Geneza i rozwój faszyzmu w Europie

„Czym była faszyzm? Nieuchronnym produktem wymierającego społeczeństwa kapitalistycznego? Chorobą moralną Europy? Zamknięciem odrębnego cyklu rozwojowego Włoch i Niemiec? Czy tylko tych dwóch krajów?[...]”.
Po raz pierwszy pojęcia faszyzm użyto w nazwie zawiązku założonego przez Benito Mussoliniego (Fasci di Combattimento). Pojęcie to pochodzi od włoskiego słowa fasces, oznaczającego z języka włoskiego rózgi liktorskie – symbol władzy w starożytnym Rzymie.
Jednak w XX w. określenie faszyzm odnosi się do masowych ruchów politycznych i ideologii o skrajnie nacjonalistycznym charakterze, powstałych w latach dwudziestych we Włoszech.
Faszyzm rozwinął się przede wszystkim tam, gdzie dostrzegano, że wojna nie rozstrzygnęła problemów narodowych, a także w państwach do których dotarły bardzo dobrze widoczne skutki ogólnoświatowego kryzysu gospodarczego. Wszelkiego typu ruchy i organizacje faszystowskie zaczęły pojawiać się także po za Włochami. Istniały m.in. w Niemczech, Wielkiej Brytanii, Francji, Hiszpanii, Austrii, Finlandii, Chorwacji, Słowacji, Rumunii, na Węgrzech oraz w Ameryce Łacińskiej (Brazylia, Argentyna).

Początki faszyzmu można określić na rok 1919. Wtedy też Benito Mussolini założył pierwszy związek kombatantów wojennych. Z czasem, w 1921 roku związek ten został przekształcony w Narodową Partię Faszystowską (NFP). W 1922 r. przywódca NPF, Mussolini, dokonał zamachu stanu, organizując „marsz na Rzym”. Wtedy też król Włoch – Wiktor Emanuel III powierzył Mussoliniemu misję utworzenia rządu. W wyborach w roku 1924 partia zdobyła większość głosów w parlamencie, głównie dzięki korzystnej ordynacji wyborczej. W czasie swych rządów Mussolini rozpoczął stopniową likwidację opozycji. W rok później przyjął on tytuł wodza narodu, sprawującego władzę absolutną. Wówczas pojawiła się również nowa polityka zarówno wewnętrzna, jak i zewnętrzna kraju. W samych Włoszech pojawiło się wiele nowych, nie znanych dotąd sposobów rządzenia. Elementy, jakimi posługiwała się nowa władza to m.in. tzw. „Zasada wodza”, monopartyjność, biurokracja, propaganda, nienawiść do realnych lub nierealnych wrogów, cenzura, militaryzm. Kult wodza miał tu zasadnicze znaczenie. To on był źródłem wszelkiej mądrości, tylko jego należało słuchać i być mu posłusznym.

Wielu historyków twierdzi jednak, że „cała ideologia faszyzmu nie jest niczym innym, jak tylko workiem odpadków wypożyczonych z różnych źródeł dla ukrycia rzeczywistości i praktyki współczesnego monopolistycznego kapitalizmu w okresie kryzysu i ostrej walki klasowej. Nie ma tam żadnej myśli twórczej ”.
Zaczątki faszyzmu możemy znaleźć już XIX wieku. Wówczas jednak nie rozwinęły się one na tak dużą skalę. W dziewiętnastym stuleciu w wielu krajach toczyły się walki o dostęp burżuazji do władzy. Zarówno w Niemczech i we Włoszech było to związane z walką o zjednoczenie narodowe, które przeradzały się niekiedy w wojny domowe. Przegrani w tych walkach nie poddawali się łatwo. Rozmyślali oni nad odwetem. To właśnie z tych planów odwetu rodziły się pierwsze „ z rojeń faszyzmu”. Jednak nie były to plany realne, dlatego też nie zdołały wzbić się na tyle wysoko, by stworzyć nowe ideologie lub ugrupowania. Z czasem wszystko to zanikło. Odrodzenie nastąpiło dzięki podatnemu gruntowi powstałemu po pierwszej wojnie światowej.

W czasie, gdy we Włoszech do władzy dochodzili faszyści, podobne ruchy zaczęły rodzić się w Niemczech. Uformowała się tam wówczas Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotników (NSDAP). Jej członków nazywano nazistami lub narodowymi socjalistami. Partia ta wzorowała się głównie na polityce faszystów. Początkowo NSDAP nie miała dużego poparcia. Dlatego też organizowane były demonstracje, co z czasem przyniosło oczekiwany efekt. Głosząc idee odbudowy państwa niemieckiego, podkreślając niesprawiedliwość traktatu wersalskiego NSDAP na czele z Adolfem Hitlerem zyskała ogromne poparcie wśród ludności niemieckiej. W 1933 roku w wyborach do parlamentu naziści uzyskali ponad 43% głosów, uzyskując znaczną większość mandatów. 30 stycznia 1933 r. na kanclerza Niemiec wybrano Adolfa Hitlera.. Nazizm stał się wówczas oficjalną doktryną Niemiec, a Hitler, podobnie jak Mussolini we Włoszech, ogłoszony został wodzem.
W momencie dojścia Hitlera do władzy rozpoczęła się nowa polityka państwa. Na samym początku zdelegalizowano Komunistyczną Partię Niemiec, potem również inne partie opozycyjne i wszystkich potencjalnych wrogów NSDAP. Zaczęły powstawać obozy koncentracyjne, w których osadzani byli zarówno prawdziwi jak i domniemani polityczni przeciwnicy. Powstała tajna policja – Gestapo, a także armia polityczna SS. Miała ona funkcje wywiadowcze, zarządzała także obozami koncentracyjnymi. Zaczęto również szukać winnych dotychczasowych niepowodzeń Niemiec. Jako głównych winowajców uważano Żydów. Dlatego też z czasem pozbawiono ich jakichkolwiek praw obywatelskich. Co raz częściej dochodziło do pogromów Żydów, powstawały obozy ich masowej zagłady. W sumie w obozach tych zginęło ok. 6 mln. Żydów. W III Rzeszy ważną rolę odgrywała także propaganda. Dzieci i młodzież wychowywano w duchu nazistowskim. Ważną rolę odgrywała kultura, która musiała „służyć narodowi” oraz utwierdzać ludzi w przekonaniu o wyższości Niemców nad innymi rasami, ukazywać wielkość Rzeszy.
Nazizm często porównywany był i jest z faszyzmem. Istnieje wiele cech, które ukazują podobieństwo obu tych ruchów. Przede wszystkim podobne były cele i założenia, w podobny sposób one powstały. Zarówno włoski jak i niemiecki faszyzm narodziły się z rozczarowania wynikami pierwszej wojny światowej, oba powstały ze związków kombatanckich, łączyły w sobie cechy nacjonalizmu, socjalizmu, były antykomunistyczne,. Podobne były również sposoby sprawowania władzy: eliminowana była opozycja, krajami dowodził wódz, ważną rolę odgrywała propaganda, istniała policja polityczna. Jednak bardzo widoczne są również różnice. Jak mówił Renzo De Felice „(...) są to dwa różne światy, dwie tradycje, dwie historie, do tego stopnia różne, że trudno połączyć je potem we wspólnej ocenie(...).” Jako podstawowe różnice wymieniane są m.in. rasizm w hitlerowskich Niemczech, który praktycznie nie istniał we Włoszech oraz wielkość terroru w obu tych ustrojach. W państwie Mussoliniego nigdy nie powstały obozy masowej zagłady, a ilości więźniów politycznych ograniczała się do liczb podawanych co najwyżej w tysiącach. Inne było również znaczenie przywódców w obu państwach. W opracowaniach na temat faszyzmu pojawiają się opinie mówiące, że faszyzm włoski mógłby istnieć bez udziału Mussoliniego. Inaczej sytuacja przedstawia się z nazizmem i pozycją Hitlera. Jak twierdził Karl D. Bracher
„ Zasadniczą cechą narodowego socjalizmu jest to, iż od początku aż do ostatecznego końca na nim się opierał i z nim upadł; zależał od jego decyzji, jego ideologicznych ustaleń, jego stylu politycznego i potrzeby zawartej w ogromnej alternatywie: zwycięstwo albo katastrofa.”

Faszyzm stał się tak silny głównie dlatego, że zarówno w Narodowej Partii Faszystowskiej, jak i NSDAP skupione były praktycznie wszystkie klasy społeczne. Przyciągał on „ludzi niezadowolonych i pozbawionych oparcia psychicznego, wykolejeńców społecznie wyobcowanych, znajdujących się w niepewnej sytuacji ekonomicznej, ludzi niewykształconych, prostych i autorytarnych”. Jego zdecydowaną większość, a zarazem trzon ugrupowania stanowiła drobna burżuazja oraz klasa robotnicza. Byli to przede wszystkim ludzie z marginesu społecznego. Bezrobotni, niezdolni do powrotu do życia sprzed wojny, bez środków do normalnego życia ludzie przestawali wierzyć w siłę i moc demokracji, przyłączając się do nowych, antydemokratycznych ugrupowań. Faszyzm dążył do przeciągnięcia ich na swoją stronę, tylko po to, by móc stworzyć silne ugrupowanie, wykorzystując w tym celu ich niezadowolenie z pogarszającej się sytuacji. Jednak od samego początku do partii faszystowskich należeli również wielcy właściciele ziemscy, finansiści, przemysłowcy, którzy utrzymywali cały ruch. Z czasem jednak ci, którzy finansowali partie rozpoczęły dążenia do pognębienia i zniszczenia gorszej części ugrupowań.
Faszyzm doprowadził do ogromnych przemian, głównie w Europie Zachodniej. Pomimo okrutnej polityki prowadzonej przez faszystów, poprawił się stan gospodarki zarówno we Włoszech, jak i w Niemczech. W polskiej „ Gazecie Świątecznej” pisano o III Rzeszy : „Było tam osiem miljonów ludzi bez pracy. Ich to rękami potrafił rząd niemiecki wybudować 1.5 tyś kilometrów dróg betonowych, o jakich w Polsce nawet się nie śniło.(...)W dalszym ciągu budują w Niemczech 2 tysiące kilometrów dróg, a bezmała 4 tysiące kilometrów wyznaczają już niemieccy inżynierowie. Kiedyż to za przykładem Niemców i Włochów i w Polsce obróci się na budowę dróg pieniądze, wydawane dotychczas na bezrobocie!” Jednak poprawa gospodarki w Niemczech i Włoszech była jedynym plusem tego reżimu. Nie możemy zapominać, że o ile realizując swoje założenia stworzenia imperium, faszyzm włoski poprzestał na zapowiedziach, o tyle niemiecki nazizm na czele z Hitlerem przystąpił do brutalnej realizacji tych planów. Łamiąc wszelkie postanowienia traktatu wersalskiego Hitler wprowadził program remilitaryzacji Niemiec, w 1938 r. zajął Austrię, a rok później Czechosłowacją. 23 sierpnia 1939 roku podpisany został również potajemnie pakt Ribbentrop – Mołotow między ministrami spraw zagranicznych Niemiec i ZSRR dotyczący podziału państwa polskiego między te kraje. Mimo ogromnej przewagi zarówno ze strony ZSRR jak i III Rzeszy, Polska przeciwstawiła się obu krajom. Rozpoczęła się wówczas druga, a zarazem najtragiczniejsza i największa wojna światowa.
Po drugiej wojnie światowej znacznie zmienił się zarówno stosunek ludzi do faszyzmu, jak i jego znaczenie w Europie. Z czasem zaczęto dostrzegać jak bardzo faszyzm wpłynął na rozwój hitleryzmu, a tym samym jak tragiczne miało to skutki dla wielu milionów ludzi. Dlatego też zaraz po wojnie zwycięskie kraje: USA, ZSRR, Francja i Wielka Brytania powołali do istnienia Międzynarodowy Trybunał Wojskowy w Norymberdze. W procesie całe kierownictwo NSDAP, ponad 20 osób, zostało uznane za organizację przestępczą. Oskarżeni musieli odpowiadać m.in. za podżeganie, planowanie i przygotowywanie wojny, zbrodnie przeciw pokojowi, zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciw ludzkości. 31 sierpnia 1946r. dwunastu z oskarżonych zostało skazanych na karę śmierci, siedmiu skazano na długoletnie więzienie, a trzech uniewinniono. Natomiast dwaj najwięksi przywódcy faszystowscy zginęli. Benito Mussolini wraz ze swoją kochanką zostali powieszeni za nogi w Mediolanie 29 kwietnia 1946r., natomiast dzień później Fhrer, Adolf Hitler popełnił samobójstwo w swoim bunkrze w Berlinie. Jak stwierdził ambasador niemiecki w Rzymie
„ faszyzm rozsypał się jak domek z kart”.
W okresie powojennym faszyzm nigdy już nie odrodził się z taką siłą i formą. Z czasem zaczęły powstawać nowe organizacje faszystowskie w Niemczech, Włoszech i innych krajach Europy Zachodniej, Ameryki i RPA. Nie miały jednak już tak ogromnego poparcia, by ich działania zarysowały się wyraźnie na arenie międzynarodowej.


Bibliografia:
1. Norman Davies „Europa”, Wydawnictwo Znak, 2000r.
2. Jerzy W. Borejsza „Faszyzmy europejskie (1922-1945) w oczach współczesnych i historyków”, Wydawnictwo Czytelnik, 1979r.
3. Encyklopedia Multimedialna PWN, 2000r.
4. Encyklopedia Wirtualnej Polski (www. encylkopedia.wp.pl)
5. „Świat Wiedzy”
6. Rebecca Treays ”Europa”, Wydawnictwo RTW, 1996r.
7. „Gazeta Świąteczna”