Polityka Wielkiej Brytanii wobec problemów europejskich i światowych w XIX wieku.

Z okresu wojen napoleońskich Wielka Brytania wyszła jako zwycięskie mocarstwo, które najdłużej i najwytrwalej mobili-zowało siły koalicji europejskich do walki z Bonapartem. Zwycięskie zakończenie wysiłków dyplomatycznych, wojskowych i materialnych pod-niosło bardzo wysoko pozycję Anglii na arenie międzynarodowej, a rozwój jej floty wysunął ją na pierwsze miejsce na świecie. Mocarstwa kontynentalne musiały się odtąd bardzo poważnie liczyć z Wielką Brytanią we wszystkich ważniejszych sprawach polityki międzynarodowej. Z drugiej strony Anglia chcąc utrzymać swoją przewagę i zapewnić sobie bezpieczeństwo dążyła konsekwentnie do utrzymywania w Europie równowagi sił, stanowiącej od dawna skuteczną zasadę jej polityki zagranicznej. Konsekwencją wymienionej zasady były zabiegi rządu angielskiego o niedopuszczenie do odzyskania przez Francję dawnego jej znacze-nia. Wielka Brytania dążyła do utrzymania równowagi między wpływami Austrii i Francji we Włoszech, między Austrią a Prusami w krajach niemieckich, a z drugiej strony przeciwdziałała polityce Rosji w Europie i Azji. Anglia obawiała się usadowienia się Rosjan nad Bosforem oraz wzmocnienia państwa tureckiego. W okresie rozkładu imperium tureckiego i dążenia Rosji do opanowania Konstan-tynopola i cieśnin sprawą pierwszorzędnej wagi było dla Wielkiej Brytanii bezpieczeństwo jej szlaku komunikacyjnego z Indiami. Po-nadto silne w Turcji polityczne i handlowe wpływy Rosji mogły zagrażać coraz żywiej rozwijającemu się handlowi brytyjskiemu na Wschodzie.
<BR>Zgodnie z głównymi zasadami swojej polityki zagranicznej Wielka Brytania wystąpiła w obronie Turcji, która za czasów Mahmuda II (1808- 1839) dwukrotnie przegrała wojnę z Rosją i została zmuszona do poważnych ustępstw na jej rzecz. Brytyjski minister spraw zagranicznych H. J. T. Palmerston (1784- 1865) osłabiał wpływy rosyjskie nad Bosforem, skłaniając sułtana do powierzenia Anglikom reorganizacji floty tureckiej. W 1838 r. Turcja zawarła z Wielką Brytanią traktat handlowy, ograniczający do minimum cła przywozowe na towary angielskie i pozwalający Anglikom na handel wewnętrzny w Turcji. Traktat londyński z 1840 r. zapewniał Turcji, w wyniku skutecznych zabiegów Palmerstona, jej dotych-czasowy stan posiadania, a zawarta w rok później w Londynie konwencja Wielkiej Brytanii, Rosji, Austrii i Prus oraz Francji i Turcji przyniosła świetny sukces polityki Palmerstona. Na jej podstawie zostały na zawsze zamknięte dla wszystkich statków wo-jennych Bosfor i Dardanele, co ograniczało przede wszystkim ekspansję rosyjską w tym rejonie. Konwencja londyńska z 1841 r. utwierdzała polityczną i gospodarczą hegemonię Wielkiej Brytanii na Bliskim Wschodzie. Miało to tym większe dla Anglii znaczenie, że po utracie kolonii amerykańskich Indie Wschodnie stały się najważniejszym zamorskim terytorium należącym do jej imperium.
<BR>Imperium Brytyjskiego zaczęło powstawać jeszcze w XVII w., i a rewolucja amerykańska i powstanie Stanów Zjednoczonych zamknęły pierwszą fazę jego dziejów. To tzw. stare imperium kolonialne obejmowało w 1783 r. (w okresie pokoju paryskiego) część Kanady, część Hondurasu, wyspy Bermudy, Jamajkę, kilka wysp należących do Małych Antyli, niewielkie punkty oparcia w Afryce, posiadłości w Indiach Wschodnich i rozrzucone punkty oparcia na ich wybrzeżu (np. Madras, Bombaj). Nieco później doszła Australia oraz część wysp polinezyjskich. Po kongresie wiedeńskim, kończącym erę napoleońską, zaczął się nowy rozdział w dziejach Imperium Brytyjskiego, wzrastającego szybko po zdystansowaniu przez Wielką Brytanię jej najgroźniejszych rywali - Francji i Hiszpanii. Jeszcze pod koniec XVIII w. Anglicy podporządkowali sobie w Indiach Wschodnich Haidarabad i Majsur, które stały się wasalami Kompanii Wschodnioindyjskiej. Wyko-rzystując wybuch wojny domowej w 1802 r. w łonie bardziej cen-tralnie położonej rozległej konfederacji państwa Marathów, Anglicy uzyskali zwierzchność nad nim do 1805 r. Po 1815 r. kontynuowali podbój Indii, w wojnie 1816- 1818 r. rozgromili resztki konfederacji-. W latach 1824-1826 Wielka Brytania anektowała większą część Burmy, w latach 1843- 1849 zajęła Sind, Kaszmir i Pendżab. Poprzez Nepal uzyskała bezpo-średnią granicę z podległym Chinom Tybetem i w istocie opano-wała całe Indie Wschodnie, z wyjątkiem niewielkich terenów podbi-tych dawniej przez Francję i Portugalię. Indie stały się perłą Korony brytyjskiej, bogaciły Anglię w stopniu niebywałym, stosun-kowo niewiele otrzymując w zamian za zabierane z nich przez Anglików skarby i bogactwa ich kraju. Rozwój gospodarczy i kultu-ralny Indii został w poważnym stopniu zahamowany, panowanie Anglików uniemożliwiało na ogół dostateczny rozwój przemysłowy kraju. w którym głodowały dziesiątki milionów ludzi i dochodziło do częstych rozruchów głodowych. Dodatnią stroną władzy bry-tyjskiej w Indiach (podlegających od 1833 r. już bardziej bezpo-średnio rządowi angielskiemu) były przeprowadzone tam przez kolonizatorów reformy obyczajowe i administracyjne, rozbudowa sieci komunikacyjnej itp., co w sumie było jednak bardzo niewielką rekompensaty za eksploatację Indii przez tak długi okres. Niepokój przed ekspansją rosyjską w kierunku Indii skłonił rząd brytyjski i gubernatora angielskiego w Indiach do podjęcia zbrojnej wyprawy do Afganistanu w 1839 r. w celu rozciągnięcia na ten kraj brytyjskiego zwierzchnictwa. Powstanie ludności zmusiło jednak Anglików do wycofania się w 1841 r. z wielkimi stratami w lu-dziach. Większym powodzeniem zakończyły się starania Kompanii Wschodnioindyjskiej o nabycie Singapuru, uwieńczone pomyślnym skutkiem w 1819 r. Natomiast w 1839 r. Anglicy zagarnęli inną odtąd ważną bazę - Aden, a w 1840 r. Hongkong.
<BR>Wśród licznych nowych posiadłości kolonialnych Wielkiej Brytanii uzyskanych w pierwszej połowie XIX w. należy wymienić Nową Zelandię (1839-1840). Od 1815 r. Anglicy wzmogli kolonizację Australii, którą zaczęli opanowywać jeszcze w 1788 r. Miejsce wysyłanych tam dawniej zesłańców i galerników zajęli koloniści i osadnicy. Natomiast Australia stała się jednym z najważniejszych eksporterów wełny, a później i pszenicy.
<BR>Anglicy rozszerzyli też w latach czterdziestych XIX w. stopniowo swoje posiadłości w Afryce Południowej po opanowaniu Kraju Przylądka, skąd wycofali się w 1837 r. na północ osadnicy holen-derscy, Burowie, tworząc swoją republikę Natal. Niezadowoleni ze zniesienia przez Anglików niewolnictwa Burowie przenieśli się za rzekę Vaal i Oranię, gdzie utworzyli samodzielne republiki. Ucisk miejscowej ludności przez Burów dał Anglikom pretekst do wmie-szania się w wewnętrzne sprawy Natalu. W 1843 r. anektowali Natal, a większa część Burów przeniosła się na zachód, zakładając republikę Oranię. W 1848 r. i ten obszar dostał się w ręce brytyjskie, a Burowie wycofali się na północ, zakładając republikę Transwal.
<BR>W Kanadzie Brytyjczycy utworzyli w 1791 r. dwie prowincje: Dolną Kanadę ze stolicą w Quebec, w której przeważała ludność francuska, oraz Górną Kanadę o przewadze ludności angielskiej ze stolicą w Toronto. Obawa przed tym, by Kanada nie chciała pójść śladami Stanów Zjednoczonych, zmusiła rząd brytyjski do zmiany systemu kolonialnego w Kanadzie. Przy gubernatorach obu prowincji utworzono zgromadzenia narodowe, których członków wybierała zamożniejsza ludność, oraz rady prawodawcze, powoływane w większości przez brytyjskich gubernatorów spośród arystokracji. Władza gubernatora była szczególnie silna, miał on nawet prawo unieważniania decyzji obu wymienionych organów. Naruszanie przez gubernatorów decyzji politycznych reprezentacji kanadyjskich, po-pieranie przez nich arystokracji, ograniczanie praw ludności Francuskiej itp. wywołały opozycję i doprowadziły do powstania w 1837 r. Zostało ono krwawo stłumione, a w celu wzmocnienia kontroli nad Kanadą połączył rząd brytyjski w 1840 r. obydwie kanadyjskie prowincje w jedną, z gubernatorem i Parlamentem na czele. W 184 r. została przeprowadzona w Kanadzie sekularyzacja majątków kleru anglikańskiego i zniesiono przywileje wielkich właścicieli ziemskich. Od 1854 r. na czele rządu kanadyjskiego stanął premier, a guber-nator zachował podrzędne już stanowisko.
<BR>Oprócz wymienionych najważniejszych kolonii Wielka Brytania posiadała jeszcze liczne wyspy na Oceanie Spokojnym. Gujanę, część Antyli, wiele stacji handlowych i punktów oparcia w Afryce. Dzięki eksploatacji kolonii nastąpił w XIX w. ogromny rozkwit przemysłu i handlu angielskiego. Wzrastał dobrobyt angielskiej bur-żuazji i ziemiaństwa, dla których XIX w. był prawdziwym złotym wiekiem. Zniesienie przez rząd Russella w 1849 r. tzw. aktów nawi-gacyjnych z XVII w., zakazujących obcym statkom handlu z koloniami brytyjskimi, było nie tylko uznaniem swobody handlu międzynarodo-wego, ale równocześnie dowodem, że panująca na morzach i naj-bardziej zaawansowana pod względem gospodarczym Wielka Brytania nie obawiała się konkurencji, mając dostatecznie zabezpieczoną swoją przewagę i hegemonię w handlu i żegludze światowej.
<BR>Prowadzone przez Anglię wojny handlowe przyczyniały się bez-pośrednio głównie do dojrzewania kapitalizmu w samej Anglii. Powstałe w ich wyniku najpotężniejsze w świecie imperium kolonialne stało się następnie najdogodniejszym terenem zamorskiej ekspansji rozwiniętego brytyjskiego kapitalizmu. Ekspansja ta przebiegała przy aktywnie jej sprzyjającej brytyjskiej polityce kolonialnej, realizowanej w praktyce nawet w okresach formalnie głoszonej zasady wolnego handlu.
<BR>W okresie średniowiktoriańskim toczyło się w Europie wiele wojen i konfliktów, w których Anglia brała tylko pośredni udział, angażując się bezpośrednio jedynie w wojnie krymskiej. Polityka zagraniczna Wielkiej Brytanii tego okresu kształtowała się pod osobistym wpły-wem Palmerstona, którego naczelną dewizą było utrzymanie równo-wagi sił w Europie w celu zapewnienia Anglii czołowej pozycji politycznej i ekonomicznej. Jednym z pretekstów do ingerowania w sprawy różnych państw europejskich było dla liberalnej Anglii występowanie przeciwko uciskowi politycznemu we Włoszech, Turcji czy na ziemiach polskich. Była to ulubiona metoda polityki Pal-merstona, wieloletniego ministra spraw zagranicznych i dwukrotnego premiera z ramienia partii liberalnej. Palmerston prowadził politykę samodzielną, często samowolną, nie liczącą się z opinią królowej Wiktorii czy kolegów w gabinecie.
<BR>Sytuację na Bliskim Wschodzie komplikowała jeszcze tocząca się walka o panowanie nad Grecją. W kraju tym ścierały się wpływy Anglii, Rosji i Francji, a rząd brytyjski za wszelką cenę starał się podważyć tam wpływy rosyjskie i podporządkować Grecję swojej polityce. Pretekstem do tego stała się sprawa obywatela brytyjskiego, bankiera Don Pacifico, którego dom w Atenach został obrabowany. Rząd angielski przedłożył wówczas Grecji ultimatum, a statki an-gielskie zablokowały Pireus i wzięły w sekwestr greckie statki handlo-we. Spowodowało to zaostrzenie stosunków brytyjsko-francuskich oraz krytykę polityki Palmerstona w Parlamencie. W odpowiedzi Pal-merstona na zarzuty wystąpiło w pełni przekonanie o hegemonii Wielkiej Brytanii w świecie, pogląd, że Pax Britannica zastąpił dawną Pax Romana, że obywatel brytyjski znajduje się na całym świecie pod ochroną potęgi Anglii. Pod naciskiem Francji i Rosji, które nie chciały przekształcenia Grecji w brytyjskiego satelitę, Pal-merston musiał jednak pójść na pewne ustępstwa.
<BR>Rywalizacja między Rosją a Anglią i Francją na Bliskim Wscho-dzie doprowadziła do wybuchu wojny krymskiej (1853-1856), która pod pretekstem sporu o miejsca święte w Palestynie, toczonego pomiędzy kościołem katolickim i popierającym go Napoleonem III a kościołem prawosławnym i protegującym go carem rosyjskim, była w istocie wojną mocarstw zachodnioeuropejskich z caratem o wpływy na Bliskim Wschodzie, o Konstantynopol i cieśniny Bosfor i Dar-danele. Anglia przystąpiła do wojny po stronie Turcji w 1854 r., zapewniając koalicji antyrosyjskiej całkowitą przewagę na morzu. Flota angielsko-francuska opanowała Morze Czarne od południa i Morze Białe od północy, zajęła Wyspy Alandzkie i Cieśninę Botnicką, bez-skutecznie forsując inne próby lądowania. W połowie września 1854 r. armie sojusznicze wylądowały na Krymie i rozpoczęły długie oblężenie Sewastopola, który mimo bohaterskiej obrony rosyjskiej padł po roku walki. Wojna krymska kosztowała Anglię około 25 tys. zabitych i 70 mln funtów szterlingów wydatków wojennych. Zakończona pokojem paryskim w 1856 r. wojna krymska przy-niosła klęskę Rosji. Na mocy traktatu pokojowego Rosja zrzekła się zdobyczy terytorialnych na Kaukazie, prawa utrzymywania floty wojennej na Morzu Czarnym, protektoratu nad księstwami naddu-najskimi. W ten sposób Rosja traciła wszelkie korzyści polityczne, jakie miała dotąd w basenie Morza Czarnego od XVIII w. Właści-wym zwycięzcą w wojnie krymskiej została Wielka Brytania, której udało się złamać nacisk rosyjski na Turcję i utwierdzić swe wpływy na Bliskim Wschodzie.
<BR>Wielka Brytania usiłowała podporządkować swoim wpływom nie tylko imperium osmańskie, ale również Iran, Afganistan i Chiny. W ekspansji tej napotykała konkurencję rosyjską i na tym tle dochodziło do ostrych nieraz konfliktów. Rząd carski starał się nie dopuścić, by tereny Azji Środkowej dostały się w angielską strefę wpływów. Zwycięstwo w wojnie krymskiej umożliwiło Anglii i Francji rozpętanie nowych wojen we wschodniej Azji. Rozbicie przez Anglię powstania narodowego w Indiach Wschodnich w latach 1857-1858 i wojny prowadzone w Chinach w latach 1856-1858 oraz 1860 umocniły jeszcze bardziej przewagę kolonialną Wielkiej Brytanii. W latach 1862-1864 Anglicy i Francuzi wraz z Ameryka-nami dokonali interwencji w Chinach przeciwko powstaniu taipingów. Wcześniej wojska angielskie zbombardowały Kanton i zdobyły oraz zburzyły rezydencje cesarskie pod Pekinem. Anglia wzięła poważny udział w zdobyciu siłą wpływów europejskich w Chinach i uzyskała zdecydowaną kontrolę nad handlem zagranicznym Chin, a także w ekspansji krajów zachodnich na Japonię, uzyskując w 1854 r. dostęp do kilku portów japońskich oraz przywileje dla swoich oby-wateli w tym kraju. W 1865 r. Wielka Brytania narzuciła Japonii nowy korzystny dla siebie układ handlowy, po uprzednim zbombar-dowaniu kilku portów japońskich.
<BR>Mimo wspólnej walki w wojnie krymskiej, wystąpień w polityce azjatyckiej, a niekiedy europejskiej (np. sprawa polska w czasie powstania styczniowego) i amerykańskiej (w Meksyku), Anglia i Francja coraz bardziej odczuwały różnice swoich interesów. Napoleon III bał się nadmiernego wzmocnienia Anglii i nie chciał zbytnio osłabiać Rosji, Palmerston natomiast z zaniepokojeniem spoglądał na rosnącą potęgę Francji, na jej wpływy w księstwach naddunajskich, aneksję Sabaudii i Nicei, a przede wszystkim aktywność Francji w polityce kolonialnej. Anglia i Francja w podobny sposób odniosły się do amerykańskiej wojny secesyjnej, stając po stronie Południa. Północ stanowiła dla Anglii konkurencję w dziedzinie handlu i przemysłu, Południe natomiast zaopatrywało ją w bawełnę, stanowiąc rynek zbytu na broń.
<BR>Po wojnie krymskiej Anglia odgrywała mniejszą rolę w polityce europejskiej, zajęta tłumieniem powstania w Indiach, sprawami Da-lekiego Wschodu i Afryki. Po stuleciu podbojów Indie znalazły się na początku XIX w. pod panowaniem angielskim. W połowie XIX w. przyłączony został do angielskich posiadłości w Indiach Pendżab, Nagpur i Audh, w 1856 r. zaś cała Burma zachodnia. Dwie trzecie terytorium Indii należało bezpośrednio do Anglii, reszta podlegała rodzimymi książętom, będącym wasalami Wielkiej Brytanii. O ile w Chinach musiała Anglia dzielić się wpływami z innymi mocarstwami, w Indiach stworzyła swoje wielkie imperium mimo różnych trudności i oporu miejscowej ludności.
<BR>Znaczenie Indii dla Anglii polegało w XIX w. przede wszystkim na tym, że czerpano stamtąd tani surowiec dla przemysłu, a równo-cześnie wywożono tam gotowe wyroby przemysłu brytyjskiego, które powodowały ruinę indyjskiej wytwórczości rzemieślniczej i chałupni-czej. Zjednoczenie Indii pod władzą angielską zapewniło co prawda większe bezpieczeństwo i pokój w tym skłóconym od wieków kraju, unifikację administracji i sądownictwa, systemu komunikacyjnego itp., w okresie rządów brytyjskiego gubernatora generalnego lorda Dal-housiego (1847-1856) wzmógł się jednak nacisk angielskiej polityki eksploatacyjnej na ten kraj, co doprowadziło do groźnego powstania (1857-1858) sipajów, tj. służących w armii angielskiej żołnierzy hin-duskich. Anglikom z największym trudem udało się złamać powstanie, po którego stłumieniu wprowadzili szereg zmian do administracji Indii. Kompania Wschodnioindyjska została rozwiązana, Anglicy wzmocnili element brytyjski w armii hinduskiej, zaniechali polityki aneksji i konfiskat ziem miejscowych władców, utrwalali w Indiach stosunki feudalne przez wzmacnianie władzy książąt indyjskich. Władzę nad Indiami posiadał brytyjski gubernator generalny jako wicekról, w londyńskim zaś rzędzie o sprawach indyjskich miał decydować sekretarz stanu dla Indii.
<BR>Wyrazem większego zainteresowania krajów europejskich Afryką były zrazu liczne misje oraz wyprawy podróżników i eksploratorów. Szczególnie dużą sławę zdobył angielski misjonarz, lekarz i geograf David Livingstone (1813-1873), który jako pierwszy Europejczyk przeszedł w poprzek południową Afrykę od ujścia Zambezi do fortu Luanda na południe od ujścia Konga i z powrotem (1853- 1856), robiąc szereg ważnych odkryć geograficznych. Celom odkrywczym i badawczym towarzyszyły dążenia handlowe i polityczne. W Afryce utrzymywała Anglia swoje posiadłości i kan-tory handlowe, wzmagając swoje zainteresowania Afryką Południową, zwłaszcza od czasu, gdy odkrycie w 1869 r. diamentów w Oranii dało początek tendencjom zaborczym Wielkiej Brytanii w stosunku do republik burskich.
<BR>Poważną rolę w rozwoju Imperium Brytyjskiego odegrała też Kanada. Konflikty narodowe i religijne zamieszkującej Kanadę lud-ności angielskiej i francuskiej w połączeniu z obawami, by Kana-dyjczycy nie zaczęli ciążyć ze względów gospodarczych ku Stanom Zjednoczonym, skłoniły Wielką Brytanię do wprowadzenia w Kanadzie ustroju federalnego. W 1864 r. konferencja delegatów Dolnej i Górnej Kanady uchwaliła w Quebec, że Kanada będzie konfederacją autono-micznych prowincji, z silnym rządem centralnym. W 1867 r. Parlament brytyjski zaaprobował ten akt, dający federacji kanadyjskiej oficjalną nazwę dominitun.
<BR>Utracenie przez Wielką Brytanię hegemonii przemysłowej w świe-cie stało się jednym z powodów nasilenia jej ekspansji kolonialnej w ostatniej ćwierci XIX w. Imperium kolonialne Wielkiej Brytanii wzrosło w drugiej połowie XIX w. pięciokrotnie pod względem powierzchni terytorium i ponad dwukrotnie pod względem liczby zamieszkującej je ludności. Angielska ekspansja kolonialna znajdowała dla siebie różnorodną motywację, powołując się zarówno na argumenty gospodarcze, demograficzne, polityczne, jak i cywilizacyjne.
<BR> Szczególną aktywność rozwinęła Wielka Brytania w dziedzinie polityki zagranicznej od momentu objęcia rządu przez konserwatystów w 1874 r. pod przywództwem B. Disraelego. Z jego inicjatywy rozpoczęła Anglia umacnianie swoich pozycji w rejonie Morza Śród-ziemnego, by zabezpieczyć sobie w ten sposób połączenie morskie z Indiami. Dzięki niemu też nabyła w 1875 r. posiada-ne przez Egipt akcje Kanału Sueskiego przejmując w ten sposób kon-trolę nad Suezem i zdobywając kluczową pozycję w tym ogromnie ważnym punkcie komunikacyjnym i strategicznym. W dalszej kon-sekwencji dało to okazję do podporządkowania sobie Egiptu w 1882 r. pod pretekstem zabezpieczenia porządku w rejonie Kanału Sueskiego.
<BR>Dalszym przejawem imperialistycznej polityki gabinetu Disraelego było przybranie w 1876 r. przez królową Wiktorię tytułu cesarzo-wej Indii. W okresie wojny rosyjsko-tureckiej z lat 1877- 1878 rząd angielski od samego początku stanął po stronie sułtana, starając się nie dopuścić, przy pomocy wysłanej floty i groźby wojny, wojsk ro-syjskich do zdobycia Konstantynopola. Z pomocą Bismarcka, który dążył do umocnienia pozycji Austro-Węgier na Bałkanach, Disraeli dopro-wadził na kongresie berlińskim w 1878 r. do rewizji dawniejszych niekorzystnych dla Turcji trak-tatów pokojowych, pragnąc nie dopuścić do ekspansji rosyjskiej na Bałkanach i Morzu Egejskim, co mogłoby zagrozić angielskim liniom komunikacyjnym na Morzu Śródziemnym. Wielka Brytania z powo-dzeniem potrafiła zresztą wykorzystać trudną sytuację Turcji, uzyskując od niej w 1878 r. Cypr, bardzo ważny punkt strategiczny we wschod-niej części Morza Śródziemnego.
<BR>Również na terenie Afryki i Azji rozwijał ekspansję kolonialną rząd Disraelego. W 1877 r. Anglia anektowała Transwal, jednak na skutek niepowodzeń w walkach z Burami musiała na pewien czas zrezygnować z ujarzmienia ich republik. Natomiast w 1879 r. rząd Disraelego zorganizował niszczycielską operację przeciwko Zulusom w Afryce Południowej i przeprowadził podbój tego plemienia.
<BR>W 1878 r. Wielka Brytania rozpoczęła wojnę z Afganistanem, narzucając temu krajowi, mimo oporu i powstania miejscowej lud-ności, korzystne dla siebie warunki.
<BR>Polityka zagraniczna Disraelego doprowadziła do deficytu budżetu i konieczności podwyż-szenia podatku dochodowego. Stało się to przyczyną upadku gabi-netu konserwatystów i dojścia do władzy w 1880 r. rządu liberałów pod przewodnictwem W. E. Gladstone'a. Ten drugi rząd Gladstone'a ( 1880 - 1885) kontynuował w polityce zagranicznej kurs wytknięty przez Disraelego, zarówno na terenie Azji, jak i Afryki. W 1881 r. po nowej interwencji wojsk angielskich w Afganistanie udało się Anglikom osadzić tam swego protegowanego. Szczególnie duże postępy uczynił imperializm brytyjski w najbliższych latach w Afryce.
<BR>Uzyskanie Suezu i Cypru stworzyło dla Anglii dogodne przyczółki do dalszej ekspansji w strefie Kanału Sueskiego. W 1882 r. pod pretekstem ochrony obywateli brytyjskich w tej strefie wojska an-gielskie stłumiły powstanie narodowe w Egipcie, eskadra floty an-gielskiej zbombardowała Aleksandrię, a Egipt został okupowany i fak-tycznie włączony do terytoriów kontrolowanych przez Imperium Bry-tyjskie. Następnie przyszła kolej na Sudan, dokąd w 1883 r. wysłano ekspedycję wojskową. Została ona jednak rozgromiona przez armię religijno-politycznego przywódcy Arabów - Mahdiego. Podobny los spotkał w 1885 r. oddział angielski wysłany do Chartumu pod wodzą gen. Gordona.
<BR>Również i dwa kolejne gabinety konserwatywne lorda Salisbury'ego (1885-1886, 1886-1892) kontynuowały politykę ekspansji kolonial-nej. W 1886 r. zakończony został podbój Nigerii i Somali, w 1888 r. południowo-wschodniej części Nowej Gwinei oraz Kenii i Tanganiki, a ponadto Anglia uzyskała wówczas protektorat nad Borneo Pół-nocnym. W 1890 r. dostała się pod panowanie brytyjskie Uganda oraz Zanzibar, odstąpiony przez Niemcy w zamian za wyspę Hel-goland. Za trzeciej kadencji rządu lorda Salisbury'ego (1895-1902) zo-stały przyłączone do Kraju Przylądka w 1895 r. ziemie plemienia Beczuanów, o co zabiegał już wcześniej Cecil Rhodes, doprowadzając do wprowadzenia nad nimi protektoratu brytyjskiego jeszcze w 1885 r. Rhodes był ponadto głównym inicjatorem polityki skierowanej prze-ciwko bogatym w kopalnie złota i diamentów republikom burskim, Transwalowi i Oranii.
<BR>Pod koniec XIX w. Wielka Brytania podjęła wysiłki w celu podboju Sudanu. Tym razem przewaga militarna angielskich wojsk gen. Kitchenera doprowadziła w 1898 r. do klęski mahdystów. Sudan został podbity i Wielka Brytania umocniła przez to swoje wpływy w Egipcie mimo francuskiej rywalizacji w tej części Afryki. W 1898 r. o mało nie doszło nawet na tym tle do wojny angielsko-francuskiej, gdy korpus ekspedycyjny wojsk angielskich spotkał się w pobliżu miejscowości Faszoda (obecnie Kodok) z oddziałem francuskim pod dowództwem Marchanda. Dowodzący siłami angielskimi Kitchener zażądał, aby Marchand opuścił dorzecze Nilu, a rząd angielski za-groził Francji otwartą wojną w razie odmowy spełnienia tego wa-runku. W tej sytuacji rząd francuski polecił Marchandowi wycofać się z zajętego terytorium, a rychło potem zakończyła Anglia podbój Sudanu.
<BR>Mniejsze sukcesy odniosła Anglia w ekspansji kolonialnej na tere-nie Ameryki Południowej, gdzie zazdrośnie strzegły swoich wpływów Stany Zjednoczone. Wielka Brytania nie mogła wystąpić w tej sytuacji bardziej zdecydowanie w konflikcie, jaki wybuchł w 1895 r. pomiędzy Gujaną Brytyjską a Wenezuelą. Natomiast w 1898 r. Anglia doko-nała kolejnej inwazji w Chinach i zajęła port Weihaiwei. W 1899 r. ogłosiła protektorat nad portem Kuwejtem i przyległymi do niego obszarami północnej części Zatoki Perskiej. Tajne porozumienie za-warte wówczas pomiędzy Wielką Brytanią i szejkatem Kuwejtem oddawało Anglii kontrolę nad zagraniczną polityką Kuwejtu.
<BR>Pod koniec XIX w. Anglicy zagarnęli całą południową część kontynentu afry-kańskiego, z wyjątkiem republik burskich: Transwalu i Oranii. Klęska z 1892 r. nie zniechęciła Anglii do projektu opanowania tych tery-toriów i w 1899 r. rozpoczęta została wojna angielsko-burska (1899-1902). Republiki burskie nie posiadały wprawdzie własnego przemysłu i liczyły zaledwie 1,5 mln ludności, dysponowały jednak poważną siłą zbrojną, dostosowaną dobrze do warunków miejscowych. W pierw-szym okresie wojny Anglicy zostali dwukrotnie rozbici. W lecie 1900 r. ściągnęli jednak do Afryki wielką, ponad stutysięczną armię i w wyniku zwycięstw okupowali terytoria obu republik. We wrześniu 1900 r. rząd angielski ogłosił aneksję Transwalu i Oranii. Nie mogąc sobie poradzić z partyzantką burską, Anglicy zastosowali metody polegające na paleniu farm, wyrzynaniu bydła, obławach, a nawet wprowadzaniu obozów kon-centracyjnych dla ludności cywilnej w celu niedopuszczenia do jej kontaktów z partyzantami. Na wiosnę 1902 r. Burowie złożyli wreszcie broń, a pokój zawarty 1 czerwca 1902 r. dawał Anglikom pełną władzę nad całą Afryką Południową.
<BR>