Biomedyczne Podstawy Rozwoju i Wychowania na podstawie książki prof. A. Malinowskiego
1. Czynniki rozwoju
2. Trend sekularny
3. Okres dojrzewania
1. CZYNNIKI ROZWOJU
Rozwój osobniczy człowieka jest uwarunkowany zarówno genetyką jak i ekologią. Tempo rozwoju jest zjawiskiem indywidualnym dla każdego człowieka. Rozwój człowieka następuje za pośrednictwem trzech czynników:
a) czynniki endogenne genetyczne (determinatory rozwoju),
b) czynniki endogenne paragenetyczne (stymulatory),
c) czynniki egzogenne (modyfikatory), w których skład wchodzą:
- biograficzne (modyfikatory naturalne takie jak flora i fauna, minerały, klimat, teren)
- społeczno – kulturowe (pochodzenie społeczne, wielkość środowiska, tradycje, zarobki)
Możemy wyróżnić również 4 czynnik, a mianowicie TRYB ŻYCIA łączący się z genetycznymi i środowiskowymi.
A. Czynniki endogenne – determinatory
Czynniki te już w momencie zapłodnienia określają normy reakcji organizmu jak i przebieg rozwoju w danych warunkach. Za cały rozwój od momentu poczęcia do urodzenia odpowiedzialne są geny rodziców. Cechy rozwojowe określamy za pomocą liczb, które są wynikami pomiarów antropometrycznych. Zaliczamy do nich wysokość ciała, masa ciała, długości kończyn; są to cechy ulegające zmienności adaptabilnej. Adaptabilność to wszelkie zmiany rozwojowe zachodzące w ciągu życia, są to zmiany nieodwracalne. Wymiary człowieka zależą od genotypu jak i od środowiska. Genotyp określa zakres indywidualnej normy reakcji, czyli zakres zmienności jakie mogą pokazać się w formie różnych fenotypów w trakcie rozwoju poprzez łączenie się genotypów z czynnikami środowiskowymi. Zatem człowieka o danym genotypie może mieć różny obraz fenotypowy, czyli osiągnie różny poziom rozwoju biologicznego w zależności od środowiska w jakim się rozwija. Teza to znajduje potwierdzenie w badaniach bliźniąt jednojajowych, które wychowują się w rożnych środowiskach.
Przebieg rozwoju dziecka, aż do ostatecznego wzrostu jest silnie uzależniony od wzrostu rodziców. Głównie wpływ na wzrost w procesie dziedziczenia ma matka. Dzieci rodziców wysokich rosną znacznie szybciej oraz mają wyższy ostateczny wzrost, a niżeli dzieci rodziców niższych. Dziwne jest jednak, lecz potwierdzone to, iż dzieci niskich rodziców bardziej ich przerastają, a dzieci rodziców wysokich są niższe od swoich rodziców.
Także na rozwój ma wpływ płeć. W zależności od płci jest różne temp wzrostu, jak i zachodzą różnice w zakresie wymiarów i proporcji ciała. Zauważa się, iż u chłopców jest mniejsze zaangażowanie procesów rozwojowych, stwierdzamy to na podstawie większej umieralności okołoporodowej. Chłopcy mają zatem mniejszą odporność biologiczną co jest uwarunkowane heterochromosomami płciowymi XY. Dziewczęta posiadają chromosom XX zatem mają na nie mniejszy wpływ czynniki środowiskowe. Opóźnienie rozwoju chłopców jest zauważalne w procesach kostnienia, opóźnia ich wzrost (badania ukazały, że dziewczęta szybciej rosną), lecz ostateczne wymiary ciała są większe u nich. Różnice rozwojowe w zależności od płci kształtują się następująco:
- od urodzenia do okresu dojrzewania różnice antropometryczne są niewielkie,
- dojrzewanie u dziewcząt następuje wcześniej o ponad 16 miesięcy, wtedy są one wyższe od chłopców, wcześniej wyrzynają się zęby,
- w okresie dojrzewania zauważalne są różnice dymorficzne; szersze biodra u dziewcząt, dłuższy tułów, głębsza klatka piersiowa,
- w czasie okresu wzrastania dziewczyny mają mniejszą pojemność płuc, mniejszą siłę mięśniową, mniejsze serce,
- dziewczyny wykazują większą odporność biologiczną na działania środowiska, na czynniki chorobowe i na gorsze warunki bytowe.
Możemy zaobserwować również różnice rozwojowe ze względu na rasę, choć cechy rasowe w stosunku do rozwoju są jeszcze mało poznane. Różnice są już możliwe do zaobserwowania w okresie płodowym. Znacznie wcześniej pojawiają się centra kostnienia u płodów czarnych; szkielet u rasy czarnej jest o wiele szybciej rozwinięty we wszystkich fazach rozwoju, dzięki czemu znacznie wcześniej dochodzi do dojrzewania płciowego tych osobników oraz posiadają większą sprawność ruchową, szybsze wyrzynanie się zębów niż u osobników rasy białej. U dzieci rodzin mieszanych zauważalny jest większy wpływ genów matki. Na rozwój mają również wpływ elementy antropologiczne; dzieci rasy białej mieszkające w obszarze śródziemnomorskim rozwijają się znacznie szybciej.
Budowa ciała ma także znaczenie co do rozwoju, a mianowicie dziewczyny później dojrzewające mają budowę i sylwetkę podobną do chłopców, a chłopcy wcześniej dojrzewający mają budowę „dziewczęcą”.
Dla rozwoju ważny jest również dobór małżonków pod względem różnic i podobieństw genetycznych. Jeśli występują niezgodności genotypu rodziców zapłodnienie może nie nastąpić, jeśli są bardzo duże różnice to najczęściej dochodzi do poronień. Najgorszym przypadkiem jest połączenie się genów rodziców spokrewnionych ze sobą w pierwszej linii, gdyż wtedy następują zaburzenia rozwojowe, zauważalne są wówczas wady wrodzone u dzieci.
B. Czynniki paragenetyczne i niegenetyczne
Geny przechodzące na potomstwo przekazywane są po połowie od matki i po połowie od ojca, lecz w fazie końcowej zauważamy silniejszy związek cech dziecka z cechami matki, co widoczne jest już po urodzeniu. Odpowiedzi na pytanie dla czego tak się dzieje możemy szukać we wpływach endogennych paragenetycznych i niegenetycznych; biotyp matki oraz cechy jej konstytucji warunkują specyfikę środowiska, w którym odbywa się rozwój zarodka, nie przekazane geny przez matkę oddziaływają na potomka za pośrednictwem właściwości metabolicznych matki. Na rozwój ma także wpływ dziedziczenie niegenetyczne tzn. ilość cytoplazmy pochodzącej z komórki jajowej matki jest większa niż ilość pochodząca z plemnika ojca. Po urodzeniu nadal ma wpływ metabolizm matki poprzez karmienie piersią, dzięki znajdującym się w pokarmie hormonom i przeciwciałom.
Na rozwój ma wpływ również tryb życia matki podczas ciąży (nawyki, praca, żywienie, stres itp.). Na rozwój dziecka może mieć wpływ również wiek rodziców. Wg niektórych badaczy dzieci młodych matek są słabsze, również dzieci rodziców przekraczających czwartą dekadę życia dzieci rodzą się bardzo często z wadami, jak i dochodzi do poronień i martwych porodów. Również na rozwój ma wpływ ilość przebytych dotychczas ciąż u matki. Dzieci pierworodne w dniu porodu są zazwyczaj lżejsze i mniejsze od kolejnych. Szybsze zajście w kolejną ciąże niż po 2 latach ma negatywny wpływ na rozwój płodu i noworodka. Kolejne ciąże niosą za sobą poważne ryzyko wystąpienia ciąży mnogiej.
C. Czynniki egzogenne – modyfikatory środowiskowe
Wpływ czynników środowiskowych na dziecko (płód) jest zależy od rodzaju czynnika, jego intensywności, czasu trwania itp. I właśnie od tego zależy czy wpłyną one na rozwój czy też nie.
D. Czynniki biogeograficzne – modyfikatory naturalne
Rozwój morfologiczny głównie kształtuje klimat (temperatura, wilgotność, ruchy powietrza i inne). Najlepszy dla rozwoju jest klimat umiarkowany ciepły (18 – 25oC) – w takim klimacie następuje najszybsze dojrzewanie biologiczne jak i jest dłuższy okres płodowy kobiet. W klimacie tropikalnym występuje opóźnione dojrzewanie. Dzieci na terenach zimnych mają większą masę ciała, krótsze szyje, stopy i dłonie. Dzieci urodzone wiosną są dłuższe, a dzieci urodzone jesienią mają większą masę ciała.
Wpływ na rozwój ma wysokość nad poziomem morza. Mieszkańcy gór mają więcej czerwonych krwinek, wolniejsza pracę serca, lepiej rozwija się klatka piersiowa. Wpływają również choroby genetyczne (wrodzone), które u potomków prowadzą do wielu poważnych wad.
E. Czynniki społeczno – ekonomiczne (modyfikatory cywilizacyjno – kulturowe)
W gronie tych czynników wpływających na rozwój osobniczy wykazujemy: pochodzenie społeczne, warunki środowiska, poziom kultury, wykształcenie rodziców itp.
Dzieci z rodzin inteligenckich są wyższe, zdrowsze, przechodzą szybszy rozwój biologiczny niż dzieci chłopskie, mające krępą budowę ciała. Również dzieci rodzin z wykształceniem wyższym szybciej dojrzewają, niż ze średnim czy nawet podstawowym. Ma to związek z większą wiedzą na temat żywienia, snu, trybu życia itp.
Dzieci z wielkich miast szybciej dojrzewają dzięki lepszym warunkom i lepszej opiece. Dzieci wiejskie wolniej dojrzewają, ze względu na brak higieny i opieki lekarskiej oraz z powodu gorszego odżywiania się.
Ogromny wpływ na rozwój mają również ćwiczenia fizyczne – mają one bardzo dobry wpływ na rozwój, aczkolwiek nadmierne ćwiczenia fizyczne, wykraczające poza możliwości mają wpływ ujemny; doprowadzają do zahamowania wzrostu, obniżenia wysokości oraz zaburzają proporcje budowy ciała prowadzące w końcu do koślawości. Aby ćwiczenia przynosiły pozytywne skutki należy je dostosować do wieku, możliwości itp.
Ważnym elementem w rozwoju jest także żywienie, które daje człowiekowi energię potrzebną do prawidłowego funkcjonowania organizmu. Element ten jest głównie odpowiedzialny za rozwój organizmu. Braki żywieniowe doprowadzają do opóźnienia rozwoju i dojrzewania.
Przeżycia psychiczne powodują również zwolnienie tępa rozwojowego tzn. jeśli dzieci przeżywają stres, znajdują się pod opieką innych, którzy nie poświęcają im tyle czasu co matka np. w żłobku to gorzej się rozwijają. Z kolei przedszkole pozytywnie wpływa na rozwój dziecka dzięki partnerstwu, rozwija intelekt, wyrabia sprawność itp. Dalej okres szkolny znowu ma negatywny wpływ, gdyż wprowadza dzieci w stan nerwowości, prowadzi do wad postawy – wtedy właśnie dzieci potrzebują wielu zajęć ruchowych, sprawnościowych.
Dzieci pochodzące z rodzin zastępczych czy też rodzin rozbitych mają znacznie ograniczony rozwój fizyczny i umysłowy.
2. TENDENCJE PRZEMIAN (TREND SEKULARNY)
Trend sekularny to nic innego jak tendencje przemian zachodzących w danym okresie. To międzypokoleniowe zmiany w rozwoju biologicznym zachodzące pod wpływem rozwoju cywilizacji.
Wyróżniamy trzy grupy zagadnień wchodzących w skład trendu sekularnego:
a) Akceleracja rozwoju – przyspieszenie rozwoju i dojrzewania,
b) Zmiana kolejności etapów rozwoju,
c) Retardacja procesów starzenia się (procesów inwolucyjnych).
A. Akceleracja
Akceleracja to inaczej wcześniejsze osiągnięcie etapów rozwoju przez osobnika. W latach 1880 – 1970 roku w Polsce wysokość chłopców zwiększyła się o 12% a dziewcząt o 10%. Akceleracja głównie przejawia się zwiększeniem wysokości a niżeli masy ciała. W tych latach widoczne są również zmiany w proporcjach (dłuższe kończyny, a brak zmian w długości tułowia), zwiększa się szerokość barków i klatki piersiowej, a jej głębokość nie ulega zmianom oraz zmniejsza się obwód miednicy i opuścił się znacznie biust.
Zauważamy również, iż wcześniej wyrzynają się zęby mleczne i stałe. Również wcześniej osobniki dojrzewają, wcześniej również ich dopadają choroby.
Do widocznych zmian zaliczamy również to, iż dzieci wcześniej już siadają i stoją, mają lepszą sprawność fizyczną.
Dojrzewanie przesunęło się o 3 lata. Na początku XX wieku dziewczęta pierwszą menarche (menstruację) miały w wieku około 15 lat, a teraz 12- 13. Wcześniej ostateczny wzrost kończył się pomiędzy 21 a 25 rokiem życia, a aktualnie przypada on na 18 – 19 lat. W XX wieku wysokość ludzi dorosłych wzrosła o 16 cm.
B. Retardacja procesów inwolucyjnych (starzenia się)
W procesach starzenia się zauważamy ogromne zmiany, między innymi przesunął się wiek menopauzy, a mianowicie do 55 roku życia. W starożytności 40 lat to był wiek dla menopauzy.
Patrząc na to wszystko wydaje się, iż trend sekularny niesie za sobą same superlatywy niemniej jednak ma swoje wady (utrudnia określenie normalności rozwoju, przyspieszenie dojrzałości płciowej nie niesie za sobą dojrzałości społecznej)
Mechanizm tendencji przemian nie jest w dzisiejszych czasach jeszcze do końca wyjaśniony.
Zwiększenie się wysokości człowieka w XX wieku nasilało się po pierwszej połowie stulecia. W pierwszej połowie wysokość zwiększyła się o 4 cm, a w drugiej o 12 cm.
Głównie na te wszelkie zmiany wpływają hormony stosowane w uprawach roślin i hodowlach zwierząt przyspieszające ich rozwój. Człowiek zjadając wyżej wymienione produkty sam się faszeruje tymi chorobami, przez to właśnie mają miejsce takie mutacje.
3. WIEK DOJRZEWANIA
Okres dojrzewania, zwany również pokwitaniem, to czas rozwoju człowieka, w którym osiąga młody człowiek dojrzałość; prowadzi do przekształcenia się chłopca w mężczyznę i u dziewcząt analogicznie. W tym czasie zachodzą różnorakie zmiany w organizmie na skutek działania hormonów prowadzące ostatecznie do możliwości reprodukcyjnych osobnika. Dojrzewanie zależy od indywidualnych cech osobnika i od jego pochodzenia. Okres dojrzewania składa się z kilku faz, ich kolejność jest stała.
Czasu, kiedy nastąpią dane zmiany nie możemy określić, zależy to indywidualnie od każdej osoby; np. pierwsze menstruacja czy też pierwsze polucje u chłopców zależą od tego kiedy nastąpi gotowość organizmu – czyli kiedy osiągnie on określony poziom rozwoju fizycznego (odpowiednią masę i długość ciała). U dziewcząt wyznacznikiem dojrzewania jest osiągnięcie przez nie wagi 50 kg.
Okres dojrzewania przebiega w trzech fazach, a mianowicie:
a) przygotowawcza – trwa 2-3 lata między 8 a 12 rokiem życia;
b) właściwego dojrzewania – trwa 4 lata, między 11 a 16 rokiem życia;
c) pełna dojrzałość – u dziewcząt między 16 a 18 rokiem życia, a u chłopców między 18 a 21.
Prawidłowością rozpoczęcia dojrzewania u dziewcząt jest wiek 9 – 16 lat, a u chłopców 10 – 18 lat.
A. Dojrzewanie chłopców
Chłopcy przeżywają silniej okres dojrzewania, później wchodzą oni we wszystkie fazy podokresu dojrzewania, w tym okresie u nich występują częstsze odchylenia od wartości przeciętnych. W odróżnieniu od dziewcząt chłopcy zauważalny mają w tym okresie większy przyrost tkanki kostnej i mięśniowej, a mniejszy tłuszczowej. Chłopcy również mają częstsze zaburzenia emocjonalne związane z dojrzewaniem.
W fazie przedpokwitaniowej zaczyna się u nich wydzielać testosteron. Około 11 roku życia rozpoczyna się powiększanie się jąder i zmiana zabarwienia moszny, w 12 roku życia zaś powiększa się prącie i wzrasta poziom hormonów męskich (androgenów). Około 13 roku życia na wzgórku łonowym, jak i u nasady penisa pojawia się pierwsze owłosienie, ciemnieją i stają się pofałdowane moszna. W tym czasie pokazuje się również owłosienie pachowe i pierwszy formy zarostu na twarzy.
Faza dojrzewania rozpoczyna się najczęściej w 14 roku życia, wydłuża się krtań i struny głosowe, dzięki czemu w tym okresie następuje mutacja głosu. Między 13 a 15 rokiem życia mają miejsce pierwsze polucje nocne. Pierwsze nasienie nie zawiera plemników, gdyż one pojawiają się pół roku później. Pierwsze polucje wpływają dodatnio na psychikę młodego mężczyzny, wzmacniają ją, dają poczucie dojrzałości. Dorastanie trwa od 16 do 18 roku życia (zazwyczaj), zwalniając tępo rozwoju. Kończą się procesy kostnienia, narządy i ciało osiągają ostateczne formy i wymiary.
Te normy czasowe zacierają się, poszerzyły się granice norm rozwojowych.
B. Dojrzewanie dziewcząt
Dziewczęta dojrzewają o około 18 miesięcy wcześniej, a niżeli chłopcy. W fazie przedpokwitaniowej dziewczęta przerastają chłopców, szybciej wzrastają kości. W 11 roku życia zaokrąglają się ramiona i biodra, zwiększa się miednica. Gruczoł piersiowy zwiększa się, brodawka piersiowa unosi się ku górze i nabiera ciemnoróżową barwę. Hormony żeńskie tak zwane estrogeny przejawiają się w postaci białej wydzieliny śluzowej – upławy pozostawiające ślady na bieliźnie. To właśnie upławy oznaczają początek dojrzewania. W wieku 11 -12 lat pojawiają się włosy wokół warg sromowych. W końcu 12 roku życia pojawia się owłosienie pachowe i piersi nabierają ostateczny kształt. Owłosienie pachowe ostateczne jest między 14 a 15 rokiem życia.
Najwcześniej pierwszą menarche mają dziewczęta z dużych miast a najpóźniej ze wsi. W ostatnich latach badania wskazały na to, iż coraz później dziewczęta dostają pierwszą menstruację. Pierwsze miesiączki są bezowulacyjne, organizm nie jest jeszcze gotowy do zapłodnienia.
Między 15 a 18 rokiem życia (faza dorastania) następuje uregulowanie cykli miesiączkowych i wzrasta możliwość zapłodnienia. W tym momencie kształtują się ostatecznie cechy kobiece.
W czasie dojrzewania młode osobniki odczuwają silny pęd seksualny. Dziewczęta odczuwają potrzebę bliskości, miłości chłopaka. A chłopcy potrzebuję wtedy rozładowania napięcia seksualnego, ciekawi ich spełnienie ich dorosłości w stosunku do dziewcząt.
Im wcześniej rozpoczyna się dojrzewanie tym mocniejsze jest napięcie seksualne.
W tym czasie należy poświęcić jak najwięcej czasu na edukację seksualną, aby pierwsze doznania nie odbiły się negatywnie na młodzieńczej psychice.