zastrzeżonych do decyzji sejmu. Decydował o wojnie i pokoju, polityce zagranicznej, był naczelnym wodzem. Chwalebna rewolucja przyczyniły się do ograniczenia prerogatyw i wpływów Korony. Powszechna zasadą było, iż,,król panuje a nie rządzi”. Bill of rights z 1689 i Act of Settlement, z 1701(które dokładnie zostaną omówione w dalszej części pracy) uczyniły z Anglii monarchie ograniczoną, gdzie władza królewska poddana była pełnej kontroli parlamentu.

Najważniejszym organem ustawodawczym w Polsce był sejm składający się z króla i dwóch izb. Izba poselska składała się z przedstawicieli ziem wybranych na sejmikach. Wybrani posłowie zaopatrzeni w instrukcje swoich wyborców obradowali pod przewodnictwem marszałka sejmu. Senat w Polsce pełnił funkcje izby wyższej, miał prawo inicjatywy ustawodawczej. Do kompetencji sejmu- obok ustawodawstwa- należała kontrola finansów państwa, a co za tym idzie poczynań króla i urzędników.

Życie polityczne w Anglii koncentrowało się wokół funkcjonowania parlamentu- głównego organu ustawodawczego. Skład Parlamentu był niezmienny od 1625r, czyli daty zwołania go po raz pierwszy. Parlament składał się z dwóch izb: Izby Lordów (Izba Wyższa- miejsca w tej izbie były dziedziczne, bądź przychodziły z nominacji królewskiej) oraz z Izby Gmin(Izba Niższa- członkowie tej izby wybierani byli raz na 7 lat).
Tajna rada, która funkcjonowała w Anglii do czasów Chwalebnej Rewolucji przekształciła się w gabinet ministrów na czele z premierem. Stała się praktycznie rządem. Rząd był odpowiedzialny przed parlamentem. Ministrowie najczęściej pochodzili z partii, które zdobywały większość w parlamencie oraz mianowani byli przez króla. W Anglii XVII-wiecznej działały dwie partie polityczne. Były to: partia Tudorów i Wigów. Partię Tudorów (konserwatystów) tworzyło ziemiaństwo, wielka burżuazja, natomiast partie Wigów (liberałów) tworzyła burżuazja przemysłowa, handlowa, częściowo ziemiaństwo oraz arystokracja.

Widzimy tu jak władza monarchy została ograniczona w dość znaczny sposób na korzyść kolejno parlamentu i szlachty. Nie bez powodu ustroje analizowanych państw są nazywane demokracją szlachecką (Polska)- jako władza jedynej części społeczeństwa i monarchią konstytucyjną bądź monarchią parlamentarną(Anglia), iż jak wcześniej wspominałam praktycznie ogół władzy leżał w rękach parlamentu.
Aby ograniczyć prerogatywy króla szlachta polska starała się uzyskać jak największy zbiór własnych uprawnień o wszechstronnym charakterze. Były to prawa potocznie nazywane przywilejami szlacheckimi, które nagromadzały się od 1374r tj. od daty wydania przywileju koszyckiego. Najważniejszymi aktami, które tworzyły uprzywilejowaną pozycje szlachty w kraju były: zwolnienie od świadczeń podatkowych po za 2 groszy od łana kmiecego(koszyce-1374), zapewnienie nienaruszalności majątkowej i osobistej szlachty( przywileje z lat 1422, 1430-1433), zakaz zwoływania pospolitego ruszenia i nakładania podatków bez zgody sejmików ziemskich(statusy nieszawskie). Na sejmie radomskim w 1505r szlachta przyjęła zasadę, iż do niej będzie zależało stanowienie prawa i porządku w państwie. Przyjęta wówczas konstytucja Nihil Novi gwarantowała szlachcie, że bez zgody izby poselskiej i senatu król nie może wprowadzać żadnych zmian w prawach publicznych i przywilejach szlacheckich. Następnym ważnym dokumentem ukazującym nam obraz pozycji szlachty w Polsce były artykuły henrykowskie wydane wraz z elekcja Henryka Walezego. Był to zbiór zasad ustrojowych, które każdy nowo obrany władca musiał podpisać i przestrzegać. Według ów artykułów monarcha nie mógł podejmować decyzji dotyczących pospolitego ruszenia, podatków i cel bez zgody sejmu, który miał być zwoływany, co dwa lata na okres 6 tygodni. Ważnym elementem tego zapisu był fakt, iż wazie nie posłuszeństwa króla szlachta mogła wypowiedzieć posłuszeństwo władcy. Ważnym również elementem demokracji szlacheckiej było liberum veto. Owa,,złota wolność szlachecka” dawała możliwość zerwania sejmu, jeśli poseł nie zgadzał się z treścią przygotowanej ustawy.

Również Parlament angielski podejmował kroki w kierunku umocnienia swojej pozycji i istotnego ograniczenia władzy królewskiej. W tym celu uchwalił w 1689r Deklaracje o prawach (Declaration of Rights), którą później przemieniono w słynny Bill o prawach (Bill of Rights). Bill o prawach był zbiorem najważniejszych gwarancji konstytucyjnych, zebranych w całości i wprowadzonych jako obowiązujące elementy do angielskiego życia politycznego. Nowa ustawa znosiła królewskie prawo zawieszania mocy ustaw lub wykonywania ich bez zgody parlamentu. Bez zgody Izb nie wolno było nakładać i ściągać podatków, przeprowadzać zaciągu wojska w czasie pokoju, co pokrywa się z zawężeniem działań króla przez szlachtę polską. W uzupełnieniu wydano w 1689 Akt tolerancyjny, mówiący, iż dostęp do urzędów uzależniony był od złożenia przysięgi na wszystkie punkty wiary anglikańskiej. W 1689 ogłoszono jeszcze inne akty mające na celu organicznie władzy królewskiej. Tzw. Akt o buncie zezwalał królowi na powołanie armii tylko na okres jednego roku. Akt o następstwie tronu (Act of Settlement) z 1701r ustalał, że wobec bezpotomnej śmierci Willhelma Orańskiego i Marii tron angielski obejmie młodsza córka Jakuba II, po czym, w wypadku gdyby ona nie doczekała się potomka, miał on przejść na boczną linię Stuartów- dynastie Hanowerską. I tu możemy zauważyć różnicę, iż u nas po śmierci ostatniego Jagiellona rozpoczęły się czasy wolnej elekcji, opierającej się na zasadzie: viritim (króla wybierał ogół szlachty) oraz jednomyślności.
Oby dwa państwa były powiązane unia realną z innymi, sąsiadującymi krajami. Unia realna Polski z Litwą została uchwalona ostatecznie na sejmie w Lublinie w 1569r. Tekst ów unii był przedmiotem analiz w parlamencie angielskim w okresie, gdy była przygotowywana koncepcja unii angielsko- szkockiej u schyłku życia Elżbiety I. Jednakże sprawa ruszyła dopiero w 1705r, a ostatecznie Szkocja i Anglia zostały powiązane unia realną dopiero w 1707r. Uważano tą unię,,za sprawę o najwyższym znaczeniu dla dobrobytu, potęgi i bezpieczeństwa całej wyspy, a jednocześnie za dzieło tak trudne i tak subtelnej natury, że aż do tej chwili wszelkie próby(...)czynione w tym kierunku przez ponad stu lat okazały się bez skuteczne”. Unie te były pogłębieniem unii personalnych trwającej w Polsce od 1385, a w Anglii od 1606 r. Unie te opierały się na podobnych zasadach. W Anglii oba królestwa tworzyły jedno państwo zwane Królestwem Wielkiej Brytanii( jej flaga to połączone krzyże św. Andrzeja i św. Jerzego), a połączone suwerenne państwa Litwy i Polski tworzyły Rzeczypospolitą Obojga Narodów, ze wspólnym herbem- Orzeł i Pogoń. Elementem jedności Rzeczypospolitej miał być wspólny monarcha(po śmierci Zygmunta Augusta miała nastąpić wspólna elekcja jego następcy), w Anglii tron miała dziedziczyć Zofia Hanowerska i jej protestanccy potomkowie. Liczba szkockich przedstawicieli w parlamencie wynosiła 16 w Izbie Lordów i 45 w Izbie Gmin. W Polsce również sejm i senat był wspólny dla obu państw, zasiadali tam razem Litwini jak i Polacy, ale również tak jak w Wielkiej Brytanii w pewnych proporcjach,np. izba poselska składała się z 170 posłów w tym 122 z Korony i tylko 48 z Litwy. W Anglii jak i w Polsce odrębne było sądownictwo, system sądowniczy w Szkocji nie zmieniał się z zastrzeżeniem prawa do zmian w niektórych jego dziedzinach na rzecz Anglii. Wspólne prawa i przywileje łączyły szlachtę polska i litewską w jeden naród szlachecki natomiast w Zjednoczonym Królestwie wspólne były tylko prawa regulujące handel, cła i akcyzy.

Nie tylko w tematyce ustroju Polska była oddalona od Anglii, ale również w aspektach takich jak gospodarka, kultura, nauka, tolerancja (biorąc pod uwagę również ogół poglądów). Myślę, że Polska XVII- wieczna była zbyt odległym krajem do Anglii by móc ustawić oba państwa równolegle.