Polska literatura współczesna

Za początek okresu współczesności, przyjmuje się zazwyczaj datę wybuchu II wojny światowej. Rok 39 był na tyle przełomowy, iż zmienił on całkowicie podejście twórców do literatury. Rok 39 zapisał się również jako początek czarnych dni dla kultury i nauki polskiej. Bowiem już od wybuchu wojny, obydwaj okupanci poczęli tępić polską inteligencję, uznając ją za zbyt duże zagrożenie. Przykładem mogą być liczne aresztowania (np. profesorów UJ) i rozstrzelania (np. profesorów UL, z T. Boyem-Żeleńskim).
Już we wrześniu 39 roku polegli przedstawicieli awangardy lubelskiej (Józef Czechowicz, Witkacy, który popełnił samobójstwo na wieść o wkroczenie AC).
W czasie wojny zginęli: Witold Kulewicz, Mieczysław Braun, Karol Irzykowski, Juliusz Kaden-Bandrowski, Ignacy Fik, oraz
Przedstawiciele pokolenia Kolumbów: Baczyński, Gajcy, Stroiński.
Obozy koncentracyjne przeżyli: Kossak-Szucka, Morcinek, Borowski, Czapski, Herling-Grudziński, Gajawiczyńska, Brandys, Kruczkowski, Gałczyński.
Musieli wyemigrować: Kuncewiczowa, Pawlikowska-Jasnorzewska, Pruszyński, Fiedler, Tuwim, Słonimski, Lechoń, Wierzyński, Wańkowicz, Gombrowicz.
Okupanci zlikwidowali, bądź zawiesili w działalności wszystkie organizacje i instytucje literacki-kulturalne. Polscy literaci uznali pisarstwo za formę oporu, dlatego też już od początku wojny powstało wiele wydawnictw podziemnych. Były to m.in.: "Polska żyje", "Naród i kultura" oraz "Sztuka i naród". To ostatnie wydawnictwo nie ograniczało się jedynie do publikowania dzieł, lecz na jego łamach prowadzone były dyskusje i polemiki (np. wokół "Kwiatów Polskich" Tuwima). Zespół redakcyjny tworzyli ludzie o poglądach prawicowych. Redaktorami byli m.in.: Gajcy, Trzebiński, Bojarski, Kopczyński, Stroiński, Bartelski. Prawie wszyscy zginęli podczas wojny. Do założeń programowych "Sztuki i narodu" zaliczamy:
Poezja ma również wychowywać,
Katastroficzność przeżyta i przeczuta,
Wyjściem z katastrofizmu jest poszukiwanie prawdy,
Młode pokolenie musi być silne, aby zdołało przeobrazić literaturę.
Tragiczne pokolenie młodych poetów, których talent ujawnił się w czasie wojny określamy mianem pokolenia Kolumbów. Nazwa pochodzi od książki Romana Bratnego "Kolumbowie rocznik 20". Wyznaczniki pokolenia to:
Urodzeni około 1920
Matura w 1939
Działalność i debiut podczas wojny
Tragiczna śmierć
Tematyka wojenna, wpływ wojny na człowieka.
Do pokolenia należeli; Baczyński, Gajcy, Stroiński, Trzebiński, Bojarski, Bartelski, Różewicz.
Tadeusz Gajcy - przedstawiciel pokolenia Kolumbów, pseudonim Karol Topornicki, uhonorowany wieloma nagrodami literackimi w podziemnych konkursach. Studiował polonistykę na tajnych kompletach UW. Zginął w powstaniu warszawskim. Zdążył wydać dwa tomiki. Jego twórczość jest tematycznie bardzo zbliżona do Baczyńskiego. Główne dzieła to wiersze: "Przed odejściem", "Ukochanej", "Do potomnego" czy "Wczorajszemu". Gajcy podejmował głównie problematykę wojenną w aspekcie konfliktu wewnętrznego i odrealniał rzeczywistość.
W wierszu "Przed odejściem", Gajcy odchodzi od klasycznych zasad budowy wiersza. Podejmuje problem śmierci i ludzkiej znieczulicy. Uważa on, iż śmierć i tak jest przesądzona, dlatego też nie należy jej sprzeniewierzyć. Powinna ona być jak najlepiej wykorzystana, szczególnie za ojczyznę. Ponadto w wierszu jest mowa o straconym pokoleniu żołnierzy, którzy maszerując nie zwracają już uwagi na deptane szczątki poległych. Powinni on walczyć za Polskę, aby kolejne pokolenia mogły uniknąć takiego odczłowieczenia.
Krzysztof Kamil Baczyński - (pseudonim Jan Bugaj) jest typowym przedstawicielem pokolenia Kolumbów. Jest on również najwybitniejszym poetą polskiej poezji wojennej. Poległ w pierwszych dniach powstania warszawskiego, miesiąc później ginie jego ukochana żona Barbara. Baczyński był działaczem AK oraz studiował polonistykę na tajnych kompletach UW. Za życia opublikował dwa tomiki poezji. Jego twórczość jest obrazem całego pokolenia, które zostało stworzone aby zginąć. Jednakże nie było to poddanie się, wręcz przeciwnie. Baczyński, podobnie jak jego rówieśnicy, chciał walczyć. Ich postawa była zbliżona do tej ukazanej w wierszu Gajcego "Przed odejściem". Baczyński podejmował oprócz tematów wojny, którą pojmował jako dzieło szatana i jako coś niszczącego nie tylko fizycznie, lecz głównie duchowo, również tematy miłości i religii. Najgorsza dla poety była cicha, anonimowa śmierć. Miłość postrzegał on jako ucieczkę od bólu życia, jako coś, co równoważy okropieństwo wojny. Głównym obiektem erotyków Baczyńskiego była żona Barbara. Inną ucieczką miała być religia. Poeta w wiersza religijnych stawia jednak zasadnicze pytanie o sens spełnionej apokalipsy. Wiersze Baczyńskiego, podobnie jak większość Kolumbów, mają charakter katastroficzny. Główne jego działa to: "Pokolenie" czy "Bez imienia".
Tadeusz Różewicz - urodził się w 1921 roku. Mieszka we Wrocławiu. W czasie wojny działał w konspiracji i ukończył tajną podchorążówkę. Studiował historię sztuki na UJ. Pierwszy tomik "Echa leśne" wydał w czasie wojny. Jego wiersze podejmują głównie problem kondycji ludzi, którzy wojnę przeżyli. Siebie określa mianem ocalonego. Jego utwory to wiersz biały i dramat. Wiersz "Ocalony" opisuje człowieka, który przeżył wojnę, lecz nie może odnaleźć się w nowej powojennej sytuacji. Powracają do niego obrazy wojny. Szuka on przewodnika, który go poprowadzi i odbuduje ład świata, odwrócony prze wojnę. Koszmar powracającej w pamięci wojny zawiera się w wierszu "Zostawcie nas" z 56 roku.
Władysław Broniweski - wywodzący się z rodziny inteligenckiej poeta i tłumacz. Podczas wojny członek armii gen. Andersa. Związany z działaczami lewicowymi. Główne dzieła z okresu wojny to m.in. "Ballady i romanse". Po wojnie twórca realizmu socjalistycznego. "Ballady i romanse" to nawiązanie do twórczości Mickiewicza. Poeta opisuje losy młodej sieroty Żydówki - Ryfki. Jest ona postawiona na równi z Jezusem, który również jest rozstrzelany za bycie Żydem.

Socrealizm jest efektem wprowadzenia w Polsce ustroju socjalistycznego. Pomimo iż sowieci zajęli Polskę w 45, to o socrealizmie mówimy dopiero od 49, gdyż właśnie wtedy na IV powojennym zjeździe Związku Zawodowego Literatów Polskich ogłoszono jego wprowadzenie . Socrealizm była to masowa literaturo propagandowa. Była to literatura i sztuka socjalistyczna w treści, lecz narodowa w formie. Twórcy wzorowali się na literaturze radzieckiej i wytycznych centralnych. Nieposłusznych spychano w cień i prześladowano. Ulegli byli nagradzani i gloryfikowani prze państwo. Głównym bohaterem był robotnik lub chłop, o nieposzlakowanej opinii, przodownik, wzorowy socjalista tropiących wrogów narodu i ustroju. Literatura socrealistyczna całkowicie podlegała ideologii. Kontrastowano go z arystokratycznym szpiegiem gestapo i CIA, który czyha na dobro partii i narodu.
Obowiązkiem twórcy było pozytywne ukazanie partii, ustroju, przywódców i ideologii. W warstwie stylistycznej kontynuował on realizm krytyczny. Zmieniła się natomiast warstwa ideologiczna. Trzeci, po nurcie wojenno-okupacyjnym (39-45) i powojennym (45-49), socrealizm trwał od 1949 do 1956.
Po przełomie październikowym 1956 roku, zaczęły się pojawiać dzieła umieszczające swoich bohaterów na dawnych polskich kresach wschodnich. Powstaje nurt literatury kresowej, którego szczyt przypada na lata 70' i 80'. Do głównych przedstawicieli należą: Julian Stryjkowski, który uważa iż należy zachować dorobek i pamięć o kulturze kresowej. Jego problematyka to walka dobra ze złem a bohater, przypominający romantycznego, to człowiek nie pogodzony z rzeczywistością,. Główne działo Stryjkowskiego to "Austeria".
Impulsem do przemian lat 50' było otwarcie polskiej rozgłośni radia "Wolna Europa". Na jej czele stał Jan Nowak (Zdzisław Jeziorański). Po śmierci Stalina (5 marca 1953) krytyka nasiliła się. Doszło wówczas do wielu zmian w polityce rządu. Zanim to nastąpiło, rozpoczęła się wielka nagonka na kościół, zainicjowana przez Służby Specjalne i oficjalną kulturę. Pierwszym większym objawem odwilży było zezwolenie w 1954 na wystawienie "Dziadów" z okazji roku mickiewiczowskiego. Na czołową pozycję w nowej sytuacji zaczął wychodzić młody pisarz Marek Hłasko. W 1955 roku pojawił się polski przekład książki Iliji Erenburga pt. "Odwilż". Tytuł ten stał się określeniem przemian jakie miały wówczas miejsce. Rozpoczęło działalność kilka teatrów studenckich, m.in. "Bim-bom", "STS" i "Teatr na Tarczyńskiej". W 51 numerze "Życia literackiego" z 1955 roku miała miejsce "prapremiera" 5 poetów poleconych przez przedstawicieli starszego pokolenia. I tak: Bohdana Drozdowskiego polecił Przyboś, Jerzego Harazymowicza Jastrun, Mirona Białoszewskiego Sandauer, Zbignierwa Herberta Błoński i Stanisława Czycza Flaszen. Czterech pierwszych osiągnęło rozgłos literacki. Wkrótce dołączyło do nich wielu znamienitych poetów. Utworzyli on grupę, która przypominała przedwojennego "Skamandra". Jednakże każdy z nich obrał swoją drogę, kreując własny styl i obierając własne metody i tematykę. Nie oglądali się jeden na drugiego. Na debiut w latach socrealizmu byli zbyt młodzi a na lata 50 zbyt krytyczni. Pokoleniem współczesności charakteryzuje wysoki indywidualizm. Każdy chce posiadać własny teren sztuki, dlatego też podbijają oni dziedziny sztuki dotychczas nie uprawiane. Tworzą się nowe style i nowi bohaterowie, którzy w tej epoce byli zniechęcony, nieprzystosowani i nieszczęśliwy. Przywodzi to na myśl młodopolski dekadentyzm. Faktem jest, że odwołania do Młodej Polski są tu dość liczne. Pokolenie "współczesności" trwało do 68, kiedy to prym przejęła tzw. "Nowa Fala".

Miron Białoszewski - urodził się i zmarł w Warszawie. W czasie wojny zdał maturę i studiował na tajnych kompletach UW. Po wojnie został dziennikarzem. W 55 założył we własnym mieszkaniu amatorski teatr "Na Tarczyńskiej". Debiutował w 1947, ale pierwsza książka ukazała się dopiero w 1956 roku i nosiła tytuł "Obroty rzeczy". Kolejne zbiory to: "Rachunek zachciankowy", "Mylne wzruszenia", "Było i było", "Odczepić się", "Oho". Swoje utwory sceniczne wydał w 1971 roku w "Teatrze osobnym". Napisał też kilka tomów prozy: "Donosy rzeczywistości", "Szumy, zlepy, ciągi", "Zawał", "Rozkurz" i najsłynniejszy "Pamiętnik z powstania warszawskiego". Miron Białoszewski, obok Karpowicza, jest najwybitniejszym przedstawicielem polskiej poezji lingwistycznej.
Poezja lingwistyczna - powstała około 56' i trwała do lat 70'. Posiadała ona nowy stosunek do słów, język traktowała jako zabawę. Poezja lingwistyczna zawierała często prymitywizm ludowy i przedmioty z życia codziennego. Obrazem tej poezji jest prowokacja niepoetycznością i nijakością. W poezji lingwistycznej panuje duży związek pomiędzy poezją i językiem. Nie należy doszukiwać się sensu formalnego, lecz rozległych związków pomiędzy słowami. Zarówno tymi użytkowymi jak i nowo powstałymi, np. z nacisku składni zdania (podłogo o błogo). Twórczość Białoszewskiego jest niezastąpionym zapisem obrazu świata go otaczającego. Pisze on bardzo dużo o Polakach i Polsce, a w szczególności o Warszawie. Jego bohater często czuje się wyobcowany w szarej rzeczywistości, dlatego też próbuje on w do strefy profanum (świeckości) wprowadzić elementy ze strefy sacrum. Przykładem mogą być Madonny Rafaela wsiadające na karuzelę w "Karuzeli z Madonnami". Białoszewski jest mistrzem słowa, bawi się on poezją i słowami, formując ją w dowolne kształty. Jest on niezastąpiony w połączeniach międzywyrazowych. Posiada niezwykłą czułość na barwę i kształt słowa. Jego świadomość językowa jest niezwykle wysoka. Stosuje on przy tym awangardową zasadę jak najmniej słów. Z tego powodu integralną częścią jego dwu- trzy- zdaniowych wierszy są ich tytuły.

Kolejnym nurtem w poezji obok lingwizmu jest turpizm. Tu rolę Białoszewskiego sprawuje Stanisław Grochowiak. Urodził się on w 1934 roku w Lesznie Wielkopolskim. Studiował polonistykę w Poznaniu i we Wrocławiu. Debiutował w 1956 roku. Jego zbiory powieści to: "Ballada rycerska", "Menuet z pogrzebaczem", "Rozbieranie do snu", "Agresty", "Kanon", "Nie było lata", "Polowanie na cietrzewie", "Plebania z magnoliami", "Karabiny", "Lamentnice", "Szachy", "Chłopcy". W swojej poezji zestawia on sceny dobre ze złymi, np. za opisem piękna ciał idzie opis jego wnętrzności. Epatowanie brzydotą jest jednym z głównych złożeń turpizmu. Ma to za zadanie pokazać obiektywną rzeczywistość. Odpierając zarzuty na temat ukazywania brzydoty, Grochowiak odpowiadał, iż jego poezja jest bardziej realistyczna i odwoływał się do twórczości baroku i średniowiecza czy poezji Baudleaire'a. Poczynając od tomu "Agresty", możemy zauważyć pewne zmiany, które doprowadziły do odejścia od konwencji turpizmu. Ulubioną formą Grochowiaka stał się sonet.