Urbanizacja

Przez urbanizację rozumiemy proces rozwoju miast już istniejących, wzrost liczby nowych miast oraz w rezultacie powiększanie się obszarów miejskich.
Urbanizacja jest problemem złożonym, a jej głównymi przyczynami są przepływ ludności wiejskiej do miast oraz przyrost naturalny ludności.
Urbanizacja ma miejsce na całym świecie i jest to proces nieodwracalny.
Do miast o największej ilości ludności należą: Tokio - 11.9 mln (1993) ,które wraz z aglomeracją Jokohamy tworzy największy obszar metropolitalny świata wynoszący 27,5 mln (1992), Meksyk - 20,2 mln (1990), Sao Paulo - 15,2 mln (1991), Nowy Jork - 15,6 mln (1985) i Szanghaj - 11,8 mln (1985).
Na podstawie znanych aktualnych tendencji można prognozować, że liczba ludności w tych największych miastach będzie nadal rosła i w roku 2000 będzie wynosić dla: Tokio - 20,2 mln, Meksyku – 25,8 mln, Sao Paulo - 24,0 mln, Nowego Jorku - 15,8 mln i Szanghaju -13,3 mln.
W Polsce największym skupiskiem ludności miejskiej jest Warszawa (ok. 7% ludności miejskiej w kraju w 1993 r.) licząca 1.641 mln ludzi. Także i w Polsce występują aglomeracje miejskie, do których należy Górnośląski Okręg Przemysłowy (GOP) liczący ok. 3 mln mieszkańców, obejmujący 14 dużych miast, takich jak: Katowice, Chorzów, Bytom, Zabrze itp. oraz Trójmiasto, liczące 760 tyś. mieszkańców, obejmujące Gdańsk, Gdynię i Sopot.
W Polsce żyje w miastach >65% mieszkańców i wielkość ta stale rośnie.
Przepływ ludności ze wsi do miast jest związany z rozwojem w nich przemysłu, usług, handlu i szeregiem innych przyczyn z różnych dziedzin życia społecznego.
Jednocześnie, zmiana zasad gospodarowania na roli i w hodowli w celu obniżki nakładów na produkcję rolną także przez nowoczesną mechanizację rolnictwa, wymusza mniejszą ilość ludzi zatrudnionych na wsi.
Dążenie do zmiany stylu życia z wiejskiego na miejski, to dalsza przyczyna migracji ludności ze wsi do miast.
Urbanizacja stwarza jednak szereg bardzo niekorzystnych konsekwencji, tak w życiu społecznym jak i w środowisku naturalnym, do których należy głównie zaliczyć:

1. Zakłócenie gospodarki wodnej i ściekowej, gdyż zachodzi konieczność dostarczenia znacznych ilości wody pitnej do skupisk ludzkich żyjących w dużym zagęszczeniu, na stosunkowo niewielkim terenie. Jeśli potrzeby te nie mogą być spełnione przez lokalne ujęcia wód powierzchniowych lub podziemnych, konieczne jest wtedy dostarczenie wody z innych źródeł często odległych, co wymaga dużych i kosztownych inwestycji.
Jeśli spełnieniu tych potrzeb nie będą towarzyszyć oczyszczalnie ścieków, prowadzić to będzie do poważnego skażenia środowiska wodnego w danym rejonie. W Polsce tylko ok. 40% miast ma oczyszczalnie ścieków, które jednak nie zawsze dokonują oczyszczania biologicznego.

2. Rozbudowa miast zawsze łączy się z kurczeniem terenów zielonych, a także i uprawowych. Prowadzi to do lokalnego zakłócenia równowagi w składzie powietrza, szczególnie odnośnie poziomu tlenu i dwutlenku węgla. Głównie dotyczy to miast gdzie w 60% przyczyną emisji dwutlenku węgla jest komunikacja w wyniku spalania paliw. Należy tu podkreślić, że tereny zielone są jedynym źródłem regeneracji tlenu w atmosferze.
Zagrożeniem dla terenów zielonych w warunkach miejskich jest też walka ze śniegiem i lodem, w której wykorzystuje się sól, a także inne płynne środki chemiczne. Stosowanie tych środków prowadzi również do degradacji gleb oraz skażenia wód podziemnych.

3. W naturę człowieka wpisana jest potrzeba kontaktu ze środowiskiem naturalnym.
Duże miasta szczególnie utrudniają ten kontakt ze względu na znaczne odległości do zielonych terenów rekreacyjnych i wypoczynkowych.
Jednocześnie korzystanie z tych terenów wymaga rozbudowy i dobrej organizacji komunikacji miejskiej, a także stworzenia odpowiednich warunków dla komunikacji indywidualnej, tak aby dojazd do tych terenów nie był nadmiernie obciążony stratą czasu , skażeniem powietrza wynikającym z utrudnień w ruchu, brakiem miejsc parkingowych itp.
Pewną zastępczą formą kontaktu ze środowiskiem naturalnym są: skwery, planty, ogrody botaniczne i zoologiczne, zadrzewione ulice itp.

4. Miasta, szczególnie o dużych powierzchniach, musza zapewnić sprawną komunikację. Wiąże się to ze skażeniem motoryzacyjnym środowiska przez spaliny i hałas. Systematycznie rosnąca ilość indywidualnych pojazdów samochodowych, a także środków komunikacji miejskiej, potęguje te skutki.
Pewną formą złagodzenia tych konsekwencji jest wzbogacenie taboru komunikacji miejskiej przez tramwaje i metro. Należy jednak pamiętać, że jest to tylko odsunięcie skażenia środowiska od miasta do rejonów, gdzie pracują elektrownie zasilające ten rodzaj komunikacji w energię elektryczną.
Istniejąca moda na rowery może stanowić pewien przyczynek do ograniczenia komunikacji indywidualnej, a także ułatwić kontakt z zielonymi terenami rekreacyjnymi i wycieczkowymi. Warunkiem takiej formy kontaktu ze środowiskiem naturalnym jest jednak znaczna ilość ścieżek rowerowych, tak w mieście jak i na drogach prowadzących do tych terenów. Niestety ilość ich jest w Polsce znikoma. Brak kultury ze strony innych użytkowników dróg, także nie sprzyja tej formie komunikacji głównie z powodu parkowania pojazdów samochodowych na wyznaczonych ścieżkach rowerowych.

5. Konieczność ogrzania dużej zabudowy miejskiej w okresie zimowym może być zapewniona przez elektrociepłownie, bądź przez indywidualne systemy grzewcze, najczęściej węglowe.
Ogrzewanie piecami węglowymi dotyczy szczególnie tych dzielnic miasta gdzie jest ich stara zabudowa. Ten system ogrzewania jest spalaniem nieekonomicznym i nieekologicznym. Łączy się on z większym zużyciem węgla na jednostkę energii oraz z bardziej toksycznym spalaniem (pyroliza), w stosunku do osiągnięcia tego samego celu energetycznego przez elektrociepłownię. Także małe lokalne kotłownie obejmujące jeden dom, czy nawet kilka ustępują elektrociepłowniom pod względem skutków ekologicznych.
Piece węglowe stanowią dodatkową pokusę spalania odpadów z gospodarstw domowych. Istnieje wówczas duże prawdopodobieństwo, a nawet pewność skażenia powietrza produktami spalania tworzyw sztucznych takimi jak przede wszystkim dioksyny i furany, których to tworzyw nie brakuje w odpadach domowych. Te produkty spalania to związki chemiczne w postaci gazowej najbardziej toksyczne jakie stworzył człowiek. Analiza składu powietrza potwierdza wzrost tych związków w ostatnich latach w tych właśnie dzielnicach gdzie dominuje ogrzewanie węglem.
Ogrzewanie węglem jest źródłem tzw. niskiej emisji będącej przyczyny smogu typu londyńskiego, szczególnie groźnego w pewnych warunkach meteorologicznych.

6. Analiza zagęszczenia ludności w dużych aglomeracjach miejskich i zjawiska dewiacji społecznych jednoznacznie wykazuje , że wielkości te są wprost proporcjonalne.
W dużych skupiskach ludzi stwierdza się wzrost takich zjawisk jak: zakłócenie relacji międzyludzkich, agresywność, choroby somatyczne i psychiczne, alkoholizm, narkomania, samobójstwa, gwałty, rabunki, zachowania antyspołeczne często mające podłoże stresowe.
Szereg naukowców przyczyny tych zjawisk tłumaczy teorią tzw. odległości międzyosobniczej występującej w świecie zwierzęcym. W myśl tej teorii, każda populacja dąży do nieograniczonego rozwoju, przy jednoczesnym wbudowaniu w nią czynników ograniczających jej rozwój. Czynnikiem decydującym o wzajemnej relacji między tymi tendencjami jest zagęszczenie populacji.
W odniesieniu do środowiska ludzkiego, nadmierne zagęszczenie na danym terenie, co ma miejsce w dużych aglomeracjach miejskich, może być przyczyną dewiacji o których mowa wyżej.
Jeśli dać wiarę zastosowaniu tej teorii do środowiska ludzkiego, należałoby dążyć do ograniczenia rozwoju aglomeracji miejskich.

7. Dużym zagrożeniem dla środowiska naturalnego w okolicy dużych aglomeracji miejskich są skutki powodowane przez odpady komunalne, zwłaszcza gdy są one deponowane na wysypiskach nienależycie izolowanych od gruntu.
Transport odpadów na wysypiska znacznie odległe od miast, przyczynia się dodatkowo do negatywnych konsekwencji motoryzacyjnych.
Pewną nadzieją są tu spalarnie odpadów zlokalizowane w obrębie miast, pod warunkiem, że będą one odpowiadać surowym reżimom technicznym i eksploatacyjnym.
Także segregacja odpadów komunalnych, będąca wynikiem dużej aktywności i świadomości społecznej i dobrej organizacji, może się przyczynić do zmniejszenia tego problemu.

8. W dużych środowiskach miejskich stwierdza się obniżenie odporności organizmu i wzrost zachorowalności mieszkańców w wyniku nałożenia się czynników środowiskowych i biologicznych. Charakterystycznym objawem są w dużych miastach epidemie i inne choroby rozprzestrzeniające się w dużym zagęszczeniu, a także alergie będące wynikiem degradacji środowiska.
Z analizy przedstawionych problemów związanych z urbanizacją nasuwają się zasadnicze wnioski:
- urbanizacja wymaga szczególnej ochrony elementów środowiska naturalnego,
- nie należy sprzyjać rozwojowi aglomeracji miejskich.