Kryzys gospodarczy Zachodu

Załamanie się światowego systemu walutowego

Niebezpieczeństwo wystąpienia globalnego kryzysu dostrzegali ekonomiści już w początkach lat sześćdziesiątych. Po zakończeniu II wojny światowej gospodarka amerykańska dysponowała ogromną przewagą produkcyjną, techniczną i technologiczną. Początkowo odpowiadał temu stan rezerw płatniczych oraz dodatnie saldo bilansu płatniczego USA. W latach pięćdziesiątych trendy te uległy jednak odwróceniu. Wzrastała ekono miczna rola Europy Zachodniej, rosły amerykańskie wydatki zwijane z militarną obecnością Stanów Zjednoczonych w wielu regionach świata, szczególnie zaś pochłaniała fundusze wojna wietnamska. Budżet ponadto ponosił koszty rozbudowy programów socjalnych. Pojawił się i narastał deficyt bilansu płatniczego, pokrywany malejącymi zapasami złota. Krótkoterminowe zadłużenie USA już w 1960 r. przekroczyło poziom rezerw. Powołanie Międzynarodowego Funduszu Złota (,,złotego poolu") tylko przejściowo ustabilizowało sytuację, a samo porozumienie rozpadło się w 1968 r. Już w 1965 r. de Gaulle wystąpił z krytyką systemu złoto-dolarowego. Bank Francji zaś 7 stycznia tego roku ogłosił decyzję o wymianie rezerw dolarowych na złoto w celu doprowadzenia do załamania się kursu dolara na giełdach walutowych. Fala zaburzeń na rynkach walutowych rozpoczęła się w 1967 r. Zapoczątkowała ją dewaluacja' brytyjskiego funta. Jesienią 1968 r. zagrożony został kurs franka francuskiego, a wiosną 1969 r. ruszyła fala spekulacji wokół marki RFN (,,gorąca wiosna" 1969 r.). Po przejściowym upłynnieniu2 marki nastąpiła jej rewaluacja, frank francuski natomiast musiał ulec dewaluacji.

W połowie lat sześćdziesiątych rządy krajów członkowskich Międzynarodowego Funduszu Walutowego zaniepokoiły się możliwością ograniczenia płynności międzynarodowej. Liczono się z koniecznością zrównoważenia przez Stany Zjednoczone bilansu płatniczego, co spowodowałoby niechybnie zahamowanie dopływu dolarów. Rokowania w sprawie zapobieżenia kryzysowi toczyły się w latach 1965-1967. Pod naciskiem delegatów amerykańskich zdecydowano się przyjąć koncepcję pieniądza międzynarodowego, przydzielanego automatycznie krajom członkowskim Funduszu. USA liczyły na uzyskanie dodatkowych aktywów, zmniejszenie popytu na złoto oraz utrzymanie przodującej pozycji dolara. Ostatecznie uchwalono Pierwszą Poprawkę do Statutu MFW (porozumienie z Rio de Janeiro 1967 r.), na mocy

1 Oficjalne obniżenie parytetu lub kursu centralnego waluty krajowej (kurs centralny — cena krajowej jednostki monetarnej w stosunku do waluty międzynarodowej — np. USD — albo pieniądza międzynarodowego — np SDR. ECU; jej przeciwieństwem jest rewaluacja).

2 Płynny kurs walutowy charakteryzuje brak oficjalnie ustalonych granic wahań bieżącego kursu waluty.

której powołano do życia SDR (Specjalne Prawa Ciągnienia). SDR był pieniądzem bezgotówkowym — istniał tylko jako zapis na rachunkach krajów członkowskich MFW. Jego parytet kruszcowy równał się ówczesnemu parytetowi dolara (0,888671 g złota). Od 1974 r. wartość SDR ustalano na podstawie koszyka szesnastu walut, a od 1981 r. — pięciu głównych walut. Sygnatariusze porozumienia — w razie decyzji o kreacji — mieli otrzymywać liczbę SDR-ów proporcjonalną do udziałów członkowskich w Funduszu.

Deficyt płatniczy USA w 1970 r. (10 mld USD) uruchomił nową falę spekulacji. Napływ dolarów do RFN wiosną 1971 r. spowodował zamknięcie rynku walutowego i chaos notowań. RFN i Holandia upłynniły kursy swoich walut, a Belgia i Luksemburg wprowadziły podwójny rynek walutowy, broniąc kursów transakcji bieżących. 15 sierpnia 1971 r. prezydent Nixon zawiesił wymienialność dolara na złoto, dewaluując go następnie o 7,9% (cena złota: 38 USD za uncję). Kraje EWG na marcowej konferencji w Brukseli (1972 r.) zredukowały możliwość wahań wzajemnych kursów do 1,125% w górę i w dół, tworząc „węża w tunelu" (pasmo wahań walut krajów członkowskich EWG względem siebie miało wynosić maksimum 2,25%, a względem USD maksimum 4,5%). Po swym początkowym akcesie do porozumienia Wielka Brytania i Irlandia opuściły „węża" w czerwcu 1972 r. W lutym następnego roku, po kolejnej fali spekulacji, ponownie zdewa-luowano dolara o 10% (cena złota: 42 USD za uncję), w rezultacie czego rynki walutowe w Europie Zachodniej dwukrotnie były zamykane. Po uelastycznieniu przez EWG „węża" wobec dolara (marzec 1973 r.) oraz zrezygnowaniu z ustalania oficjalnej ceny złota (listopad 1973 r.) gwarantujący płynną międzynarodową współpracę walutową system z Bretton Woods faktycznie się rozpadł. Nową sytuację utrwaliła i zalegalizowała Druga Poprawka do Statutu MFW, przyjęta 30 kwietnia 1976 r. w Kingston na Jamajce. Wprowadzała ona swobodę zasad ustalania kursów przez kraje członkowskie, eliminowała złoto jako pokrycie i miernik wartości walut krajowych, a SDR-om przyznawała status jedynej jednostki rozliczeniowej i głównego składnika rezerw.

Sytuacja dolara w latach siedemdziesiątych nadal nie była ustabilizowana. Deficyt płatniczy USA, który malał od 1978 r., zmniejszał presję finansową w krajach importujących ropę naftową. Pozwolił uniknąć pogłębienia się nierównowagi płatniczej, powodowanej forsowaniem eksportu przez większość krajów i dążeniem do redukcji importu. Wynikający z niego dalszy napływ dolarów na światowe rynki walutowe umożliwił pokrycie zwiększonego zapotrzebowania na dodatkową płynność płatniczą wielu krajów, szczególnie istotną w sytuacji pierwszego szoku naftowego. Wahania kursów nie ominęły Jednak pozostałych walut, spośród których największym zaufaniem cieszyły się marka niemiecka, frank szwajcarski i jen japoński. Z powodu ograniczonej podaży nie mogły one, podobnie jak SDR-y, wyprzeć dolara z pełnienia funkcji pieniądza międzynarodowego. Kraje Europy Zachodniej pod wpływem dużych wahań wartości dolara, przy jednoczesnej stabilizacji własnych walut, zdecydowały się na ściślejszą integrację walutową i 13 marca 1979 r. powołały Europejski System Walutowy. Dysponował on 20% rezerw złota i dolarów pozostających w posiadaniu państw EWG, jednostką walutową zaś został nowy pieniądz międzynarodowy — ECU, tworzony w oparciu o koszyk walut wchodzących w jego skład.

Kryzysy naftowe i recesja lat siedemdziesiątych

Jak już wspomnieliśmy, kluczowym elementem rozwoju gospodarczego lat 1950-1970 były niskie ceny energii. Trend ten uległ odwróceniu w latach siedemdziesiątych. Kraje naftowe skoordynowały politykę cenową, powołując na konferencji bagdadz-kiej (10-24 września 1960 r.) Organizację Państw Eksportujących Ropę Naftową (OPEC). Państwa OPEC w 1970 r. dysponowały ok. 70% znanych zasobów nafty i reprezentowały 50% światowego wydobycia. Pierwsze podwyżki cen uchwalono w czerwcu 1970 r., jednakże dopiero po wybuchu wojny izraelsko-arabskiej (6 października 1973 r.) nałożono embargo na dostawy ropy dla państw popierających Izrael i podniesiono jej cenę, jednocześnie redukując wydobycie. W jesieni 1973 r. pojawił się pierwszy szok naftowy — fala podwyżek cen o około 340%3. Drastyczna ta zmiana stworzyła palący problem

3 Ceny ropy naftowej sprzedawanej przez państwa OPEC wzrosły o 358%. Kolejne podwyżki nastąpiły l kwietnia 1973 r. (o 5,8%), l czerwca 1973 r. (o 11.9%), 16 października 1973 r. (o 70%) i l stycznia 1974 r. (o 128%).

transferu ogromnych środków płatniczych między importerami a eksporterami ropy. Gospodarki państw sprowadzających wielkie jej ilości nie były w stanie dostatecznie szybko wypracować odpowiednich rezerw finansowych na pokrycie wzrostu cen, albo też w krótkim czasie ograniczyć zużycia ropy naftowej. Eksporterzy zaś nie mogli wchłonąć zbyt dużych nadwyżek handlowych przez import dóbr inwestycyjnych i konsumpcyjnych. Kraje sprowadzające ropę znalazły się więc w zróżnicowanej sytuacji:

l. USA same dysponowały źródłami ropy. Wzrastała więc wreszcie rola dolara — głównej waluty, w której rozliczano transakcje handlowe.

2. Mocną pozycję posiadały kraje uprzemysłowione z RFN i Japonią na czele. Dzięki dynamice swoich zdolności produkcyjnych oraz posiadanym nadwyżkom handlowym i rezerwom dolarowym były one w stanie sfinansować wzrost cen surowca.

3. W gorszym położeniu znalazły się państwa takie, jak Wielka Brytania czy Włochy, borykające się z trudnościami płatniczymi i zmuszone do pokrywania zwiększonych kosztów importu kredytami.

4. Najciężej szok naftowy dotknął kraje najuboższe i nie wydobywające ropy, gdyż ich zdolność przystosowania się i dostęp do rynków kredytowych były niewielkie.

Ważną rolę w opanowaniu skutków szoku naftowego odegrały eurobanki. Rynek eurowalutowy powstał po II wojnie światowej, jednak większego znaczenia nabrał z końcem lat sześćdziesiątych. Światowe jego centrum mieściło się w Londynie, a do ważnych ośrodków zaliczały się Wyspy Bahama, Wyspy Kajmany, Bahrajn, Panama, Kanada, Japonia, Hongkong i Singapur. Tworzyła go sieć banków, które oprócz prowadzenia normalnych transakcji przyjmowały wkłady i udzielały kredytów w walutach innych niż waluta narodowa. Rynek ten nie podlegał żadnej kontroli. Operował wielkimi kwotami należącymi do krajów-eksporterów ropy naftowej i stał się ważnym ogniwem dalszego obiegu petrodolarów. Miliardy ich, poprzez konta eksporterów, wracały na rynki walutowe. Dzięki eurobankom zdołano rozwiązać problem deficytów płatniczych, złagodzić tendencje protekcjo-nistyczne zaznaczające się w latach siedemdziesiątych i sfinansować handel światowy na linii Północ—Południe oraz Wschód—Zachód. Pomimo przezwyciężenia najcięższych następstw pierwszego szoku naftowego w latach 1974-1975 gospodarka światowa wykazywała objawy kryzysu. Nastąpił niski bądź nawet ujemny przyrost GNP. Nasiliła się inflacja, której towarzyszył wzrost bezrobocia (osiągnęło w maju 1975 r. 15 min w krajach OECD). Obniżyła się stopa wzrostu handlu światowego (z 9% w latach 1962-1972 do 5,5% w 1974 r. i -5% w 1975 r.). Zjawiska te, które do tej pory nie występowały jednocześnie, określono mianem stagflacji (stagnacja + inflacja) bądź nawet slumpflacji (recesja + inflacja). Po wygaśnięciu tendencji recesyjnych nastąpił krótki okres słabego ożywienia (1976-1978). jednakże od 1978 r. stopa wzrostu zaczęła ponownie spadać przy utrzymującej się dużej inflacji (1979-1982: Japonia: 2,8%, ale ju/ Włochy: 21%, Wielka Brytania: 19%, Francja: 12%) i wysokim bezrobociu. Wskutek szybkiego tempa inflacji i stabilizacji cen ropy po pierwszym szoku, malała stopniowo realna wartość nadwyżek zgromadzonych przez kraje OPEC. Spadała również realna cena ropy. W tej sytuacji kraje OPEC zdecydowały się na kolejną serię podwyżek w latach 1979-1980, określaną jako drugi szok naftowy. Podwyżkom tym sprzyjała niepewna sytuacja polityczna na Środkowym Wschodzie — rewolucja islamska w Iranie i wybuch wojny iracko-irańskiej. Oba te kryzysy naftowe przyniosły głębokie przemiany w gospodarce światowej. Podwyżki uderzyły w przemysł stoczniowy, powodując kryzys flot wielkich tankowców. Malała produkcja rafinerii w krajach zachodnich, gdyż państwa OPEC dążyły do zbudowania własnego przemysłu petrochemicznego. Ucierpiał przemysł samochodowy: z 780 tysięcy robotników tej branży zatrudnionych w USA przed kryzysem — do 1980 r. zwolniono około jednej trzeciej. W 1980 r. Stany Zjednoczone po raz pierwszy utraciły prymat produkcji samochodów na rzecz Japonii, wytwarzającej modele zużywające mniej paliwa. Oszczędzanie stało się naczelnym hasłem gospodarki. Rozpoczęto poszukiwania alternatywnych źródeł energii (energia słoneczna, wiatru, destylacja paliwa z trzciny cukrowej). Wzrosło zainteresowanie surowcami wtórnymi. Górnictwo, hutnictwo i przemysł stoczniowy znalazły się w głębokim kryzysie, a centra produkcyjne tych gałęzi przemysłu zaczęły przemieszczać się do obszarów uznawanych dotychczas za peryferyjne.

Integracja europejska 1969-1981. Między stagnacją a odnową

Niezwykle istotne znaczenie dla dalszego rozwoju integracji miały postanowienia konferencji szefów państw i rządów Wspólnot Europejskich, obradującej l i 2 grudnia 1969 r. w Hadze. Postanowienia te opierały się na tzw. programie dla Europy opracowanym w czerwcu 1969 r. przez komisarza Wspólnot Europejskich Hansa von der Groebena. Uczestnicy konferencji uzgodnili podjęcie rokowań z Wielką Brytanią, Irlandią, Danią i Norwegią w sprawie ich przystąpienia do Wspólnot Europejskich. Postanowili również ustalić nowy termin utworzenia samodzielnego budżetu Wspólnot. Podjęli wreszcie decyzję o przygotowaniu planu w sprawie utworzenia do końca 1980 r. unii gospodarczej i monetarnej oraz projektu koordynacji polityki zagranicznej państw Wspólnot Europejskich. Strony zgodziły się też na bezpośrednie wybory do Parlamentu Europejskiego.

Poszerzenie na północ 22 stycznia 1972 r. — po niemal dwuletnich pertraktacjacch— podpisano układy o przystąpieniu Wielkiej Brytanii, Irlandii, Danii i Norwegii do Wspólnot Europejskich. Po ich ratyfikacji przez brytyjską Izbę Gmin oraz akceptacji w plebiscycie przez ludność Irlandii i Danii weszły one w życie l stycznia 1973 r. Jedynie Norwegia większością 53,5% głosów odrzuciła w plebiscycie tę szansę i pozostała poza Wspólnotami. Do l lipca 1977 r. nowo przyjęte państwa dostosowały cła na swoje towary do zewnętrznej taryfy celnej państw członkowskich, a do 1 stycznia 1978 r. ceny na artykuły rolne, włącznie z przyjęciem zobowiązań wynikających z finansowania wspólnej polityki rolnej. Wraz z przystąpieniem nowych państw do Wspólnot Europejskich została zmieniona zasada podziału głosów w Radzie Ministrów obowiązująca przy podejmowaniu uchwał nie wymagających jednomyślności. W wyniku tej zmiany podniesiona została liczba głosów Francji, Republiki Federalnej i Włoch z czterech do dziesięciu, Belgii i Holandii z dwóch do pięciu, Luksemburga zaś z jednego do dwóch. Wielka Brytania otrzymała dziesięć głosów, natomiast Danii i Irlandii przyznano po trzy głosy. Dla uchwał podejmowanych kwalifikowaną większością głosów na zlecenie Komisji Wspólnot Europejskich niezbędne było czterdzieści pięć głosów Rady Ministrów. Natomiast poparcie dla innych uchwał podejmowanych kwalifikowaną większością głosów uwarunkowane zostało dodatkowo ich pochodzeniem od co najmniej sześciu państw członkowskich.

29 lipca 1969 r. Wspólnoty Europejskie przedłużyły na dalsze pięć lat układ z Jaunde o stowarzyszeniu z osiemnastoma państwami afrykańskimi. Ten drugi układ z Jaunde wszedł w życie l stycznia 1971 r. i wygasł 31 stycznia 1975 r. Po przystąpieniu Wielkiej Brytanii do Wspólnot Europejskich uregulowania wymagały również stosunki Wspólnot z krajami Commonwealthu. Po wieloletnich negocjacjach 28 lutego 1975 r. czterdzieści sześć państw Afryki, Karaibów i Pacyfiku (państw AKP), w tym wszyscy sygnatariusze obu układów z Jaunde, zawarli w Lome (Togo) nowy układ o współpracy ze Wspólnotami Europejskimi. Układ z Lome nie nadawał państwom AKP statusu krajów stowarzyszonych, ale w odróżnieniu od obu układów z Jaunde przyznawał im jednostronne preferencje handlowe i finansowe, nie zobowiązując w zamian do udzielania jakichkolwiek ulg gospodarczych państwom europejskim. Wszedł on w życie l kwietnia 1976 r., po czym 31 października 1979 r. został przedłużony na dalsze pięć lat i rozszerzony na pięćdziesiąt osiem państw AKP, jako drugi układ z Lome.

22 lipca 1972 r. Austria, Szwajcaria, Szwecja, Portugalia i Islandia (od l marca 1970 r. członek EFTA) zawarły ze Wspólnotami Europejskimi w Brukseli porozumienie o utworzeniu strefy wolnego handlu na artykuły przemysłowe. Porozumienie to odnosiło się również do Liechtensteinu, posiadającego od 1924 r. unię celną ze Szwajcarią. Podobne porozumienia podpisały ze Wspólnotami Norwegia (14 maja 1973 r.) i Finlandia (5 października 1973 r.). Strefa wolnego handlu między Wspólnotami Europejskimi a państwami EFTA została wprowadzona w życie l lipca 1977 r., z wyjątkiem Islandii i Portugalii. Pełne zniesienie ceł przez Islandię nastąpiło l stycznia 1980 r., przez Portugalię zaś l stycznia 1985 r.

Sprawa samodzielnego budżetu 21 kwietnia 1970 r. Rada Ministrów Wspólnot Europejskich podjęła uchwałę o ustanowieniu ich własnych dochodów. Był to najpoważniejszy jak dotąd krok w kierunku utworzenia samodzielnego budżetu Wspólnot. Działalność ich finansowana była dotychczas ze składek państw członkowskich w wysokości zależnej od wielkości ich produktu wewnętrznego brutto. Wkład poszczególnych państw przed rozszerzeniem Wspólnot na Wielką Brytanię, Irlandię i Danię przedstawiał się następująco: Francja, Republika Federalna i Włochy po 28%, Belgia i Holandia po 7,9%, Luksemburg zaś — 0,2%. To źródło finansowania miało zostać zastąpione od l stycznia 1975 r. przez dochody własne Wspólnot Europejskich, tj. opłaty wyrównawcze nakładane na importowane produkty rolne, cła pobierane od importowanych towarów przemysłowych oraz wpływy poszczególnych państw z podatku od wartości dodanej (VAT) w maksymalnej wysokości do 1%.

Trudności wynikające z wprowadzenia tej uchwały Rady Ministrów do systemów prawnych państw członkowskich oraz rozszerzenie Wspólnot na Wielką Brytanię, Irlandię i Danię spowodowały, iż dopiero l stycznia 1980 r. weszła ona w życie. Do tego czasu zasadniczym źródłem finansowania pozostawały nadal składki członkowskie uiszczane od l stycznia 1973 r. według następującej skali: Republika Federalna — 25,5%, Francja — 25,3%, Wielka Brytania — 19,32%, Włochy — 15,7%, Holandia — 5,6%, Belgia — 5,3%, Dania — 2,46%, Irlandia — 0,62% i Luksemburg — 0,2%.

Plan Wernera Po ustanowieniu pełnej unii celnej l lipca 1968 r. państwa członkowskie Wspólnot Europejskich przystąpiły do tworzenia rynku wewnętrznego. Jego istota, zgodnie z traktatami rzymskimi, miała polegać na stworzeniu uwarunkowań swobodnego przepływu (l) towarów — przez m.in. zlikwidowanie kontroli granicznych, ujednolicenie podatków, norm i przepisów prawnych, (2) kapitału — przez m.in. ułatwienia dla inwestycji bezpośrednich, obrotów pieniężnych i obrotów papierami wartościowymi, (3) usług — przez m.in. ujednolicenie polityki transportowej i telekomunikacyjnej oraz liberalizację usług finansowych, a także (4) osób — przez m.in. zlikwidowanie kontroli granicznych, ujednolicenie prawa azylowego, wizowego oraz prawa do zmiany miejsca zamieszkania i pracy. Uicznzywistnienie tych zamierzeń napotykało wszakże le poe trudności. Zniesienie wszelkich ograniczeń w przepływie towarów, kapitału, usług i osób komplikowały przede wszystkim fluktuacje kursów walutowych, inflacja, reglamentacje w procesie udzielania pożyczek i kredytów, problemy językowe oraz przywiązanie do dotychczasowego miejsca zamieszkania.

Mimo to podczas posiedzenia w Brukseli 9 lutego 1971 r. Rada Ministrów zaakceptowała plan utworzenia do końca 1980 r. unii gospodarczej i walutowej. Został on opracowany przez grupę roboczą pod przewodnictwem luksemburskiego premiera i ministra finansów Pierre'a Wemera.

Realizację planu Wemera uniemożliwił kryzys stagflacyjny, który w latach siedemdziesiątych dotknął m.in. państwa Wspólnot Europejskich. Jedną z zasadniczych jego przyczyn była recesja gospodarcza w USA po 1968 r., spowodowana wieloletnim deficytem w bilansie płatniczym i wieloletnią inflacją. Drugą przyczyną było zachwianie i upadek po 1971 r. systemu walutowego z Bretton Woods. Kryzys stagflacyjny pogłębiły w ostateczny sposób drastyczne podwyżki cen ropy naftowej przez państwa OPEC w 1973 r. Wskutek tego państwa Wspólnot Europejskich odnotowały w większości ujemne saldo bilansu obrotów bieżących (por. tabela IV) i wzrost stopy inflacji (por. tabela V). Jedynie Republika Federalna i Holandia dzięki znacznym nadwyżkom w bilansie handlowym utrzymały wyraźnie dodatnie saldo bilansu obrotów bieżących. We wszystkich państwach Wspólnot wzrastała wprawdzie stopa inflacji, ale w Republice Federalnej Niemiec i Danii była ona relatywnie niska.

Wprowadzenie w życie planu Wemera utrudniały ponadto różnice poglądów między państwami Wspólnot Europejskich na temat sposobu jego realizacji. Francja i Włochy dążyły do utworzenia w pierwszej kolejności unii walutowej. Republika Federalna i Holandia domagały się natomiast równoczesnego wprowadzenia unii walutowej i gospodarczej. Uważały one, iż wprowadzenie stałych kursów walutowych, przy utrzymaniu różnic w stopach inflacji, polityce podatkowej, rozwoju regionalnym i polityce społecznej oznaczałoby w praktyce finansowanie przez te państwa — z powodu siły ich walut — dalszego etapu integracji. Kompromis w tej sprawie został osiągnięty podczas posiedzenia szefów państw i rządów Wspólnot Europejskich w dniach 20 i 21 października 1972 r. w Paryżu. Uzgodniono wówczas utrzymanie dotychczasowego zakresu wahań kursów walutowych4,

4 21 marca 1972 r. Rada Ministrów i rządy państw Wspólnot Europejskich uzgodniły utworzenie „węża" walutowego, wyznaczającego zakres wahań kursów poszczególnych walut od +1,125% do -1,125% w stosunku do kursu centralnego, odzwierciedlającego wzajemne relacje walut do siebie i do dolara.



utworzenie do l kwietnia 1973 r. Europejskiego Funduszu Współpracy Walutowej, koordynację polityki antyinflacyjnej, opracowanie do l stycznia 1974 r. programu wspólnej polityki społecznej oraz ustanowienie do tego czasu Funduszu Rozwoju Regionalnego.

Koordynacja polityki zagranicznej W marcu 1970 r. została utworzona grupa robocza pod przewodnictwem kierownika wydziału politycznego w belgijskim ministerstwie spraw zagranicznych Etienne Davignona. Opracowała ona raport w sprawie koordynacji polityki zagranicznej państw członkowskich. 27 października 1970 r. ministrowie spraw zagranicznych Wspólnot Europejskich zebrani w Luksemburgu przyjęli raport Davignona jako podstawę dla mających odbywać się w przyszłości, dwa razy w roku, konsultacji na temat wspólnej polityki zagranicznej. Pierwsze tego rodzaju spotkanie odbyło się 19 listopada 1970 r. w Monachium i odtąd zaczęto je nazywać Europejską Współpracą Polityczną (EWP). Raport Davignona stanowił zmodyfikowaną wersję planu Foucheta z 1961 r. EWP nie była instytucją Wspólnot Europejskich, lecz gremium nieformalnym, powołanym dla uzgadniania wspólnego stanowiska w najważniejszych sprawach polityki zagranicznej. Kolejnym posunięciem zmierzającym w kierunku ściślejszej koordynacji polityki zagranicznej i wewnętrznej było ustanowienie 10 grudnia 1974 r. Rady Europejskiej złożonej z premierów lub prezydentów (Francja) państw członkowskich wraz z ministrami spraw zagranicznych. Rada miała się zbierać co najmniej dwa razy w roku. Podobnie jak EWP była pozastatutowym gremium Wspólnot Europejskich i koordynowała przede wszystkim ich politykę gospodarczą i społeczną. Uchwały Rady Europejskiej — podejmowane jednomyślnie — nie były wiążące de iure dla Wspólnot Europejskich, ale de facto były zawsze w pełni akceptowane przez Radę Ministrów. W miarę upływu czasu Rada Europejska stała się zatem faktycznym centrum podejmowania decyzji przez państwa Wspólnot Europejskich.

Działalność Europejskiej Współpracy Politycznej koncentrowała się w pierwszej połowie lat siedemdziesiątych przede wszystkim wokół niemieckiej i wschodniej polityki Republiki Federalnej, przebiegu Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie oraz konfliktu bliskowschodniego i związanego z nim kryzysu energetycznego w państwach zachodnich. W drugiej połowie lat siedemdziesiątych działalność Europejskiej Współpracy Politycznej skupiała się na łagodzeniu różnic między poszczególnymi państwami członkowskimi, powstałych na tle konfliktu USA z Iranem oraz agresji wojsk radzieckich w Afganistanie. EWP poparła Waszyngton w jego konflikcie z Teheranem, jednocześnie jednak przeciwna była wszelkim przedsięwzięciom militarnym i tylko częściowo godziła się na wsparcie amerykańskich sankcji ekonomicznych wobec Iranu. Agresja radziecka w Afganistanie i tzw. podwójna uchwała NATO z 1979 r. w sprawie rozmieszczenia w Europie Zachodniej broni eurostrate gicznych stały się przyczyną rozważań na temat koordynacji polityki obronnej państw członkowskich Wspólnot Europejskich. 13 października 1981 r. Rada Europejska podczas posiedzenia w Londynie podjęła decyzję w sprawie pogłębienia i rozszerzenia konsultacji EWP w polityce zagranicznej.

Koordynacja polityki społecznej i regionalnej Jeszcze w latach 1973-1975 Komisja Wspólnot Europejskich — zgodnie z postanowieniami konferencji szefów państw i rządów z 1972 r. — opracowała dwa programy, z których pierwszy dotyczył koordynacji polityki społecznej, drugi zaś koordynacji polityki regionalnej. Celem pierwszego programu było m.in. przezwyciężanie strukturalnego bezrobocia, poprawa warunków i bezpieczeństwa pracy, zlikwidowanie dyskryminacji kobiet w dziedzinie wynagrodzeń, wprowadzenie czterdziestogodzinnego tygodnia pracy (do 1975 r.) oraz czterotygodniowego urlopu wypoczynkowego za jeden rok zatrudnienia (do 1976 r.). Wspólna polityka społeczna miała być finansowana ze źródeł założonego jeszcze w 1960 r. Europejskiego Funduszu Społecznego. Poza tym miał ją wspierać Europejski Fundusz Gwarancyjny i Ukierunkowania Rolnictwa oraz utworzony w 1975 r. Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego.

Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego stanowił jednak przede wszystkim podstawę dla programu koordynacji polityki regionalnej. Środki funduszu były przeznaczane głównie na rozwój regionów rolniczych, zwłaszcza depresyjnych i zacofanych5. Udzielano ich

5 B iorąc pod uwag? takie wskaźniki rozwój u gospodarczego, jak: wysokość produktu wewnętrznego brutto na jednego mieszkańca, poziom bezrobocia oraz saldo migracji siły roboczej — można wyodrębnić w krajach Wspólnot Europejskich trzy grupy regionów. Są to: regiony uprzemysłowione, półuprzemysłowione i rolnicze. Każda z grup obejmować może ponadto trzy podgrupy regionów: regiony przeinwestowane, depresyjne i zacofane. W latach 1958-1974 finansowaniem rozwoju regionalnego zajmował się Europejski Bank Inwestycyjny, udzielając zainteresowanym państwom specjalnych kredytów na ten cel. Po utworzeniu Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego głównym celem Europejskiego Banku Inwestycyjnego stało się finansowanie inwestycji, zwłaszcza w sferze polityki energetycznej, służących co najmniej dwu państwom członkowskim.



w formie bezzwrotnych pożyczek oraz ulg w oprocentowaniu kredytów inwestycyjnych, przy inwestycjach od 50 tysięcy jednostek rozrachunkowych wzwyż i przy wkładzie własnym pochodzącym ze źródeł rządowych danego kraju. Warunkiem udzielenia takiej pożyczki było utworzenie co najmniej dziesięciu nowych miejsc pracy. Ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego postanowiono przeznaczyć 40% dla Włoch, 28% dla Wielkiej Brytanii i 15% dla Francji. 17% środków miały otrzymać pozostałe kraje członkowskie. Mimo to różnice w rozwoju poszczególnych regionów i państw Wspólnot Europejskich nie uległy w latach siedemdziesiątych zmniejszeniu, lecz powiększyły się jeszcze. Podstawowym zadaniem Europejskiego Funduszu Gwarancyjnego i Ukierunkowania Rolnictwa było nadal wykupywanie nadwyżek artykułów rolnych po cenach interwencyjnych, czyli niższych od cen wolnorynkowych. Jego znaczenie wzrosło w latach siedemdziesiątych, szczególnie że poszczególne kraje członkowskie osiągnęły wówczas nie tylko samowystarczalność, lecz uzyskiwały istotne nadwyżki w produkcji artykułów rolnych.

Raport Tindemansa 29 grudnia 1975 r. premier Belgii Leo Tindemans przedłożył Radzie Europejskiej raport w sprawie przekształcenia Wspólnot Europejskich w Unię Europejską. Raport, nawiązując do propozycji Willy Brandta o ustanowieniu tzw. dwóch prędkości integracyjnych, sugerował utworzenie Unii tylko przez część państw Europy Zachodniej. Próbował zatem pogodzić stanowiska konfederalistów i neofunkcjonalistów. Postulował ponadto skoncentrowanie w Radzie Europejskiej wszystkich decyzji wykonawczych w dziedzinie polityki zagranicznej i wewnętrznej Wspólnot Europejskich, włącznie z polityką bezpieczeństwa. Wnioskował też wprowadzenie zasady podejmowania decyzji większością głosów w Radzie Ministrów. Zalecał wreszcie przeprowadzenie powszechnych i bezpośrednich wyborów do Parlamentu Europejskiego. Nie było to niczym nowym, ponieważ już w grudniu 1974 r. szefowie rządów i państw Wspólnot Europejskich uzgodnili przeprowadzenie takich wyborów w 1978 r. Ostatecznie odbyły się one w dniach 7-10 czerwca 1979 r. według ordynacji wyborczych poszczególnych państw członkowskich. Wszystkie inne postulaty zawarte w raporcie Tin-demansa nie wzbudziły większego zainteresowania w stolicach państw Wspólnot Europejskich, mimo iż Rada Europejska zaakceptowała ten raport w czasie posiedzenia w dniach 29-30 listopada 1976 r.

Europejski System Walutowy Pod koniec lat siedemdziesiątych Wspólnoty Europejskie przeżywały kryzys monetarny. Już w kwietniu 1973 r. utworzony został Europejski Fundusz Współpracy Walutowej. Jego celem było udzielanie kredytów krótkoterminowych, przeznaczonych na utrzymanie stałych kursów walutowych. W razie spadku lub wzrostu kursu waluty danego państwa członkowskiego Wspólnot poza ustalony zakres wahań bank centralny tego państwa dokonywał zakupu lub sprzedaży swojej waluty. Mimo to z powodu zbyt dużych różnic w bilansach obrotów bieżących i stopach inflacji między poszczególnymi państwami większość z nich wystąpiła pod koniec lat siedemdziesiątych z węża walutowego. W 1978 r. należały do niego już tylko Republika Federalna i kraje Benełuxu. Sytuacja ta wymagała nowych rozwiązań w polityce monetarnej. Z inicjatywy kanclerza Republiki Federalnej Helmuta Schmidta i prezydenta Francji Valery'ego Giscarda d'Estaing Rada Europejska podczas sesji w dniach 6-7 lipca 1978 r. podjęła decyzję o utworzeniu Europejskiego Systemu Walutowego i Europejskiej Jednostki Rozrachunkowej (ECU). Europejski System Walutowy został ustanowiony 13 marca 1979 r. z działaniem wstecznym od l stycznia 1979 r. i zastąpił tzw. węża walutowego. Przystąpiły do niego wszystkie państwa Wspólnot Europejskich, z wyjątkiem Wielkiej Brytanii, która uczyniła to później. ECU zastąpiła dotychczasową jednostkę rozrachunkową stosowaną od 1975 r. w polityce budżetowej państw członkowskich.

ECU stanowiła sumę udziałów walut państw Wspólnot Europejskich ustalonych na podstawie wielkości obrotów handlowych tych państw w ogólnych obrotach Wspólnot. Zakres wahań kursów poszczególnych walut w stosunku do kursu centralnego, odzwierciedlającego relacje danej waluty wobec wszystkich pozostałych walut, ustalony został między +2,25% a -2,25%. Dla funta irlandzkiego i lira włoskiego zakres ten był większy i wynosił ±3,0%. Poza tym uzgod niono, iż państwa dysponujące słabszymi walutami będą mogły zmieniać zakres wahań za zgodą pozostałych krajów. Dla zabezpieczenia ECU i kredytowania interwencji na rynku walutowym państwa członkowskie zdeponowały po 20% swych rezerw złota i dolarów w Europejskim Funduszu Współpracy Walutowej (ok. 33 mld dolarów).

Największy udział w wytwarzaniu produktu wewnętrznego brutto Wspólnot Europejskich posiadały w latach 1958-1981 Republika Federalna i Francja. Udział ten zmniejszył się w naturalny sposób po przyjęciu nowych państw członkowskich. Niezależnie od tego ulegał on wszakże systematycznemu obniżeniu bezwzględnemu. O ile udział Republiki Federalnej Niemiec zmienił się z 35,2% w 1958 r. do 36% w 1969 r. i do 27,9% w 1981 r., o tyle udział Francji obniżył się w tym samym czasie z 34,9% w 1958 r. przez 32,1% w 1969 r. do 23,6% w 1981 r. Udział Wielkiej Brytanii w wytworzeniu produktu wewnętrznego brutto Wspólnot Europejskich wyniósł w 1981 r. 20,3%. W przeliczeniu na jednego mieszkańca najwyższy produkt wewnętrzny brutto posiadał w 1958 r. Luksemburg (1337 ECU), w 1969 r. Francja (2632 ECU), a w 1981 r. Dania (10055 ECU). Udział przemysłu w wytwarzaniu produktu wewnętrznego brutto w 1978 r. był największy w Republice Federalnej (45,2%), we Włoszech (42,2%), Francji i w Wielkiej Brytanii (po 39,2%). Z kolei udział usług był największy w Danii (63,5%), Luksemburgu (62,4%) i Belgii (60,5%), udział zaś rolnictwa, leśnictwa i rybołówstwa w Irlandii (15,9%) i we Włoszech (7,0%). W dziedzinie obrotów handlowych w 1980 r. pierwsze miejsce we Wspólnotach Europejskich (29,2% w eksporcie i 26,2% w imporcie) zajmowała Republika Federalna.