Literatura Pozytywizmu Warszawskiego.

Literatura tego okresu rozwijała się gł. w Warszawie (związana z liberalnym i demokr. programem tzw. młodej prasy) oraz w Krakowie. Pozytywiści, zwł. warsz. tzw. młodzi (A. Świętochowski, P. Chmielowski, także E. Orzeszkowa), przeciwstawiali romantyzmowi program literatury realist., a zarazem tendencyjnej (m.in. przez kreację nowego wzoru bohatera "cywilizatora" i społecznika); wprawdzie z bezpośredniej realizacji tych założeń trwałą wartość zachowały tylko utwory przezwyciężające ograniczenia pozytywist. tendencyjności (np. E. Orzeszkowej Marta 1873), jednak program pozytywistów dokonał istotnego przeobrażenia klimatu i tematyki ówczesnej twórczości lit., a także uformował (nawiązując do epoki oświecenia) jedną z podstawowych, do dziś żywotnych koncepcji pojmowania zadań i funkcji literatury. Kryzys pozytywist. utopii społ.-moralnej znalazł wyraz w ukształtowaniu się nurtu realizmu; jego reprezentanci B. Prus, E. Orzeszkowa, H. Sienkiewicz (we wczesnym okresie twórczości), także M. Konopnicka zawarli w swych utworach krytyczny obraz ówczesnych stosunków społ. i obyczajowych; przedstawiając nędzę i ciemnotę na wsi, zwracali jednocześnie uwagę na siłę moralną ludu, jego umiłowanie ziemi i nie wyzyskane talenty (Orzeszkowej Niziny 1885 i Dziurdziowie 1885, Sienkiewicza Szkice węglem 1880 i Janko Muzykant 1880, Prusa Placówka 1885, Konopnickiej nowele); oprócz dramatu wyobcowania i bankructwa życiowego wybitnych jednostek powstaniowego pokolenia ukazali bezsilność programu organicznikowskiego wobec schorzeń społeczeństwa (Prusa Lalka 1890), epicko ujmowali życie szlachecko-ziemiańskie, z podkreśleniem idei wierności tradycjom powstania styczniowego (Orzeszkowej Nad Niemnem 1888), a także przedstawiali obrazy nieuchronnej klęski nie liczących się z rzeczywistością buntowników i reformatorów (Prusa Faraon 1897). Odrębne miejsce w twórczości lit. tego okresu zajmowały powieści hist. Sienkiewicza, zawierające niezwykle plast., choć wyidealizowane, obrazy przeszłości Polski i jej rycerskich tradycji, przywoływanych "ku pokrzepieniu serc" (Trylogia 1884 88, Krzyżacy 1900), oraz duchowego triumfu chrześcijaństwa nad przemocą imperium rzym. (Quo vadis 1896, Nagroda Nobla 1905). Inną wersją reakcji na kryzys utopii pozytywist. był nurt naturalizmu ( "Wędrowiec", A. Sygietyńskiego cykl Z literatury i sztuki 1884), dokonujący bezlitosnej analizy wynaturzeń ówczesnego życia (A. Dygasiński), zwł. kryzysu moralności mieszczańskiej (G. Zapolska). Nie spotykanemu dotąd rozkwitowi prozy (m.in. także powieści satyr. J. Lam) i publicystyki (Prusa Kroniki, powstawały 1874 1911; twórczość A. Świętochowskiego) towarzyszył rozwój krytyki lit. i związanej z nią ściśle refleksji historycznolit. (P. Chmielowski, S. Tarnowski). W dramaturgii trwalszą wartość zachowała związana z tradycją fredrowską twórczość komediowa J. Blizińskiego, sympatyka świata ziemiańskiego, i M. Bałuckiego utrwalającego obyczaje mieszczańskie (twórczość G. Zapolskiej rozwinęła się dopiero po 1890). Nad poezją ciążyła tradycja romant. (L. Sowiński, F. Faleński); współistniały z nią tradycje realist.-rodzajowe ("poeta Warszawy" W. Gomulicki, humanitarno-społ. liryka Konopnickiej), satyr. (M. Biernacki-Rodoć), pozytywist. refleksja filoz. (A. Asnyka Nad głębiami 1883 94). Rodzący się ruch robotn. ukształtował odrębny choć również wywodzący się z tradycji romant. nurt poezji rewol. (B. Czerwieńskiego Czerwony sztandar 1881, W. Święcickiego Warszawianka 1883). Zainteresowanie krytyków i tłumaczy tego okresu budziły zwł. utwory społ.-obyczajowe utrzymane w duchu realizmu, m.in.: Ch. Dickensa, H. Balzaka, Stendhala (Wybór powieści 1889 90, tłum. J. Sawicka), I.S. Turgieniewa, M.J. Sałtykowa-Szczedrina, L.N. Tołstoja, a także naturalist. twórczość E. Zoli.

Po powstaniu styczniowym rozwinęła się także literatura mniejszości narodowych. W jidysz tworzyli m.in. Sz.J. Abramowicz, Sz. Rabinowicz (Szolem Alejchem) oraz I.L. Perec. Literaturę ukr. w Galicji wsch. reprezentowali I. Franko, M. Pawłyk, M. Kociubynski, Łesia Ukrainka. Do twórców nowocz. literatury białorus. należeli: F. Bahuszewicz (były powstaniec), J. Kupała, J. Kołas. Powstająca w zaborze prus. literatura w języku niem. nie wyróżniała się wybitniejszymi walorami artystycznymi.