Komisja Edukacji Narodowej

1. Sytuacja kraju.

Wstrząs, jakim był dla całego kraju I rozbiór Rzeczypospolitej, wzmógł jeszcze bardziej gorączkę reformatorską oświeceniowej części społeczeństwa polskiego. Celem zabiegów było wzmocnienie uszczuplonego terytorialnie państwa. Król i zmierzające do reform kręgi magnackie sądzili, że utrzymanie niezależności i poprawę sytuacji gospodarczej kraju przede wszystkim będzie można osiągnąć poprzez odpowiednie wychowanie i wykształcenie nowego pokolenia Polaków w szkołach narodowych, znajdujących się pod zwierzchnictwem państwa.
Poddania szkolnictwa pod nadzór władzy państwowej i tym samym pozbawienie Kościoła monopolu szkolnego domagał się kanclerz i bliski współpracownik króla Andrzej Zamojski już w 1764 roku. Od 1772 roku sprawa reformy szkolnictwa dyskutowana była w otoczeniu króla. Zwolennicy fizjokratyzmu opowiadali się ponadto za szerszym udostępnieniem nauki chłopu, która byłaby odpowiednio przystosowana do jego stanu i wymagań pracy na roli. Problem reformy szkolnictwa szerzej wypłynął na sejmie rozbiorowym dopiero po 10 IX 1773 roku, tzn. po dotarciu do Warszawy wiadomości o kasacie zakonu jezuitów, ponieważ przebywające w szkołach jezuickich rzesze młodzieży głównie szlacheckiej pozostawały bez możliwości ukończenia nauki. Zaniepokojona szlachta litewska zaczęła już nawet wysyłać swoich synów do nieobjętych kasatą kolegiów jezuickich znajdujących się na terenie pierwszego zaboru rosyjskiego.

2. Powołanie Komisji Edukacji Narodowej.

Wokół sprawy urządzenia szkolnictwa w Polsce wywiązała się więc na sejmie ożywiona dyskusja, w pewnym stopniu inspirowana szkolnym reformami we Francji, która ostatecznie 14 X 1773 roku, doprowadziła do powołania Komisji Edukacji Narodowej. Komisja powstała jako odpowiedzialny przed sejmem i królem najwyższy organ sprawujący zwierzchnictwo nad szkolnictwem w Polsce. Niektórzy historycy nazwali ją, z pewną przesadą, pierwszym ministerstwem oświaty w Europie, a nawet na świecie. Pewne jest jednak, że była wyrazem nie tylko polskiej myśli pedagogicznej, lecz także odbiciem nowych tendencji szkolnych i wychowawczych Oświecenia europejskiego, szczególnie zaś francuskiego, co ujawniło się już w samej jej nazwie. W przeciwieństwie do Francji i innych krajów zachodnich, brak było w Rzeczypospolitej wrogości do jezuitów. W myśl uchwały sejmowej, KEN została powołana do wychowania i kształcenia młodzieży szlacheckiej. Pod jej zwierzchnictwo poddano uniwersytety i szkoły śr4dnie. W ogłoszonym 24 X 1773 roku jej uniwersale nie ma jeszcze wzmianki o szkolnictwie początkowym. Jednakże już kilka tygodni później komisja rozszerzyła swoje kompetencje, przejmując pod swoją opiekę również i szkoły parafialne. Jako podstawy materialne przeznaczone na utrzymanie szkół oddano do jej dyspozycji dobra pojezuickie, które jednak dopiero po pokonaniu wielu trudności, znacznie uszczuplone, przejęła ona w 1776 roku.
W skład Komisji weszło ośmiu członków, którzy w większości zaliczali się do czołówki polskiego Oświecenia i byli doskonale zorientowani głównie we francuskiej literaturze naukowej. Jednym z sekretarzy komisji do spraw zagranicznych był w początkowej fazie jej działalności znany fizjokrata francuski, przyjaciel Turgot’a, Pierze Samuel Dupont de Nemorus, sprowadzony do Polski przez Adama Kazimierza Czartoryskiego. Z czasem skład komisji został zmieniony i powiększony.

3. Powołanie Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych.

Na tle trudności związanych z brakiem odpowiednio dostosowanych do założeń KEN podręczników szkolnych zostało powołane 10 II 1775 roku ściśle uzależnione od komisji Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych,(czyli podręczników), na którego czele stanął członek Komisji, wychowanek Collegium Nobilium Konarskiego, Ignacy Potocki. W skład towarzystwa wchodziły osoby bardzo dobrze obeznane nie tylko z najnowszymi prądami filozoficznymi i pedagogicznymi, lecz także z sama praktyką szkolną.
Towarzystwo w krótkim czasie zdobyło sobie wysoki autorytet w sprawach oświaty w Polsce. Spośród jego członków do najwybitniejszych zaliczyć należy takich byłych jezuitów, jak przede wszystkim Grzegorz Piramowicz, który faktycznie kierował pracami towarzystwa, historyk Jan Albertrandy, czy też matematyk Grzegorz Kniażewicz, a spośród pijarów takich, jak wybitny polski fizjokrata antoni Popławski oraz nauczyciel matematyki, historii i francuskiego w szkołach pijarskich Kazimierz Narbutt. Wśród członków Towarzystwa był również protestant, przedstawiciel Szkoły Rycerskiej, fizyk i matematyk, Chrystian Pfleiderer. Główne założenia KEN sformułował w duchu Oświecenia francuskiego absolwent Akademii rycerskiej w Luneville, późniejszy rektor Szkoły Głównej Koronnej w Krakowie (1786-1790) Feliks Oraczewski. W mowie z 11 maja 1773 roku wzywał on króla i sejm do zajęcia się sprawą edukacji, aby „ludzi zrobić Polakami a Polaków obywatelami”. Nawiązał przez to do reformy Konarskiego i podstawowych założeń ideowych Szkoły Rycerskiej.

4. Narodowy charakter szkolnictwa.

Bardzo mocno podkreślano narodowy charakter zreformowanego szkolnictwa. Wyrazem zaś całkowitego unarodowienia szkół był wprowadzenie do nich w całek rozciągłości języka polskiego. Łacina pozostała jednak nadal ważnym przedmiotem, ale już jakom jeden z języków obcych. Zakres i metody nauczania ściślej zostały określone w wydanych w 1774 roku, przepisach dotyczących szkół parafialnych i wojewódzkich oraz w Ustawach KEN dla stanu akademickiego i na szkoły w krajach Rzeczypospolitej przepisanych, opracowanych w latach 1779-1781, a opublikowanych w obowiązującej wersji w 1783 roku oraz udoskonalonych w roku 1790, będących wybitnym osiągnięciem nie tylko polskiego, lecz również ogólnoeuropejskiego ustawodawstwa szkolnego w XVIII wieku. Jedna z charakterystyce cech programów szkolnych KEN było ich dostosowanie do aktualnych potrzeb kraju. Wychodząc z założeń Franciszka Bacona i Wielkiej Encyklopedii Francuskiej starano się nadać wszystkim, a zwłaszcza matematycznym i przyrodniczym naukom, wykładanych w szkołach KEN praktyczna użyteczność. Oryginalność zaś polskiej oświaty z czasów KEN polegała przede wszystkim na wyznaczeniu jej roli głównego czynnika odrodzenia narodu i państwa.

5. Trzy okresy działalności KEN.

• 1773-1780
W dziejach komisji zwykle wyróżnia się trzy okresy. Okres pierwszy trwający od powstania Komisji w 1773 roku do odrzucenia na sejmie 1780 roku kodeksu A. Zamoyskiego, wprowadzającego przy okazji kodyfikacji praw Rzeczypospolitej pewne dość istotne zmiany ustrojowe wzmacniające państwo. Odrzucenie kodeksu osłabiło działalność Komisji na odcinku szkół parafialnych. W tym pierwszym okresie działalności komisja przejęła szkolnictwo pojezuickie oraz inne szkoły średnie:zakonne i podległe Akademii Krakowskiej kolonie akademickie. Poddała także pod swoje zwierzchnictwo szkolnictwo parafialne oraz objęła opieką niektóre szkoły prywatne. W przepisach z lat 1774-1776 zostały tez określone programy oraz metody nauczania w poszczególnych typach szkół z wyjątkiem akademii. Ważnym momentem było powołanie w 1775 roku wspomnianego już Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych, które opracowało pionierski podręczniki – wymagające często tworzenia polskiej terminologii tych nauk, która do dziś jest podstawą terminologii chemicznej, fizycznej, matematycznej stosowanej w języku polskim. W tym czasie jak już wiemy, Komisja uzyskała również samodzielność finansową. Rozpoczęto też z ramienia Komisji w 1777 roku reformę Akademii Krakowskiej.

• 1780-1788
Okres drugi trwający od 1780 do 1788, czyli do czasu zwołania sejmu czteroletniego, charakteryzował się wzmożeniem działalności Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych w dziedzinie opracowania i publikacji podręczników szkolnych. Do największych osiągnięć tego okresu zaliczyć należy utworzenie w 1780 roku, w nawiązaniu do angielskiej i francuskiej myśli pedagogicznej, jednego w całej Polsce stanu akademickiego i zorganizowanie projektowanej już jesienią 1774 roku przez Dupont’a hierarchii szklonej, szczegółowo określonej w Ustawach szklonych. Zreformowanym w latach 1777-1786 akademiom, przemianowanym na: Szkołę Główną Koronną w Krakowie i Szkołę Główną Wielkiego Księstwa Litewskiego w Wilnie podporządkowano szkoły wojewódzkie, przemianowane obecnie na wydziałowe na czele z rektorami, tym zaś podlegały szkoły powiatowe, przemianowane na podwydziałowe na czele z prorektorami, którzy z kolei sprawowali nadzór nad szkołami parafialnymi. W obydwu typach szkół średnich (wydziałowych i podwydziałowych) obowiązywał w zasadzie ten sam program zarysowany już w Przepisach na szkoły wojewódzkie, a następnie w Ustawach szkolnych. Okres nauki w szkołach wydziałowych trwał jednak siedem, a w podwydziałowych tylko sześć lat. Różnica ta wynikała głównie z braku nauczycieli, z czym komisja borykała się przez cały okres swego istnienia.




• 1788-1794
Trzeci schyłkowy okres działalności KEN przypada na lata 1788-1794, czyli na ostatnie lata Rzeczypospolitej, kiedy również upada sama Komisja. Od roku 1789 rozpoczął się stopniowy rozkład i utrata wpływów Komisji, co było procesem równoległym do powolnej utraty wpływów politycznych przez stronnictwo reformatorów i rozkładu Rzeczpospolitej. W czasie obrad Sejmu czteroletniego frakcja reformatorów zgodziła się na daleko idące ustępstwa w sprawach szkolnictwa, aby móc przeforsować Konstytucję 3 maja.
Ostateczny cios Komisji zadała Konfederacja Targowicka, która odebrała jej władzę na szkołami zakonnymi oraz całkowicie zmieniła jej skład. Wielu członków Komisji (z Kołłątajem na czele) i tak musiało opuścić kraj po zwycięstwie Targowicy, gdyż wydano na nich zaoczne wyroki śmierci w związku z ich ogólną działalnością polityczną.


6. Organizacja szkolnictwa średniego.

W swojej działalności KEN najwięcej wysiłku włożyła w organizację szkolnictwa średniego. Spośród 106 szkół zakonnych i 10 kolonii akademickich Komisja przejęła 84, w tym 40 szkół pojezuickich, pozostałych w granicach polski i po rozbiorze. Szkoły protestanckie nie poddały się pod zwierzchnictwo Komisji, jakkolwiek, zwłaszcza na Litwie, pozostały pod pewnym jej wpływem. Komisji nie podlegała także Szkoła Rycerska.
Komisja zorganizowała własna sieć szkół średnich wydziałowych i podwydziałowych. Liczbę wydziałów ustalono ostatecznie na 9 plus 10-ty eksterytorialny, który tworzyły szkoły pijarów koronnych. Łącznie wszystkich szkół wydziałowych i podwydziałowych było w 1783 roku 74. Do początku lat 90-tych przybyło jeszcze trzy dalsze szkoły podwydziałowe. W sumie, więc w latach 1783-1794 istniało na uszczuplonym przez pierwszy rozbiór terytorium Polski i Litwy ok. 77 szkół średnich KEN. Największe ich zagęszczenie było w Wielkopolsce i Małopolscy. Nieco mniej było na Litwie etnicznej i na Białorusi. Najrzadsza sieć szkół średnich KEN występowała w południowo-wschodniej części Rzeczypospolitej w województwach:brzesko-litewskim, wołyńskim, podolskim, bracławskim, kijowskim. Spośród wymienionych 77 szkół 22 znajdowało się w rękach pijarów, 10 w rękach zakonu bazylianów i 11 w rękach innych zgromadzeń zakonnych. W sumie, więc większość szkół prowadzona była za wiedzą i pod kontrolą Komisji przez zakony. Równocześnie Komisja zwalczała mnożące się szkoły pokątne, które popierane przez część przyzwyczajonej do szkoły jezuickiej szlachty nie chciały się podporządkować jej poleceniom.
Program szkół średnich KEN koncentrował się wokół nauki moralnej i nauk matematyczno-przyrodniczych. Podstawowy dokument określający program szkół wojewódzkich, przepis na szkoły wojewódzkie z 1774 roku, włączył w zakres nauki moralnej prawo naturalne, ekonomię i politykę. Podobnie jak we Francji nauka moralna stała się przedmiotem o większych walorach wychowawczych niż nawet religia. Była ważnym czynnikiem wychowania młodzieży w duchu obywatelskim i narodowym. Funkcje uzupełniająca w stosunku do nauki moralnej pełniła historia, a zwłaszcza historia Polski i Litwy. Wprowadzenie w szerokim zakresie do szkół KEN przedmiotów matematyczno-przyrodniczych stanowiło ważne osiągnięcie komisji. Było to jednak w dużym stopniu nawiązaniem do tradycji zreformowanych szkół pijarskich i jezuickich. Ich wprowadzenie do szkolnictwa pozostawało w ścisłym związku z najnowszymi prądami filozoficznymi i ekonomicznymi Europy Zachodniej oraz z podjętymi na szeroka skalą w Rzeczypospolitej Stanisława Augusta Poniatowskiego próbami gospodarczego ożywienia miasta i podniesienia na wyższy poziom produkcji rolnej. Wprowadzono też do szkół higienę oraz więcej uwagi poświęcono wychowaniu fizycznemu. Istotne zmiany nastąpiły również w zakresie nauczania języków. Językiem wykładowym stał się język polski. Już Przepis na szkoły wojewódzkie z 1774 roku wyraźnie określił, że „uczniowie odtąd w szkołach polskim językiem mówić będą”. Wzrosła tez rola nowożytnych języków obcych, zwłaszcza języka niemieckiego i w mniejszym stopniu francuskiego.

7. Szkolnictwo parafialne.

Komisja interesowała się także szkolnictwem parafialnym. Zainteresowaniom tym, jak już wiemy, sprzyjały, rozpowszechnione w Europie idee merkantylizmu, a zwłaszcza fizjokratyzmu. W prowadzonych dyskusjach zwyciężyła koncepcja szkoły parafialnej dostosowanej do potrzeb stanu chłopskiego, co ostatecznie zostało sprecyzowane w Ustawach KEN z 1783 roku; tam też został określony program szkoły parafialnej sprowadzający się do nauki religii, pisania, czytania, elementów miernictwa (wag i miar), wiadomości z dziedziny rolnictwa, ogrodnictwa i hodowli zwierząt. Program ten, jak tez problem przygotowania nauczycieli oraz dydaktyka zostały szczegółowo opisane przez Grzegorza Piramowicza w bezprecedensowym w literaturze europejskiej dziele Pt. „Powinności nauczyciela”. Był to podręcznik przeznaczony dla nauczyciela szkół parafialnych, w których autor wyraźnie określił w duchu fizjokratyzmu role nauczyciela nie tylko jako nauczającego w szkole początkowej, lecz także jako krzewiciela kultury w swoim środowisku wiejskim lub małomiasteczkowym. Wiele zawartych w nim spostrzeżeń dydaktycznych zachowało aktualność do dnia dzisiejszego. Podstawowa jednak trudnością w rozwoju szkół parafialnych KEN był brak pieniędzy na ich rozbudowie. Jedynie w diecezji wileńskiej mogły się one rozszerzyć w latach 1774-1776, w czasach, gdy prezesem KEN był biskup tej diecezji Ignacy Jakub Massalski. Po jego odejściu, w wyniku nie całkiem słusznych oskarżeń o nadużycia finansowe, liczba tych szkół na Litwie bardzo się zmniejszyła. Większe zainteresowanie tym, szkolnictwem nastąpiło dopiero w okresie sejmu czteroletniego, gdy zajęły się nim powstałe w 1789 roku komisje cywilno-wojskowe.

8. Reforma uniwersytetów.

Wielkim osiągnięciem KEN, obok zorganizowanych sieci szkół wydziałowych i podwydziałowych, była reforma akademii Krakowskiej i Akademii wileńskiej. Początkowo Komisja odnosiła się do uniwersytetów obojętnie. Oferowanej przez Akademię Krakowską współpracy już w 1773 i 1774 roku nie przyjęła. Wynikało to z typowej dla zwolenników zwłaszcza Oświecenia francuskiego nieufności do starych uniwersytetów w ogóle. Zasklepiona w przestarzałych formach organizacyjnych Akademia Krakowska uchodziła za twór anachroniczny. Próby jej reformy częściowo na wzór niemieckiego, zorganizowanego na nowych podstawach uniwersytetu w Halle, podjęte przez biskupa Kajetana Sołtysa w latach 1760-1767, komisja zdawała się początkowo nie dostrzegać. Biskup kijowski J.A.Załuski wysuwał nawet plan utworzenia nowej Akademii w Warszawie. Szybkiego uregulowania wymagał jednak problem kształcenia profesorów dla szkół KEN; rozważano nawet mało realny projekt A. K. Czartoryskiego utworzenia z funduszów komisji szkoły profesorów szkół polskich w Paryżu.
Akademia Krakowska jako uczelnią mogącą dostarczyć tak potrzebnych dla średnich szkół KEN nauczycieli zainteresował się dopiero dawny jej wychowanek Hugo Kołłątaj, człowiek niezwykle i wszechstronnie utalentowany oraz dobry organizator, który w 1775 roku powrócił z zagranicy po odbytych studiach w Wiedniu, Bolonii, Rzymie. On to obeznany ze zreformowanym już uniwersytetem wiedeńskim przekonał przewodniczącego Komisji biskupa płockiego, późniejszego prymasa Michała Jerzego Poniatowskiego, zwolennika niemieckiego nurtu oświeceniowego, o konieczności reformy starej uczelni krakowskiej. Reformę Akademii rozpoczął Kołłątaj od tej wizytacji przeprowadzonej na zlecenie Komisji w 1777 roku. W tymże roku zreformował on związane z Akademią tzw. szkoły nowodworskie. Reformę Akademii rozpoczął w 1778 roku od wydziału filozoficznego, mogącego dostarczyć nauczyciele do szkół wojewódzkich. Następnie zreformował wydział teologiczny i medyczny. W 1780 roku akademia została przemianowana na Szkołę główną Koronna. Idąc za wzorem Encyklopedii francuskiej Kołłątaj podzielił ja na cztery równoprawne kolegia:lekarskie, fizyczne, prawnicze, teologiczne, zredukowane w 1783 roku do dwóch: moralnego i fizycznego. Realizacji reformy dopilnował w czasie swego rektoratu w Szkole Głównej w latach 1783-1785. Hugo Kołłątaj uporządkował sprawy majątkowe Akademii, podnosząc znacznie jej dochody. Zorganizował pracownie, biblioteki i gabinety naukowe. W związku z rozbudową kolegium medycznego urządził szpitale i apteki. Jego staraniem został też urządzony, przejęty przez Uniwersytet Krakowski w spadku po jezuitach, ogród botaniczny. Przykład reformy Akademii Krakowskiej zachęcił KEN do zreformowania również Akademii Wileńskiej. Jej reformy dokonał w latach 1780-1781 były jezuita Marcin Poczobut Odlanicki. Jako zreformowana już, Szkoła Główna Litewska została otwarta w listopadzie 1781 roku. Na szczególną uwagę zasługuje tu rozbudowa zapoczątkowanych już w czasach jezuickich, studiów astronomicznych.

9. Podsumowanie dokonań Komisji.
• Całkowita reorganizacja oraz stworzenie od podstaw systemu szkół średnich
• Opracowanie nowych programów nauczania w duchu umiarkowanego oświecenia
• Utworzenie seminariów nauczycielskich przy uniwersytetach.
• Publikacja nowatorskich podręczników szkolnych - w sumie wydano 27 podręczników, z których część po raz pierwszy stworzyło polską terminologię naukową takich dziedzin jak fizyka, matematyka, chemia, logika, gramatyka.
• Reformę Akademii Krakowskiej i Wileńskiej
• Utworzenie Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych
Działalność Komisji jest trudna do przecenienia w historii Polski. Kilkudziesięciotysięczna kadra nauczycielska wychowana przez Komisję kontynuowała działalność w jej duchu jeszcze długo po utracie przez Rzeczpospolitą niepodległości wychowując kolejne pokolenia względnie nowocześnie wykształconej młodzieży, dzięki której w ogóle przetrwała polska kultura i język.