Analiza wiersza "Na Anioł Pański" Kazimierza Przerwy-Tetmajera

„Na Anioł Pański” to wiersz autorstwa wybitnego twórcy okresu Młodej Polski, Kazimierza Przerwy – Tetmajera. Poeta ten odwoływał się w swoich utworach – jak wielu artystów tego okresu – do filozofii A. Schopenhauera i F. Nietzschego, co można zauważyć nie tylko w tym liryku, ale także w innych jego dziełach.

Kazimierz Przerwa – Tetmajer uważany jest za poetę, który w pełni wyrażał obawy pokolenia końca wieku, a utwór „Na Anioł Pański” jest świetnym tego przykładem. Twórca przejawia w nim swoją dekadencką postawę – opisuje lęki związane z kruchością, skomplikowaniem i beznadziejnością życia człowieka.

„Na Anioł Pański” to wiersz zbudowany z czterech wyodrębnionych części, każda z nich przedstawia inny obraz, w każdej występuje inny bohater. Utwór można porównać do piosenki – zaczyna się od refrenu, po którym następują kolejno cztery zwrotki odseparowane tym samym, rozpoczynającym utwór refrenem. Każdy wers składa się z dziewięciu sylab, średniówka występuje po piątej zgłosce. Warto zauważyć, iż strofy nie posiadają stałej liczby wersów. W liryku tym występują rymy żeńskie okalające oraz przyległe.

Utwór wypełnia melancholia, beznadziejność, smutek. Aby w pełni oddać nastrój wiersza, poeta zastosował wiele wyrazistych określeń, np. „w wieczornym mroku, we mgle szarej”, „na cmentarzu ciemnym”, „samotna dusza” oraz symboli – rzeka symbolizuje życie zmierzające do śmierci, dusza – cierpiącego człowieka, mrok – beznadziejność i bezsensowność życia, grób młodej dziewczyny – kruchość i krótkotrwałość życia. Łatwo zauważyć, że słowem kluczowym, ale ukrytym w tym liryku jest właśnie „życie”.

Tytuł wiersza stanowi pięć pierwszych sylab (potęgującego nastrój przygnębienia i bezsensowności) refrenu. Środki artystycznego wyrazu użyte w utworze, to przede wszystkim epitety – „zbożnym łanie”, „ciche cienie”, „szare dymy”, z których większość jest nacechowana pesymistycznie. Ma to na celu podkreślenie smutnego, melancholijnego nastroju. Często występującym środkiem są także wielokropki – „zaduma polna, osmętnica...”, „w niebiosach kędyś głos ich kona...”, „na niebie oparł się ponury...” powodujące swego rodzaju niedomówienia, dzięki nim zostaje także wprowadzona atmosfera niepewności.

Poeta stosuje porównania – „smutek sieje, jako szron biały do księżyca”, „idzie jak widmo potępione”, które obrazują nam pewne wydarzenia oraz personifikacje – „fala, co taka smutna stąd odchodzi”, „mrok się rozpościera dalą i coraz szerzej idzie” powodujące, iż odbiorca dostrzega symbole. Poza tym, zastosowanie wymienionych środków artystycznego wyrazu wyostrza pewne sytuacje, pozwala odbiorcy wyobrazić je sobie.

Autor świetnie dobrał narzędzia stylistyczne do nastroju wiersza, spowodował, że działają one także na zmysł wzroku. Czytając ten utwór, możemy wyobrazić sobie sposób, w jaki idzie zaduma polna, czy płynie rzeka, lepiej poczuć klimat wiersza – a dzięki temu lepiej go zrozumieć.

Podmiot liryczny wiersza, to osoba dostrzegająca jedynie minusy egzystencji, zastanawiająca się nad sensem życia, które wypełnione jest samotnością i bólem, które jest kruche, skomplikowane i bez sensu, ponieważ prowadzi jedynie do śmierci. Osoba mówiąca w wierszu opowiada jak gdyby cztery różne historie, ale wszystkie łączy jedno – smutek, zwątpienie i ból.

Pierwsza opowieść przedstawia „zadumę polną, osmętnicę”, która idzie przez pola i zapomniane drogi, siejąc smutek i zasępienie. Wędrówka poprzez moczary, trzęsawiska i „omroczone, śpiące gaje” kończy się, gdy „osmętnica” dociera na ciemny cmentarz, gdzie siada na grobie młodej dziewczyny. Strofa ta symbolizuje kruchość i przemijalność życia ludzkiego.

W drugiej historii głównym bohaterem jest płynąca rzeka, która zmierza ku morzu, płynie aż „przepada kędyś w mórz głębinie i już nie wraca nigdy z dala...”. Jej wędrówce także towarzyszą negatywne uczucia – „a coś w niej wzdycha, coś zawodzi, coś się w niej skarży, coś tak żali...”. Strofa opisująca losy rzeki mówi o tym, iż życie ludzkie zmierza do śmierci, tak jak rzeka zmierza do morza.

Trzeci obraz przedstawia dymy, które „wleką się, snują gdzieś daleko... A mrok się rozpościera dalą i coraz szerzej idzie, szerzej”. Ich wędrówka jest powolna, ale nie bezcelowa. Stopniowo sieją ciemność, ogarniają całą ziemię – świat staje się ponury i szary. Historia ta, a właściwie jej główny bohater – mrok symbolizuje beznadziejność i zawiłość życia, jego bezcelowość.

W czwartej opowieści najważniejszą postacią jest samotna dusza ludzka, która „idzie ze swoim złem i bolem”, „idzie przez pola umęczona”. Jej wędrówka jest bezcelowa, ponieważ nigdzie nie ma dla niej miejsca, ale mimo to trwa nieprzerwanie – „nie ma spoczynku ni przystani...”. Historia duszy ludzkiej, to historia cierpiącego, strapionego i zmęczonego człowieka.

Wiersz „Na Anioł Pański” ma wiele typowych cech dla poezji okresu Młodej Polski – są to głównie dekadentyzm, symbolizm oraz czerpanie z dorobku filozoficznego A. Schopenhauera i F. Nietzschego. Kazimierz Przerwa – Tetmajer w niezwykły sposób wyraził w tym utworze poczucie schyłkowości, które towarzyszyło modernistom. Moim zdaniem warto także zauważyć, iż wielkim walorem tego liryka są zastosowane środki artystycznego wyrazu, które w świetny sposób oddają klimat dzieła, a także pobudzają zmysł wzroku i sprawiają, że widzimy to, o czym mówi podmiot liryczny.

Sądzę, iż osoba mówiąca w wierszu próbuje przekonać odbiorcę o bezcelowości i bezsensowności życia ludzkiego, a także chce pokazać, że człowiek jedynie cierpi, że doskwierają mu ból i samotność. Wydaje mi się, iż podmiot liryczny stara się skłonić czytelnika do postawienia sobie pytania – „Czy jest sens żyć, skoro życie wypełnione jest cierpieniem i samotnością, a nagrodą za to jest śmierć?”.