Rzeźba grecka

Dziedzina plastycznej twórczości symbolicznej, której przedmiotem jest kształtowanie kompozycji trójwymiarowych, na ogół pozbawionych funkcji użytkowych. Rzeźbą nazywa się również powstałą kompozycję. We współczesnym rozumieniu rzeźba jest autonomiczną dziedziną twórczości opartą na działaniach przestrzennych, przedmiotowych, materiałowych i sytuacyjnych.

Rzeźbę można podzielić na: przedstawiającą, w tym figuralną (statua, posąg, półpostać, popiersie, głowa – rzeźba portretowa), i animalistyczną oraz nie figuralną i abstrakcyjną. Rzeźba może być pełno plastyczna, tj. przeznaczona do oglądania ze wszystkich stron lub z jednej strony – relief. W zależności od stopnia wypukłości i sposobu wykonania rozróżnia się refief wypukły (płaskorzeźba wypukła), zbliżony, pod względem traktowania bryły, do rzeźby pełnej, relief płaski (płaskorzeźba, bas relief), nieznacznie wystający poza płaszczyznę tła, relief wklęsły, rodzaj negatywu przestrzennego reliefu płaskiego, relief ażurowy o charakterze dekoracyjnym. W zależności od pierwotnego przeznaczenia rzeźbę można dzielić na: monumentalną (architektoniczna), sakralną (kultową, dewocyjną, wotywną), sepulkralną (nagrobki, sarkofagi), komemoratywną (pomniki, portrety) i dekoracyjną. Współczesne dzieła rzeźbiarskie lub para-rzeźbiarskie wprowadzają widza do swego wnętrza (environment) lub programują trasę zwiedzania, oferując sekwencje widoków w określonym czasie (akcje materiałowo-przestrzenne).

Twórczość artystyczna Greków rozwijała się w XI – I w. p.n.e. na Półwyspie Bałkańskim, wyspach Morza Egejskiego, w Azji Mniejszej, południowej Italii, na Sycylii, wybrzeżach Morza Śródziemnego i Morza Czarnego. Poprzedziła ją sztuka mykeńska (kultura helladzka), okres archaiczny (XI – VI w.), którego głównymi zabytkami były: drobne figurki z terakoty, brązu i kości słoniowej, a od VII w. silnie rozwinęła się rzeźba. Okres klasyczny (V – IV w.) charakteryzuje umiar, harmonia, logika i jedność kompozycji. Rozwinęła się rzeźba wolno stojąca ukazująca ruch (Dyskobol Myrona), rzeźba w brązie (m.in. Auriga delficki) i w kamieniu. W drugiej połowie V w. Ateny pod rządami Peryklesa stały się głównym ośrodkiem sztuki. Tworzyli tam wybitni rzeźbiarze (Fidiasz, Alkamenes z Lemnos). Dokonała się synteza porządków architektonicznych: doryckiego i jońskiego. Pojawiła się kolumna koryncka. Poliktet opracował kanon postaci ludzkiej (Doryforos). Pod koniec V w. powstał tak zwany styl mokrych szat (m.in. Nike Pajoniosa z Mende, Nike zawiązująca sandał). W rzeźbie pojawiły się nowe tematy (akt kobiecy). Największymi mistrzami tego okresu byli: Kefisodotos, Praksyteles, Skopas, Leochares, Bryaksis z Karii, Lizyp, którzy tworzyli na podstawie nowego kanonu proporcji (Apoksyomenos). W okresie hellenizmu (323– 30 r. p.n.e.) grecka sztuka (zwana hellenistyczną) stała się różnorodna tematycznie i formalnie, bardziej laicka i uniwersalna. W rzeźbie panował realizm i ekspresja. Powstały wtedy takie dzieła, jak: Ołtarz Pergameński, Nike z Samotraki, Laokoona grupa. Okres rzymski, który przypadał na I – IV w. charakteryzował się sztuka coraz częstszą anonimowością i mniejszą oryginalnością. Wcześniej jej wpływom uległa m.in. sztuka etruska i rzymska. W pewnych okresach determinowała styl sztuki perskiej i egipskiej, której dziedzictwo przejęła sztuka bizantyńska i koptyjska. W czasach nowożytnych stała się jedną z podstaw teorii klasycyzmu.

Występowały wtedy różne sztuki rzeźbiarstwa, takie jak:
GLIPTYKA, sztuka rzeźbienia gemm. Była popularna w starożytności w Mezopotamii, Grecji i Rzymie. Uprawiali ją w okresie renesansu i klasycyzmu.
CHRYZELEFANTYNA, w starożytności technika rzeźbiarska. Polegała na stosowaniu złota – chrysos i kości słoniowej – elephas (stąd nazwa) w posągach montowanych na drewnianej konstrukcji. Złota blacha stanowiła okładzinę szat, włosów i akcesoriów, a płytki z kości słoniowej – twarzy i obnażonych części ciała. W Grecji stosowana była od V wieku p.n.e. głównie w kolosalnych posągach kultowych, później zanikała. Najwybitniejszym przedstawicielem tej techniki był Fidiasz.
FIDIASZ (ok. 490 p.n.e. - po 432 p.n.e.), największy rzeźbiarz grecki okresu klasycznego. Syn Charmidesa, obywatela Aten. Uczeń Angeladasa. Działał początkowo w Platejach, Tebach, Delfach, potem pracował w Atenach jako doradca artystyczny Peryklesa. Zajmował niezwykłą dla artysty pozycję przyjaciela ateńskiego stratega.
W latach 447-432 p.n.e. kierował całokształtem prac przy przebudowie Akropolu w Atenach. Nieprzyjaciele Peryklesa, nie mogąc zemścić się na strategu, uknuli spisek przeciwko Fidiaszowi, jego przyjacielowi. Oskarżyli Fidiasza o sprzeniewierzenie mienia publicznego (złota i kości słoniowej użytych przy posągu Ateny) i bluźnierstwo (portrety Peryklesa i Fidiasza na tarczy Ateny). Fidiasz został skazany na wygnanie, przeniósł się do Olimpii, gdzie kontynuował działalność artystyczną.

Doniosłość twórczości Fidiasza polegała nie na oryginalności dzieł, lecz na doskonałej kompozycji monumentalnej (monumentalizm) rzeźby, oddającej majestat olimpijskich bóstw. Fidiasz łączył różne dyscypliny rzeźbiarskie: snycerstwo, złotnictwo, obróbka kości słoniowej. Umiejętnie również kierował zespołem artystów (fryz z procesją panatenajską). Jego dzieła znamy przede wszystkim z późnych (rzymskich) kopii i zmniejszonych replik oraz z opisów.

Dzieła

Dzieła: projekt i częściowe wykonanie dekoracji rzeźbiarskich Partenonu w Atenach (fryz metopy i tympanony), brązowe posągi Ateny Promachos i Ateny Lemnia (Akropol), chryzelefantynowe (złoto i kość słoniowa na drewnianym szkielecie) posągi Ateny Partenos (dla Partenonu) i Zeusa Olimpijskiego, zaliczanego do 7 cudów świata (dla Olimpii). Twórczość Fidiasza wywarła decydujący wpływ na rozwój greckiej monumentalnej rzeźby klasycznej V w. p.n.e.

POSĄG ZEUSA OLIMPIJSKIEGO, chryzelefantynowy (chryzelefantyna) posąg kultowy Zeusa (13 m wysokości), wykonany ok. 435-430 p.n.e. dla świątyni w Olimpii przez Fidiasza, przy współpracy malarza Panajnosa i toreuty (toreutyka) Kolotesa, zaliczany do siedmiu cudów świata. Przedstawiał boga siedzącego na tronie w płaszczu i z wieńcem oliwnym na głowie, trzymającego w lewej dłoni złote berło, na prawej - posążek Nike. Posąg znajdował się w Olimpii do 426 n.e., kiedy spłonął podczas pożaru świątyni. Inna wersja mówi, że został nieco wcześniej zabrany do Konstantynopola, do pałacu cesarskiego, gdzie spłonął 475. Wygląd posągu Zeusa Olimpijskiego znany jest z opisów literackich i wyobrażeń na monetach z Elidy (I-II w.).

KOLOS RODYJSKI, olbrzymi posąg Heliosa (wysokość ok. 32 m, waga ok. 70 t) na wyspie Rodos (Grecja), dzieło Charesa z Lindos. Został wzniesiony z brązu 292– 280 p.n.e. u wejścia do portu dla upamiętnienia zwycięstwa Seleukosa i Nikatora nad Demetriuszem Poliorketesem (304 p.n.e.). Runął 224 p.n.e. podczas trzęsienia ziemi. W starożytności był zaliczany do siedmiu cudów świata.

DYSKOBOL, 'atleta rzucający dyskiem', częsty temat w sztuce greckiej, m.in. słynny posąg dyskobola z brązu dłuta Myrona (ok. 450 p.n.e.), znany z marmurowych kopii rzymskich – najlepsza w Muzeum Narodowym w Rzymie. Nowożytna rekonstrukcja w brązie znajduje się w Muzeum Narodowym w Warszawie.

WENUS Z MILO, najsławniejszy grecki posąg Afrodyty (marmur, wysokość 2,04 m) nieznanego artysty (ok. 150? p.n.e.– ok. 90? p.n.e.), znaleziony 1820 na wyspie Milos i ofiarowany Ludwikowi XVIII. Obecnie można podziwiać go w Luwrze.

NIKE Z SAMOTRAKI, marmurowy posąg bogini Nike (wysokość 2,45 m), ustawiony na dziobie okrętu. Został ufundowany przez Rodyjczyków z okazji zwycięstwa morskiego 190 p.n.e. nad Antiochem III Wielkim. Odkryto go w 1863 na Samotrace. Obecnie można podziwiać go w Luwrze.

APOLLO BELWEDERSKI, marmurowy posąg kroczącego Apollina w chlamidzie. Rzymska kopia oryginału greckiego z ok. 330– 320 p.n.e. (Leochares?); od początku XVI w. znajduje się w Belwederze Watykańskim. W Polsce znajduje się: nowożytna kopia w pałacu w Łazienkach (z ok. 1793 dłuta Antonio d'Este) oraz rekonstrukcja w brązie w Muzeum Narodowym w Warszawie.

LAOKOONA GRUPA, jedna z najsłynniejszych rzeźb greckich, przedstawiająca agonię Laokoona i jego 2 synów w uściskach wężów morskich. Wyrzeźbione przez rzeźbiarzy rodyjskich (ok. 150 lub 50 rok p.n.e.) – Agesandrosa, Polidorosa i Atenodorosa. Została znaleziona w Rzymie w 1506, stała się syntezą antyku dla mistrzów renesansu i baroku. Obecnie znajduje się w Muzeum Watykańskim.

TANAGRYJSKIE FIGURKI, terakotowe figurki polichromowane. Były produkowane masowo ok. 320– 200 p.n.e. w Tanagrze w Beocji (Grecja). Przedstawiały zwykle młode kobiety. Odznaczały się doskonałą kompozycją i wdziękiem. W czasach nowożytnych były bardzo poszukiwane na rynku antykwarycznym (stąd wiele falsyfikatów). Największe kolekcje znajdują się w: British Museum, Luwr, Ermitaż.

APOKSYOMENOS, greckie atleta oczyszczający ciało skrobaczką. Był temat m.in. zaginionego posągu z brązu Lizypa (po 325 p.n.e.), stanowiącego realizację teorii twórcy o proporcjach ciała męskiego. Znamy go z rzymskiej kopii przechowywanej w Muzeum Watykańskim. Nowożytna rekonstrukcja w brązie znajduje się w Muzeum Narodowym w Warszawie.

LIZYP, IV w. p.n.e., jeden z najwybitniejszych rzeźbiarzy greckich. Pochodził z Sykionu. Był nadwornym portrecistą Aleksandra III Wielkiego. Wprowadził uwysmuklony kanon ciała ludzkiego (Apoksyomenos). Twórczość Lizypa, znana z kopii (m.in. Herakles Farnese, Odpoczywający Hermes), wywarła wpływ na sztukę hellenistyczną.

SKOPAS, IV w. p.n.e., grecki rzeźbiarz i architekt z Paros. Był inicjatorem stylu patetycznego w rzeźbie. Celował w oddaniu mocnych przeżyć psychicznych: Szalejąca Menada, Meleager; współtwórca dekoracji rzeźbiarskiej Mauzoleum w Halikarnasie; twórca m.in. świątyni Ateny w Tegei (na Peloponezie).

PRAKSYTELES, IV w. p.n.e., jeden z najwybitniejszych rzeźbiarzy greckich, Ateńczyk. Tworzył w marmurze posągi młodzieńczych bóstw, których charakteryzował miękki modelunek, charakterystyczna esowata linia ciała. Jego dziełem był Hermes z małym Dionizosem. Wprowadził akt kobiecy (Afrodyta Knidyjska ok. 360 p.n.e.).

ALKAMENES Z LEMNOS, V w. p.n.e., wybitny rzeźbiarz grecki. Działał w drugiej połowie V w. gł. w Atenach. Był uczeniem i rywalem Fidiasza. Tworzył dzieła o tematyce religijnej w różnych materiałach i technikach, m.in. Hermes Propylajos, Afrodyta w ogrodach oraz Prokne z Itysem (prawdopodobnie jedyne dzieło Alkamenesa zachowane w oryginale).

MYRON, V w. p.n.e., rzeźbiarz grecki. Był przedstawicielem stylu surowego, mistrz w oddawaniu postaci w ruchu. Jego twórczość znana gł. z kopii, m.in. Atena z Marsjaszem, Dyskobol (nowożytna kopie w brązie można oglądać w Muzeum Narodowym w Warszawie).