Stosunek Sienkiewicza i Matejki do przeszłości i Polaków.

Historia Polski nawet w dzisiejszych czasach nie przestała być przedmiotem refleksji. Jest dziedziną, która nie tylko przypomina nam o tym, co było kiedyś, ale także uczy, jakich błędów nie należy popełniać oraz często ukazuje prawdziwie bohaterskie, prawe postawy.

Pozytywizm był epoką, w której początkowo historia odgrywała niewielką rolę. Tendencja ta szczególnie widoczna była w literaturze. Jednak już w latach osiemdziesiątych, historia a wraz z nią romantyzm zaczął coraz częściej pojawiać się w dziełach literackich, a więc i w świadomości społecznej. Romantyczne myślenie, stłumione po powstaniu styczniowym, powracało ze zdwojoną siłą. Pojawienie się romantycznych wątków w twórczości czołowych pozytywistów nie powinno dziwić. Nie powinno też dziwić zjawisko wyjątkowe, a mianowicie olbrzymi sukces u czytelników autora, który w serii atrakcyjnych powieści wykreował polski mit narodowy. Tym autorem był Henryk Sienkiewicz, który nagle dokonał radykalnej zmiany i zaczął pisać romantyczne powieści historyczne.

Pisząc „Potop” Sienkiewiczowi przyświecała idea „ku pokrzepieniu serc”, dlatego też w dużej mierze idealizował przeszłość jak i samych Polaków. Opisując tylko pozytywne wydarzenia chciał po pierwsze dodać otuchy i obudzić nadzieje, ducha walki Polaków a po drugie chciał zrekompensować im ich realne, uciśnione życie. Przeciwstawiał się pozytywistom sceptycznym, dla których przeszłość zawsze była niechlubna, a Polacy zupełnie bezwartościowi. Właśnie to było powodem nawiązania Sienkiewicza do romantyzmu, gdzie historia, dzieje polskie były gloryfikowane. Bohaterów „Potopu” podzielił na dwie grupy: pozytywną i negatywną. W pierwszej umieścił „swoich”, bohaterów narodowych, w drugiej natomiast „obcych”, zdrajców. Służy to wyrazistemu nakreśleniu tego, które postawy Polaków są dobre a które złe. Prawdziwego Polaka Sienkiewicz utożsamia z cnotami rycerskimi i nawet liczne sarmackie wady stają się przy tym mało istotne. Najważniejsza jest odwaga, prawość, honor, oddanie, zaś natura awanturnicza, skłonność do bijatyk, alkoholu nie mają żadnego znaczenia. Prawdziwy Polak to także zagorzały katolik, który sprawę wiary łączy ze sprawą narodowości. Broni swoich przekonań i Kościoła.

W XIX w. Także malarstwo o tematyce narodowo-historycznej zaczęło odgrywać dużą rolę. Tęsknota za własnym państwem, pochwała obywatelskiej postawy oraz wychwalanie mądrej władzy coraz bardziej ujawniały się w twórczości malarzy. Najwyżej cenionym artystą, który reprezentował nurt historyczny był Jan Matejko. Na początku swojej twórczości malował obrazy, które miały pobudzać do zadumy nad przyczynami upadku Rzeczpospolitej. Zmuszać do przemyśleń, co było powodem rozbioru i czy nie mogło być inaczej. Z tego okresu pochodzą obrazy: „Stańczyk”, „Rejtan- upadek Polski”. Dzieła te świadczyły o tym, że Matejko dostrzegał dużą winę w narodzie, który był skłócony, szlachta zajmowała się tylko własnymi sprawami, nie liczyła się z dobrem ogółu. „Rejtan” uzmysławia jednak, że są jeszcze pojedyncze jednostki, którym zależy na kraju, ale niestety jedna osoba nie jest w stanie go obronić, nawet poprzez rozpaczliwe czyny. „Stańczyk” natomiast ukazuje, że sytuacja Polski jest tak beznadziejna, że nawet błazen, który powinien być teoretycznie wesoły, który rozbawia innych ubolewa nad losami swojego kraju, staję się poważny. Następnie powstawały płótna sławiące największe sukcesy polskie, którym podobnie jak Sienkiewiczowi przyświecała idea „ku pokrzepieniu serc”. „Bitwa pod Grunwaldem”, „Konstytucja 3 maja” to obrazy namalowane z olbrzymią precyzją, realizmem, do czego Matejko dodał trochę własnej ekspresji, przez co nie są one zwykłą rekonstrukcją wydarzeń. „Bitwa pod Grunwaldem” była jedną z najważniejszych bitew w dziejach Polski, która świadczy o olbrzymim duchu walki, odwadze i triumfie wojsk polskich. „Konstytucja 3 maja” wydarzenie jakże ważne w historii Polski, ma na celu uwidocznienie, że Polacy są ludźmi, którzy jednak potrafią zadbać o własne dobro, jeśli tylko chcą, ze ich sytuacja nie jest aż tak tragiczna, jeśli tylko znajdą sposób na pokonanie przeciwników.

Jak widać sposób postrzegania Polaków i historii przez Sienkiewicza i Matejkę, łączy się ze sobą. Matejko początkowo chciał uzmysłowić błędy narodu Polskiego, co było dobrym posunieciem, w późniejszych latach jednak nawiązał do teorii Sienkiewicza, przy czym nie popełnił aż tak dużego błędu jak on, gdyż nie idealizował złych postaw. To, co jest negatywne nie nabierało u niego pozytywnego znaczenia, chociaż dodał w swoich dziełach dużo własnych, subiektywnych spostrzeżeń. Moim zdaniem jednak pomimo olbrzymiego kunsztu dzieł obydwu artystów i olbrzymiej sławy, którą zyskali już za życia, ich założenia nie spełniły swoich ról, przez co idealizacje ludzi i historii uważam za bardzo nietrafną i niewłaściwą.


Historia spod pędzla, „Z Matejką przez polskie dzieje”
K. Biedryzcki , „Język polski, opowieść o człowieku”, Kraków 2003 Wydanie I
B. Kaczorowski, „Dzieje sztuki. O sztuce w Polsce”, Warszawa 1991