Rola rodziny w społeczeństwie. Definicja socjologii.

SOCJOLOGIA [łac.- gr.], w najszerszym znaczeniu nauka o społeczeństwie. Termin socjologia został użyty po raz pierwszy przez A. Comte'a, który starał się stworzyć „naukę o społeczeństwie” na wzór nauk przyrodniczych. Stworzył on jednak raczej nazwę niż naukę, po pierwsze, bowiem rozważania i badania dotyczące procesów społecznych prowadzono już od czasów Arystotelesa, po drugie zaś socjologia Comte'a nie stała się modelem tej nauki zaakceptowanym bez zastrzeżeń przez następne pokolenia socjologów. Ideę nauki o społeczeństwie rozwijano w różnych kierunkach pod wpływem nowych koncepcji, które tworzyli zarówno sami socjologowie, jak i przedstawiciele innych nauk. Nazwa socjologia upowszechniła się dopiero w drugiej połowie XIX w. Poglądy na przedmiot socjologii, jej status jako nauki i metody, z których powinna korzystać, zmieniały się; miało to wpływ na pojawienie się rozmaitych kierunków, szkół, teorii i praktyk badawczych, z których wiele nie ma prawie nic wspólnego z projektem Comte'a. Przede wszystkim socjologia nie stała się, jak chciał Comte, wszechogarniającą „nauką o społeczeństwie”; większość jej przedstawicieli zdała sobie, bowiem stopniowo sprawę, że społeczeństwo jest przedmiotem badań nazbyt szerokim i różne jego aspekty muszą być badane przez inne wyspecjalizowane nauki (historię, demografię, psychologię społeczną, antropologię społeczną, ekonomię, nauki polityczne itd.). Przedmiot socjologii uległ, więc z biegiem czasu ograniczeniu: zwyciężył pogląd, iż jest ona jedną z wielu nauk społecznych. Cechą charakterystyczną rozwoju socjologii było wyzbywanie się przez nią ambicji stania się nową filozofią historii, wykrywającą prawa rozwoju społeczeństw i określającą jego kierunek; po długim okresie dominacji tzw. socjologii historycznej nastał okres socjologii analitycznej, nastawionej na badanie elementarnych zjawisk społecznych oraz ich powtarzalnych konfiguracji, które w swych cechach najważniejszych nie są zależne od kontekstu hist.; z nauki o „organizmie społecznym” socjologia przeobraziła się w „naukę o elementach” (F. Znaniecki). Inną tendencją w rozwoju socjologii było przechodzenie od wszechogarniających syntez, tworzonych za pomocą spekulacji i dowolnego w wielu wypadkach manipulowania wtórnymi danymi, do podejmowania samodzielnych, metodycznych i systematycznych badań empirycznych, mających dostarczyć informacji o zjawiskach społecznych i związkach między nimi. Nurt empirycznych badań społecznych pojawił się wcześniej niż socjologia Comte'a i rozwijał się równocześnie z rozważaniami teoretyków, na ogół niezależnie od nich (np. L.A. Qutelet, F. Le Play). Dopiero w XX w. powstała socjologia empiryczna, wykorzystująca inspiracje teorii i służąca do weryfikowania formułowanych hipotez teoretycznych (datuje się ją zwykle od wydania pracy . „Durkheima Le suicide” 1897). Rozwój socjologii był również związany z rosnącą specjalizacją w jej obrębie: miejsce socjologii ogólnej zajmowały stopniowo coraz liczniejsze socjologie szczegółowe (socjologia rodziny, socjologia religii, socjologia prawa, socjologia nauki, socjologia sztuki, socjologia miasta, socjologia wsi, socjologia wychowania, socjologia medycyny itd.).

Mimo zarysowanych ogólnych tendencji w rozwoju socjologii, nie doszło nigdy do jej ujednolicenia w skali światowej, gdyż pojawianie się nowych teorii i metod nie oznaczało na ogół całkowitego i trwałego zaniku teorii i metod wcześniejszych oraz dlatego, że oblicze socjologii w poszczególnych krajach pozostawało zwykle w dużym stopniu zależne od kontekstu kulturowego i potrzeb lokalnych. Niektórzy autorzy twierdzą, że socjologia była, jest i będzie nauką wieloparadygmatyczną, niezdolną — w odróżnieniu od nauk przyrodniczych — do wyłonienia jakiegokolwiek jednego paradygmatu, któremu byłyby podporządkowane wszystkie badania prowadzone w jej ramach. Nie zdarzyło się, by zespół teorii i metod (nawet w pewnych okresach bardzo popularny) został przyjęty przez socjologię jako całość — mimo postępów instytucjonalizacji tej dyscypliny i zacieśniającej się współpracy międzynarodowej. W socjologii występowały i występują liczne, konkurujące ze sobą szkoły i kierunki. Ich przedstawiciele zgadzają się wprawdzie, że socjologia zawdzięcza najwięcej takim badaczom jak Comte, H. Spencer, K. Marks, F. Tnnies, Durkheim, G. Simmel, M. Weber, Ch.H. Cooley, V. Pareto, K. Mannheim, Znaniecki, T. Parsons, na ogół jednak różnie interpretują ich dorobek i kontynuują różne wątki ich twórczości. Od końca XIX w. szczególnie wyraźnie zarysowuje się w socjologii opozycja pomiędzy — dominującą początkowo — orientacją naturalistyczną (socjologia jako jedna z nauk przyrodniczych) i orientacją humanistyczną, uwydatniającą jakościową odmienność świata kultury od świata przyrody. Ta druga orientacja (zwana także socjologią rozumiejącą), której przedstawicielami byli m.in. Weber i Znaniecki, ukształtowała zarówno odmienną od naturalistycznych teorię życia społecznego, jak i metody jego badania pozwalające dotrzeć do tego, jak rzeczywistość społeczna jest postrzegana i przeżywana przez jednostki ludzkie. Inna, częsta w socjologii opozycja, to antagonizm między badaczami dążącymi do sformułowania ogólnych twierdzeń o zachowaniu się ludzi oraz takimi, których ambicją jest raczej opisanie i objaśnienie stanu konkretnego społeczeństwa w określonym momencie historycznym. Kolejna opozycja dotyczy sporu, czy społeczeństwo należy traktować jako agregat jednostek ludzkich, których cechy decydują o cechach zbiorowości, czy też jest ono odrębną całością — systemem, którego osobliwości są niesprowadzalne do cech przysługujących poszczególnym elementom. Często występuje też w socjologii opozycja między nastawieniem na rozpatrywanie społeczeństwa w stanie równowagi i nastawieniem na uwzględnianie jego dynamiki oraz czynników powodujących zmiany. Jedni socjologowie zajmują się przede wszystkim badaniem równowagi między różnymi elementami systemu społecznego, dla innych szczególne znaczenie ma badanie konfliktów. Jedni mają zaufanie wyłącznie do metod statystycznych, podczas gdy inni programowo je lekceważą, preferując tzw. metody jakościowe itd. Tematem nieustających sporów i dyskusji — tym bardziej zaciętych, że nierzadko do różnic merytorycznych dołączają się kontrowersje ideologiczne — jest zwłaszcza ogólna teoria socjologiczna. Większy stopień zgodności poglądów można natomiast zaobserwować na poziomie tzw. teorii średniego szczebla i badań empirycznych, w których socjologowie posługują się pewną liczbą stosunkowo neutralnych technik. Ukształtował się też pewien zasób elementarnej wiedzy o zjawiskach społecznych, od którego musi zaczynać każdy, kto chce wypowiadać się na ich temat. W socjologii współczesnej wyróżnia się najczęściej następujące nurty teoretyczne: 1) funkcjonalizm (Parsons, R.K. Merton i in.), charakteryzujący się ujmowaniem społeczeństwa jako systemu utrzymywanego w stanie równowagi przez wewnętrzne mechanizmy samoregulujące i wyjaśnianiem poszczególnych zjawisk społecznych przez wskazywanie ich funkcji, tj. wpływu, jaki mają na całość systemu społecznego, w którego ramach występują, a zwłaszcza tego, jak przyczyniają się do jego przetrwania; 2) teoria konfliktu (R. Dahrendorf, L. Coser, J. Rex i in.), jej cechą szczególną jest skupienie uwagi na różnorodnych konfliktach, które występują w każdym systemie społecznym, wytrącają go ze stanu równowagi i powodują zmianę; 3) teoria wymiany społecznej (G.C. Homans, P. Blau i in.), która koncentruje się na wyjaśnianiu zachowań ludzkich (a także funkcjonowania złożonych struktur społecznych) jako nie kończących się serii aktów wymiany nagród i kar między jednostkami; 4) interakcjonizm symboliczny (G.H. Mead, H. Blumer, M. Kuhn i in.), uwydatniający refleksyjny charakter działań społecznych i zwracający szczególną uwagę na procesy kształtowania się „społecznej jaźni” jednostki podczas interakcji (wzajemnych oddziaływań) z innymi jednostkami; 5) socjologia fenomenologiczna wraz z jej empiryczną odmianą, którą jest etnometodologia; wyróżnia ją zwłaszcza nastawienie na badanie „świata przeżywanego” (codziennego) jednostek ludzkich i programowe lekceważenie zobiektywizowanych struktur społecznych, do których badania szczególne znaczenie przywiązywała, krytykowana przez nią socjologia „tradycyjna”; 6) socjologia marksistowska, rozwijana głównie, choć nie wyłącznie, w krajach komunistycznych, odznaczająca się krytycznym podejściem do całej socjologii „burżuazyjnej”, choć wykorzystująca jej dorobek, silnym przywiązaniem do problematyki teorii rozwoju społecznego, właściwej socjologii XIX w., oraz problematyki podziałów i konfliktów klasowych; 7) socjologia krytyczna (J. Habermas i in.), związana z tzw. neomarksizmem i w sposobie pojmowania nauki społecznej bliska tradycji Marksa, ale odrzucająca jako anachroniczne założenia marksizmu „oficjalnego” i usiłująca stworzyć nową syntezę wiedzy społecznej; krytykuje niemal całą socjologię współczesną za „pozytywizm” prowadzący do akceptacji status quo.

Podanej klasyfikacji kierunków socjologii współczesnej nie można uznać za zadowalającą, ponieważ na poziomie studiów szczegółowych różnice między nimi tracą często na znaczeniu; poza tym od lat 60-tych pojawiają się liczne koncepcje, które nie uzyskały jeszcze dostatecznie silnych wpływów, aby stać się punktem wyjścia innych klasyfikacji, np. szkoła ekologiczna, socjologia psychoanalityczna, kierunek dramaturgiczny, socjologia egzystencjalna, socjologia radykalna, socjologia akcjonalistyczna, socjologia historyczna itd. Niekiedy są to efemerydy, niekiedy zjawiska stosunkowo trwałe, lecz marginalne lub lokalne. Pojawiają się także wybitni teoretycy, wokół których nie ukształtowały się jeszcze w pełni odpowiednio wpływowe szkoły (np. A. Giddens). Wielu socjologów nie przywiązuje większego znaczenia do podziałów teoretycznych, skupiając uwagę na badaniach empirycznych oraz ich metodologii. Postęp w tych dziedzinach jest dużo wyraźniejszy niż w sferze teorii, która wciąż powraca do pytań elementarnych, częściowo nierozstrzygalnych, gdyż w grę wchodzą wykluczające się często opcje filozoficzne i (lub) ideologiczne. Ogólnie można powiedzieć, iż twórcy socjologii przecenili jej zdolność do stania się nauką o tym stopniu ścisłości, który osiągnęły nauki przyrodnicze. Socjologia potrafi dziś wiele powiedzieć o poszczególnych społeczeństwach i zjawiskach społecznych, nie rozporządzając zadowalającą i uzgodnioną teorią życia społecznego.

Organizacja socjologii w świecie. Socjologia stała się dyscypliną akademicką dopiero na początku XX w. Pierwsza katedra socjologii powstała w 1893r. na uniwersytecie w Chicago; w 1894r. został utworzony Międzynarodowy Instytut Socjologiczny w Paryżu. Jednocześnie zaczęły się ukazywać czasopisma socjologiczne: „Revue Internationale de Sociologie” (od 1893r. w Paryżu), „American Journal of Sociology” (od 1896r. w Chicago) i „L'Anne Sociologique” (od 1896r. w Paryżu, pod red. Durkheima), zaczęły się też tworzyć stowarzyszenia socjologiczne: American Sociological Association (1906) i Deutsche Gesellschaft fr Soziologie (1909). Obecnie socjologia jest uprawiana niemal we wszystkich krajach świata. Platformą kontaktów międzynarodowych jest utworzone w1949r. pod auspicjami UNESCO Międzynarodowe Stowarzyszenie Socjologiczne (ISA), które co 4 lata organizuje światowe kongresy socjologiczne oraz prowadzi działalność badawczą w licznych wyspecjalizowanych komitetach. Po II wojnie światowej dominującą rolę odgrywała socjologia amerykańska. Spowodowane to było tym, że po pierwsze właśnie w USA socjologia rozwinęła się na niespotykaną dotychczas skalę i opracowano standardowe metody badań empirycznych, które były łatwe do przejęcia; po drugie rozwój socjologii europejskiej został zahamowany zarówno z przyczyn politycznych (Niemcy, wcześniej Rosja), jak i przez wojnę. Od lat 60-tych sytuacja uległa zmianie dzięki odbudowie socjologii jako dyscypliny naukowej w zachodniej Europie (renesans socjologii brytyjskiej, niemieckiej, francuskiej), oraz w krajach komunistycznych, w których aż do końca lat 50-tych socjologia nie była tolerowana. Wprawdzie popierano w nich jednostronnie socjologię marksistowską, niemniej jednak w niektórych (zwłaszcza w Polsce) rozpoczął się względnie normalny rozwój badań socjologicznych i nauczania socjologii. Kraje te włączyły się do wymiany międzynarodowej, powstały w nich instytucje naukowe.

Metody socjologii. Socjologia była i jest zróżnicowana pod względem nie tylko teoretycznym, lecz również metodologicznym. Metodologia nie od razu stała się przedmiotem zainteresowania socjologów, chociaż zajmował się nią już Comte (wyróżniał obserwację, eksperyment, metodę porównawczą i, charakterystyczną dla socjologii, metodę historyczną), a zwłaszcza J.S. Mill, który naukom społecznym poświęcił osobną część swego „Systemu logiki” (1843, wyd. pełne 1962). Kontynuacją tych poszukiwań były np. „Zasady metody socjologicznej” (1895r., wyd. polskie 1970r.) Durkheima, zakwestionowane następnie przez zwolenników tzw. socjologii rozumiejącej. Wczesne poszukiwania metodologicznej były na ogół podporządkowane zadaniu wyodrębnienia socjologii jako nauki i opracowywania jej ogólnej strategii badawczej (do nielicznych wyjątków należą studia L.A.J. Quteleta, którego interesowała głównie możliwość wykorzystania statystyki w badaniach społeczeństw). W szczególności służyły one wykazaniu, że socjologia może wykorzystać metody przyrodoznawstwa. Dopiero pod koniec XIX w. pojawiła się silna tendencja do podkreślenia, iż socjologia jest nauką humanistyczną zajmującą się poznawaniem duchowego świata człowieka, niedostępnego dla czysto zewnętrznej obserwacji i dlatego musi korzystać z innych metod niż nauki przyrodnicze. Wbrew Durkheimowi, który zalecał traktowanie  faktów społecznych jak rzeczy, dowodzono coraz częściej, że taka postawa uniemożliwia ich poznanie. Szczególne znaczenie w procesie kształtowania nowej orientacji miał tzw. spór o metodę w humanistyce niemieckiej (zapoczątkowany przez W. Dilthey'a); z tego sporu, którego jednym z głównych uczestników był Weber, wyłoniła się koncepcja  rozumienia jako zasadniczej metody nauk humanistycznych, radykalnie różniącej je od przyrodoznawstwa. Na przeciwstawienie humanistycznego rozumienia i przyrodniczego wyjaśniania nakładała się zwykle opozycja metod, mających prowadzić do odkrycia możliwie ogólnych praw, oraz metod, służących raczej poznaniu cech poszczególnych społeczeństw i kultur. Ta, trwająca do czasów obecnych, dyskusja o zasadach metody socjologicznych miała charakter w znacznej mierze filozoficzny, gdyż wybór metody wiązał się z zajęciem określonego stanowiska w sporze o naturę rzeczywistości społecznej. Z dyskusji wynikały jednak często bezpośrednie implikacje praktyczne dla warsztatu socjologów, np. stosowanie przez Durkheima metod statystycznych było związane z jego ogólnym postulatem obserwowania zjawisk społecznych z zewnątrz, a zastosowanie przez Znanieckiego metody  dokumentów osobistych było pochodną postulatu badania zjawisk społecznych ze  współczynnikiem humanistycznym. Sam warsztat badawczy socjologii stosunkowo późno stał się głównym przedmiotem zainteresowania metodologii, która w XX w. oddzieliła się stopniowo od filozofii nauki, koncentrując się na bardziej „technicznych” problemach tworzenia wiedzy społecznej — problemach zbierania danych oraz ich opracowywania. Nie znaczy to, że stała się tym samym filozoficznie neutralna; na ogół nawiązywała milcząco do założeń naturalistycznych, wykorzystując w ograniczonym jedynie stopniu dorobek socjologii rozumiejącej. Ważną cechą metodologii współczesnej jest to, że coraz mniejszą wagę przykłada do formułowania ogólnych zasad metody naukowych, coraz większą natomiast — do krytycznej analizy praktyki badawczej i stosowanych w niej narzędzi. Postęp socjologii rzadko był zasługą metodologów; znacznie częściej wynikał z dążenia do opisania, wyjaśnienia i zrozumienia konkretnych zjawisk społecznych. Geneza większości metod socjologicznych była praktyczna, następnie podlegały one systematyzacji i teoretycznym opracowaniu, dzięki czemu można je było uwolnić od popełnianych wcześniej błędów i określić zakres ich stosowalności. Współcześnie najbardziej masowo stosowaną metodą socjologiczną jest  sondaż, którego narzędziem jest  ankieta. Wielu zwolenników ma metoda monograficzna, polegająca na pogłębionym badaniu jednego środowiska. Wartościowe prace powstają też dzięki zastosowaniu metod historycznych. Wydaje się, iż najpoważniejszym podziałem metodologii w socjologii współczesnej jest podział na zwolenników „twardych” metod ilościowych i „miękkich” metod jakościowych.

Socjologia polska. Tradycje badań socjologicznych w Polsce sięgają drugiej połowy XIX w. Za prekursorów i twórców socjologii polskiej są uważani J. Supiński, L. Gumplowicz, B. Limanowski, L. Krzywicki, E. Abramowski, K. Kelles-Krauz. Uczeni ci, w większości blisko związani z ruchem socjalistycznym, zajmowali się podstawowymi problemami ówczesnego społeczeństwa polskiego: kwestią trwałości narodu pozbawionego własnej państwowości, zagadnieniem położenia społecznego robotników i ludności chłopskiej, a także szerszymi teoretycznymi problemami rozwoju społeczeństw, częstokroć ze stanowiska marksistowskiego (Krzywicki i Kelles-Krauz). Po odzyskaniu niepodległości nastąpił ożywiony rozwój socjologii, zwłaszcza w badaniach dotyczących takich zagadnień, jak: rekonstrukcja państwa, kultura polska, problemy wychowania, położenie poszczególnych warstw ludności, bezrobocie, emigracja. Powstały 3 silne ośrodki socjologiczne: warszawski (Krzywicki, L. Petrażycki, S. Czarnowski, S. Ossowski, S. Rychliński, J. Obrębski), poznański (F. Znaniecki, J. Chałasiński, T. Szczurkiewicz), krakowski (F. Bujak, K. Dobrowolski); w 1920r. została powołana pierwsza katedra socjologii w Poznaniu (Znaniecki), a w 1921r. Inst. Socjologii (założony przez Znanieckiego). W Warszawie poza uniwersytetami socjologię uprawiano w Wolnej Wszechnicy Polskiej (Krzywicki, Czarnowski, J.S. Bystroń), Instytut Gospodarstwa Społecznego (Krzywicki, Rychliński) i Państwowy Instytut Kultury Wsi (założony przez Chałasińskiego).
W 1930r. z inicjatywy Znanieckiego zaczął się ukazywać kwartalnik „Przegląd Socjologiczny”, pierwsze polskie czasopismo socjologiczne. W okresie okupacji niemieckiej organizacyjne formy działalności socjologów zostały przerwane; wielu uczonych zginęło, wielu opuściło kraj. Bezpośrednio po wojnie uruchomiono katedry socjologii w większości czynnych wówczas uniwersytetów. Pierwszym ośrodkiem socjologicznym były Polski Instytut Socjologiczny założony przez Chałasińskiego w Łodzi i katedra socjologii tamtejszego uniwersytetu. Wkrótce potem zaczęły działać ośrodki: warszawski (Ossowski, M. Ossowska, N. Assorodobraj-Kula, J. Hochfeld, S. Nowakowski), łódzki (Chałasiński, J. Szczepański), poznański (Szczurkiewicz), krakowski (Dobrowolski, P. Rybicki); ponadto powstały katedry socjologii we Wrocławiu i w Toruniu. W latach stalinizmu socjologia uległa całkowitej likwidacji jako nauka „burżuazyjna”. Większość ośrodków socjologicznych koncentrowała wówczas prace wokół problematyki historii socjologii i myśli społecznej, etnografii i antropologii kulturowej, niektóre zaś były zmuszone przerwać działalność. Po 1956r. rozpoczęła się odbudowa socjologii polskiej, reaktywowano studia socjologiczne, nastąpił rozwój badań teoretycznych i metodologicznych, zaczęto modernizować warsztat naukowy. Ukształtował się wówczas z jednej strony silny nurt socjologii marksistowskiej, z drugiej zaś rozpoczęła się recepcja współczesnej socjologii światowej, zwłaszcza amerykańskiej. Mimo licznych ograniczeń politycznych, na które socjologia natrafiała, w latach 60-tych i 70-tych zdołała ona wykształcić liczną kadrę badaczy i zgromadzić bogaty zasób danych na temat przemian społeczeństwa polskiego. Nastąpiła też rozbudowa instytucjonalnej infrastruktury socjologii (uniwersyteckie wydziały socjologii, instytuty badawcze, czasopiśmiennictwo itd.). Pojawiło się także nowe pokolenie socjologów, które wniosło do socjologii polskiej nowe koncepcje i metody badawcze (S. Nowak, J. Lutyński, Z. Bauman, M. Hirszowicz, W. Wesołowski, A. Malewski, A. Podgórecki, A. Kłoskowska i in.). W badaniach empirycznych dominowała problematyka związana z przemianami w strukturze społecznej w wyniku przeobrażeń ustrojowych oraz problematyka ruchów migracyjnych dokonujących się w 1945–50r. Zasługą tych badań było uchwycenie i utrwalenie elementów obrazu społeczeństwa polskiego w okresie jego przekształceń. Ich słabością była ograniczona zdolność do syntezy, wynikająca w dużym stopniu z ograniczeń politycznych, które uniemożliwiały swobodną dyskusję o systemie społecznym jako całości. Istniejący system społeczno-gospodarczy musiał być traktowany jako dany, co powodowało, że wiele istotnych spraw znalazło się poza zasięgiem badań i rozważań socjologicznych. Wydarzenia w 1980–80r. zapoczątkowały głębokie zmiany w socjologii polskiej, polegające zwłaszcza na uznaniu potrzeby syntezy i uwzględniania w badaniach wszystkich, nawet najbardziej politycznie drażliwych aspektów rzeczywistości. Ważnym tematem badań socjologii polskiej stała się też transformacja systemowa zapoczątkowana przez upadek komunizmu.

Głównym ośrodkiem badań socjologicznych jest Warszawa, gdzie mieszczą się największe placówki socjologiczne: Instytut Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego i Instytut Filozofii i Socjologii PAN. Silne ośrodki naukowo-badawcze socjologii istnieją w Łodzi, Krakowie, Poznaniu i Katowicach. Coraz większą rolę odgrywają także ośrodki w Lublinie i Toruniu. O żywotności socjologii polskiej świadczy duża liczba publikacji oraz czasopism poruszających problematykę socjologii; do głównych periodyków należą: „Studia Socjologiczne” (kwartalnik, wyd. od 1961 przez Instytut Filozofii i Socjologii PAN oraz Komitet Nauk Socjologicznych PAN), „Kultura i Społeczeństwo” (kwartalnik, wyd. od 1957), „Przegląd Socjologiczny” (rocznik, wyd. przez Polski Instytut Socjologiczny w Łodzi), „The Polish Sociological Bulletin” (początkowo półrocznik, obecnie kwartalnik, wydawany od 1957r. jako organ Polskiego Towarzystwa Socjologicznego, od 1993 p.n. „Review”). Organizacją reprezentującą socjologów polskich jest utworzone 1957 Polskie Towarzystwo Socjologiczne. Ważną płaszczyzną międzynarodowych kontaktów socjologów jest Międzynarodowe Stowarzyszenie Socjologiczne (1959–62 jego wiceprezesem był S. Ossowski, 1967–70 prezesem J. Szczepański).

RODZINA to podstawowa grupa pierwotna ( grupa społeczna) złożona z małżeństwa i dzieci (także adoptowanych) oraz ogółu krewnych każdego z małżonków. Istotą rodziny są dwa rodzaje więzi społecznej: małżeńska i rodzicielska, a w niektórych typach rodzin — również więź powinowactwa. Rodzina występuje we wszystkich społeczeństwach i epokach, spełnia w życiu społeczeństwa kilka podstawowych funkcji, najważniejsze: 1) prokreacja, tj. zapewnienie ciągłości biologicznej społeczeństwa; 2) socjalizacja, tj. wprowadzenie młodego pokolenia w normy i mechanizm życia zbiorowego, opieka nad nim i przygotowanie do samodzielnego odgrywania ról społecznych; 3) utrzymywanie ciągłości kulturowej społeczeństwa przez przekazywanie dziedzictwa kulturowego następnym pokoleniom; 4) prowadzenie gospodarstwa domowego i w wielu wypadkach także działalność produkcyjna (zwłaszcza w rolnictwie); 5) organizowanie życia swoich członków, sprawowanie kontroli społecznej nad ich zachowaniem, zapewnienie im równowagi emocjonalnej, pomocy wzajemnej i opieki w wypadku choroby, starości itp. Zależnie od miejsca i czasu, w którym występuje, rodzina spełnia też ważne obowiązki w stosunku do poszczególnych zbiorowości społecznych, w których skład wchodzi, tj. rodu, plemienia, państwa, społeczności lokalnej itp.; obfitość funkcji rodziny i ich waga sprawiają, że jej działalność podlega regulacji i instytucjonalizacji ze strony szerszych zbiorowości społecznych. Uwidacznia się to zwł. w normach moralnych i religijnych, postulatach ochrony rodziny przez państwo i pomocy ekonomicznej (zasiłki rodzinne i macierzyńskie, uprawnienia pracownicze matek); liczne aspekty relacji rodzinnych są regulowane przez prawo (w Polsce zwłaszcza kodeks rodzinny i opiekuńczy). Źródłem prawa rodzinnego jest uchwalony 25 lutego 1964 roku „Kodeks rodzinny i opiekuńczy” (Dz. U. Nr 9, poz. 59 z 1964 roku z późniejszymi zmianami).
Rodzina jest kategorią historyczną zmieniającą się z upływem czasu. W społeczeństwach na różnych szczeblach rozwoju rodzina przybiera różne formy: 1) ze względu na liczbę członków (zazwyczaj tworzących jedno gospodarstwo domowe) wyróżnia się rodzinę pełną, składającą się z męża, żony, dzieci, oraz rodzinę niepełną, w której brak jednego z rodziców; 2) ze względu na liczbę generacji — rodzinę małą, składającą się z rodziców i dzieci, oraz rodzinę wielką — utworzoną, przez co najmniej 3 generacje; 3) ze względu na włączanie dziecka do rodu ojca lub matki i dziedziczenie pozycji społecznej po ojcu lub matce — rodzinę patrylinearną i rodzinę matrylinearną; 4) ze względu na przechodzenie mężczyzny lub kobiety do grupy lokalnej, w której żyje partner — rodzinę patrylokalną i rodzinę matrylokalną. Industrializacja wpłynęła na przekształcenie się dużej rodziny patriarchalnej w nowoczesną rodzinę małą, egalitarną, o ograniczonych funkcjach ekonomiczno-produkcyjnych, zmniejszonym zakresie kontroli społecznej nad jej członkami i zmniejszonym autorytecie rodziców. Te przeobrażenia rodziny zrodziły pogląd o jej kryzysie, są one jednak przejawem jedynie zmieniających się funkcji rodziny w strukturze społeczeństwa, przekształcającej się wskutek procesów industrializacji, urbanizacji oraz tworzenia się nowego stylu życia i stylu kultury.

Funkcje społeczne rodziny mają olbrzymie znaczenie w każdym społeczeństwie. Wiążą ją z całokształtem zjawisk i procesów zachodzących w społeczeństwie globalnym. Dziś, w dobie szybkiego rozwoju techniki i środków masowego przekazu rodzina musi szybko zmieniać swoje funkcje i przystosowywać się do zmieniających się warunków technicznych, ekonomicznych i społeczno-politycznych. Rodzina zawsze będzie wyznaczać zachowania swoich członków, jeśli więź społeczna istniejąca w niej będzie silna.
Rodzina to najstarsza i najpowszechniejsza forma życia społecznego. Każdy z nas jest w sposób naturalny członkiem jakiejś rodziny. Pełni ona następujące funkcje:
funkcja prokreacyjna - pozwala na zaspokojenie emocjonalno-rodzicielskich potrzeb współmałżonków oraz na biologiczne przetrwanie społeczeństwa. Utrzymanie ciągłości biologicznej społeczeństwa (płodzenie pielęgnacja, kształcenie, wychowanie dzieci).W związku z tym wynikają funkcje ekonomiczne rodziny: prowadzenie gospodarstwa domowego, gromadzenie majątku czy dobytku rodziny, kumulowanie bogactwa, zabezpieczenie bytu dzieci i zabezpieczenie starości. Rodzina zapewnia biologiczne utrzymanie (wyżywienie, ubranie, mieszkanie)swoim członkom. W niektórych społeczeństwach wypędzenie z rodziny jest równoznaczne z karą śmierci.
funkcja seksualna – jest społecznie akceptowaną formą współżycia płciowego;
funkcja ekonomiczna – pozwala na zaspokojenie emocjonalnych potrzeb rodziny, w skład tej funkcji wchodzą podfunkcje: produkcyjna, zarobkowa, gospodarcza i usługowo-konsumpcyjna. We współczesnym społeczeństwie poważnym stopniu rodziców, stan ich posiadania, poziom wykształcenia, miejsce zamieszkania (wieś czy wielkie miasto) są czynnikami poważnie wpływającymi na karierę życiową potrzeb potomka;
funkcja kulturowa – przekazywanie dzieciom dziedzictwa kulturowego przez zapoznawanie ich z dziełami sztuki, literatury, zabytkami i innymi cennymi reliktami przeszłości. Oprócz nauki zaspokajania potrzeb naturalnych, spożywania posiłków, reagowania na obecność innych ludzi w sposób przyjęty w tej zbiorowości, dziecko uczy się grzeczności, oceniania postępowania własnego i innych, internalizuje kryteria ocen moralnych, kryteria prestiżu społecznego, zdobywa zasób utrwalonych wyobrażeń o świecie i ludziach, które przez całe życie będzie traktować jako oczywiste. Socjalizacyjne funkcje rodziny mogą zmienić wchodzące do domu rodzinnego: prasa, radio, telewizja i Internet.
funkcja opiekuńczo-zabezpieczająca – polega na zabezpieczeniu środków niezbędnych do życia oraz sprawowania opieki nad niepełnosprawnymi lub chorymi członkami rodziny. Zaspokajanie potrzeb emocjonalnych, potrzeb intymnego współżycia, potrzeb zwierzania się z przeżyć konfliktowych, wyzbywania się doznanych upokorzeń, dawanie poczucia bezpieczeństwa.
funkcja socjalizacyjna – jest realizowana w dwóch wymiarach: jako przygotowanie dzieci do samodzielnego życia i pełnienia ról społecznych oraz jako wzajemne dostosowywanie swoich zachowań i cech osobowości przez współmałżonków;
funkcja rekreacyjna – polega na zaspokajaniu potrzeby odpoczynku, relaksu, rozrywki (wyjście z mamą do kina czy z ojcem na rower, a nawet wspólne oglądanie telewizji są formami realizacji tej funkcji);
funkcja stratyfikacyjna – polega na nadawaniu przez rodzinę pozycji społecznej swoim członkom (ma to istotne znaczenie szczególnie w społecznościach o wyraźnych podziałach klasowych, takich jak np. Indie).

W ostatnich latach w Polsce pogorszyło się położenie ekonomiczne wielu rodzin. Bezrobocie, niskie płace, wzrost kosztów utrzymania i kształcenia, znaczna niedostępność dóbr tak podstawowych jak mieszkanie – wszystko to negatywnie wpływa na rodzinę, która coraz częściej nie jest w stanie wypełniać swoich podstawowych funkcji.

W miarę zmiany epok zmieniło się oblicze rodziny. Dawniej rodziny były bardziej liczne, lecz śmiertelność także wysoka. Pracą zarobkową zajmował się mężczyzna, a do kobiety należało zajmowanie się gospodarstwem i wychowaniem dzieci. Liczna rodzina mieszkała zazwyczaj w jednej izbie, rzadko miała do dyspozycji swój dom. W sferze kulturowej było bardzo bogate. Całymi rodzinami uczestniczyli w zabawach ludowych, dożynkach, okolicznościowych wydarzeniach (kiszenie kapusty, zakończenie wykopów, skubanie pierza, topienie marzanny, święta spędzane razem). Wykształcenie dzieci nie było obowiązkowe, co prowadziło do wykorzystywania dzieci do prac fizycznych często ponad ich siły.
Obecnie zmienił się model współczesnej rodziny. Ilość członków rodziny drastycznie zmalała. Panuje model rodziny z jednym dzieckiem jest tzw. styl rodziny zachodniej. O środki finansowe zabiegają zarówno kobieta jak i mężczyzna. Jedna rodzina zamieszkuje w osobnym domu czy gospodarstwie domowym. Higiena i długowieczność bardzo znacznie się zwiększyła. Życie rodzinne zostało zubożone, do wspólnych spotkań dochodzi sporadycznie tylko w wyjątkowych sytuacjach (ślub, pogrzeb). Resztę wolnego czasu rodzinie zabiera bardzo często telewizja i inne media. Im wyższe wykształcenie i lepsza praca tym mniej czasu poświęca się rodzinie a zabieganie zuboża więzy rodziny.

Coraz częstszym problemem jest tez zjawisko patologii w rodzinie. Osłabione więzi emocjonalne i mnożące się konflikty prowadzą do rozwodów, czyli do zniszczenia rodziny. Zdobywanie środków utrzymania pochłania tyle czasu i energii rodziców, że zapominają oni o obowiązkach, na przykład o opiece nad dziećmi. Jednak zdecydowanie najczęstszym czynnikiem, który prowadzi do rozpadu rodziny jest alkoholizm (jednego lub obojga ze współmałżonków). W efekcie powstaje rodzina niepełna, w której rozwój emocjonalny dziecka zostaje zachwiany. Innym problemem współczesnej rodziny są konflikty pokoleniowe (między dziećmi a rodzicami, ale również w rodzinach wielopokoleniowych mieszkającym razem, między dziadkami i wnukami). Maja oni odrębne systemy wartości, różne wzory kulturowe, czego rezultatem mogą być ucieczki dzieci z domu, wstępowanie do sekt, uczestnictwo w subkulturach grup młodzieżowych, a także uzależnienie od narkotyków i alkoholu oraz w szczególnych wypadkach nawet samobójstwo.

MAŁŻEŃSTWO:
1) Związek kobiety i mężczyzny będący podstawą rodziny; jedna z instytucji społecznych występująca u wszystkich znanych ludów i zmieniająca się wraz z ich historycznym rozwojem; charakter i struktura małżeństwa zależą od typu kultury, zwłaszcza systemu
pokrewieństwa, zespołu norm prawnych i religijnych, regulujących jego funkcjonowanie. Do najczęściej spotykanych typologii małżeństwa należą podziały: a) ze względu na strukturę małżeństwa rozróżnia się małżeństwo monogamiczne (małżeństwo pomiędzy jednym mężczyzną i jedną kobietą, forma panująca i usankcjonowana prawnie poza kilkoma państwami arabskimi), małżeństwo poligamiczne (małżeństwo między jednym mężczyzną i więcej niż jedną kobietą), obejmujące małżeństwo poligyniczne (wielożeństwo, małżeństwo między jednym mężczyzną i więcej niż jedną kobietą - niekiedy między mężczyzną i kilkoma siostrami lub krewnymi; poligynia rozpowszechniona niegdyś w krajach muzułmańskich, w Chinach, w wielu częściach Afryki i Oceanii; obecnie stopniowo zanika) i małżeństwo poliandryczne (wielomęstwo, małżeństwo między jedną kobietą i więcej niż jednym mężczyzną - często kobieta jest wspólną żoną braci; poliandria rzadka we współczesnym świecie, spotykana w Tybecie i u niektórych ludów drawidyjskich z pd. Indii i Cejlonu ), oraz małżeństwo grupowe (związek kilku mężczyzn z kilkoma kobietami); b) ze względu na dobór współmałżonków w obrębie tej samej grupy społecznej bądź spoza niej wyróżnia się małżeństwo endogamiczne (nakaz zawierania małżeństw w obrębie własnej grupy (rodu, plemienia, narodu, społeczności lokalnej, kasty, warstwy społecznej, wyznania, środowiska itp.) w celu zabezpieczenia się przed utratą członków, wzmocnienia izolacji i utrzymania odrębności) i małżeństwo egzogamiczne (nakaz zawierania małżeństw poza własną grupą - najczęściej krewniaczą - wynikający z rozszerzenia zakazu - kazirodztwa - na wszystkich współrodowców i prowadzący wśród ludów o strukturze rodowo-plemiennej do systematycznej wymiany kobiet między tymi samymi egzogamicznymi grupami, co silnie integruje więzami powinowactwa większą, zwykle endogamiczną społeczność.); c) ze względu na miejsce zamieszkania współmałżonków z rodziną żony małżeństwo matrylokalne (zwyczaj włączania mężczyzny do lokalnej grupy, w której przebywa jego żona) lub męża — małżeństwo patrylokalne (zwyczaj włączania kobiety do lokalnej grupy, w której żyje mąż ); d) ze względu na to, kto decyduje o doborze współmałżonków (przyszli małżonkowie lub ich rodziny), ze względu na układ ich wzajemnych stosunków (przewaga męża, równość partnerów) itp. Historyczny rozwój społecznych form małżeństwa ze względu na jego strukturę jest przedmiotem sporów w naukach społecznych; niektórzy badacze (L.H. Morgan, ewolucjoniści w drugiej połowie XIX w.) uważali za historycznie wcześniejszą formę małżeństwo grupowe, inni (E. Westermarck, B. Malinowski) za taką podstawową formę — małżeństwo monogamiczne. Współcześnie decyzja o zawarciu związku małżeńskiego należy na ogół do samych partnerów, kierujących się własnymi upodobaniami; obserwuje się tendencje do homogamii, tj. dobierania się w małżeństwa osób o zbliżonych cechach społecznych. Ten nowy model małżeństwa, kładący nacisk na więzi emocjonalne i intelektualne, stwarza jednocześnie zagrożenie dla trwałości małżeństwa, gdy więzi te wygasają; obserwowanym współcześnie przemianom w charakterze i strukturze małżeństwa towarzyszy tendencja do zwiększania się liczby rozwodów, czemu sprzyjają ponadto intensyfikacja ruchliwości społecznej, procesy migracyjne, industrializacja, urbanizacja itp. Wszystkie te przemiany instytucji małżeństwa nie przemawiają jednak — zdaniem większości badaczy — na rzecz tezy o zmierzchu małżeństwa, lecz świadczą o przystosowywaniu się małżeństwa do nowych warunków.

2) Regulowany przez prawo trwały związek kobiety i mężczyzny zawarty w celu wspólnego pożycia, wzajemnej pomocy i współdziałania dla dobra założonej rodziny, a zwłaszcza wychowania dzieci. Według większości współczesnych praw małżeństwo jest oparte na zasadach: monogamii (te same osoby mogą w tym samym czasie pozostawać tylko w jednym związku małżeńskim), swobody zawarcia małżeństwa (decyzja o zawarciu małżeństwa jest wynikiem swobodnie podjętej decyzji przyszłych małżonków) oraz równości praw i obowiązków męża i żony. Prawo reguluje również sposób zawarcia małżeństwa i przesłanki jego ważności, których naruszenie może spowodować unieważnienie małżeństwa w formie orzeczenia sądu wydanego na żądanie któregokolwiek z małżonków lub prokuratora; małżeństwo unieważnione jest traktowane w zasadzie jak nie zawarte; małżeństwo ważnie zawarte ustaje w razie śmierci jednego z małżonków lub rozwodu. Polskie prawo małżeńskie nie ma charakteru wyznaniowego, zawarcie małżeństwa następuje w chwili złożenia oświadczeń wobec kierownika Urzędu Stanu Cywilnego, a do orzekania w sprawach małżeńskich właściwe są sądy powszechne. Majątkowa umowa małżeńska, intercyza, prawo umowa regulująca stosunki majątkowe między małżonkami odmiennie od ustawowego majątkowego ustroju małżeńskiego; wg prawa polskiego małżonkowie mogą wspólność ustawową: rozszerzyć (np. na majątek osobisty nabyty przed zawarciem małżeństwa), ograniczyć (np. wyłączając ze wspólności pewne przedmioty) lub wyłączyć (rozdzielność majątkowa); majątkowa umowa małżeńska musi być zawarta w formie aktu notarialnego przed zawarciem lub po zawarciu małżeństwa. Majątkowy ustrój małżeński, system regulujący stosunki majątkowe między małżonkami i ich odpowiedzialność wobec wierzycieli; w Polsce majątkowy ustrój małżeński kształtuje się z reguły w myśl zasad tzw. wspólności ustawowej, w której majątek wspólny małżonków stanowi ich dorobek, obejmujący przedmioty majątkowe nabyte przez któregokolwiek z małżonków w czasie trwania wspólności ustawowej (m.in. wynagrodzenie za pracę), z zastrzeżeniem wyjątków przewidzianych w ustawie (np. spadki, darowizny, zapisy, jeżeli spadkodawca lub darczyńca nie polecił włączyć ich do wspólności, przedmioty osobistego użytku oraz nagrody). Małżonkom przysługują równe prawa do majątku wspólnego. Po ustaniu ustroju wspólności ustawowej (np. w razie śmierci małżonka, zniesienia wspólności przez sąd, zawarcia majątkowej umowy małżeńskiej) udziały małżonków w majątku, który był objęty wspólnością, są równe. Ustanie małżeństwa zachodzi wtedy, gdy następuje śmierć jednego z małżonków (lub uznanie go za zmarłego) oraz rozwód. Rozwód to rozwiązanie ważnie zawartego małżeństwa za życia obojga małżonków; współcześnie rozwód jest dopuszczalny we wszystkich niemal państwach, przy czym niektóre ustawodawstwa traktują rozwód jako sankcję za zawinione naruszenie obowiązków małżeńskich, inne — jako środek likwidacji małżeństwa nie mogącego spełnić swej funkcji, jeszcze inne pozostawiają małżonkom swobodę decyzji co do rozwiązania ich związku. Według prawa polskiego o rozwodzie orzeka sąd wojewódzki na żądanie jednego lub obojga małżonków; orzeczenie jest dopuszczalne tylko wtedy, gdy nastąpił zupełny (zerwanie więzi fizycznej, duchowej i gospodarczej) i trwały (brak możliwości pojednania) rozkład pożycia. Orzekając rozwód sąd ustala, czy i który z małżonków jest winny rozkładu pożycia, co ma znaczenie dla stosunków majątkowych, a zwłaszcza alimentacji małżonków; na żądanie małżonków sąd może orzec rozwód bez orzekania o winie; rozwód nie może być orzeczony, gdy żąda go małżonek wyłącznie winny, a małżonek niewinny nie wyraża zgody na rozwód, chyba że odmowa zgody jest sprzeczna z zasadami współżycia społecznego; mimo istnienia wszystkich przesłanek dopuszczalności rozwodu nie można go udzielić, jeśli z powodu rozwodu ucierpiałoby dobro małoletnich dzieci. Łącznie z orzeczeniem rozwodu sąd rozstrzyga o alimentach na rzecz wspólnych dzieci i o władzy rodzicielskiej względem małoletnich dzieci: może ją przyznać obojgu małżonkom albo jednego małżonka w niej ograniczyć lub pozbawić go władzy; sąd orzeka o sposobie korzystania przez rozwiedzionych małżonków ze wspólnego mieszkania, a w wypadkach rażącego zachowania jednego z nich może nakazać jego eksmisję; może też dokonać podziału majątku wspólnego. Jeśli nastąpił zupełny rozkład pożycia, to każde z małżonków może żądać, aby sąd orzekł separację. Orzeczenie separacji pociąga za sobą konsekwencje prawne podobne jak przy rozwodzie(np. rozdzielność majątkowa). Podstawowa różnicą jest to, że pozostający w separacji małżonek nie może zawrzeć nowego związku.

3) W chrześcijaństwie, ustanowiony przez Boga trwały związek mężczyzny i kobiety, zobowiązujący do wzajemnej miłości, wierności oraz przyjęcia i wychowania potomstwa; w katolicyzmie i prawosławiu jest jednym z sakramentów, znakiem związku Chrystusa z Kościołem (w Kościele katolickim udzielają go sobie nawzajem małżonkowie, duchowny jest świadkiem ze strony Kościoła, w którego imieniu małżeństwo błogosławi); Kościół katolicki odrzuca rozwody (dopuszczają je w określonych sytuacjach inne wyznania), natomiast uznaje możliwość stwierdzenia nieważności małżeństwa; przepisy prawne dotyczące małżeństwa katolickiego zawiera prawo kanoniczne. W judaizmie małżeństwo jest świętym węzłem (co podkreśla ceremonia zaślubin w synagodze, zwanym kiduszin ‘poświęcenie’), rozwiązywanym jedynie przez śmierć lub rozwód religijny; jest także umową prawną poświadczoną spisanym kontraktem małżeńskim (hebr. ketuba), określającym zobowiązania materialne męża wobec żony, głównie na wypadek rozwodu. W islamie małżeństwo nie ma charakteru sakramentu, jest umową prawną zawieraną w obecności sędziego muzułmańskiego ( kadi) i dwóch świadków, poświadczoną spisanym dokumentem; w kontrakcie ślubnym ustala się ściśle wysokość i formę przekazania żonie przez męża posagu (arab. mahr), bez którego małżeństwo jest nielegalne; islam dopuszcza (choć nie zaleca) wielożeństwo (ogranicza je do 4 żon w jednym czasie) i rozwody. W hinduizmie małżeństwo uważa się za doniosły obowiązek mężczyzn po ukończeniu nauk (z którego zwalnia tylko ślubowanie celibatu ze względów religijnych) i kobiet przed początkiem dojrzałości płciowej lub zaraz po jej osiągnięciu; celami małżeństwa są: wzmocnienie religii poprzez składanie ofiar domowych, prokreację, która zapewnia ojcu rodziny i jego przodkom szczęśliwą egzystencję po śmierci oraz rati, czyli przyjemność seksualną; małżeństwo jest nierozerwalne i nie można go unieważnić nawet, jeśli nie zostało dopełnione. W społeczeństwach pierwotnych religijny charakter małżeństwa wyraża się m.in. w ceremoniach zawierania małżeństwa mających charakter inicjacji oraz w systemach nakazów i zakazów dotyczących małżonków, związanych z wierzeniami religijnymi ( tabu).

Małżeństwo może być zawarte również wtedy, gdy mężczyzna i kobieta, wstępujący w związek małżeński, podlegający prawu wewnętrznemu Kościoła lub innego związkowi wyznaniowemu (ślub kościelny, wyznaniowy), w obecności duchownego oświadczą wole jednoczesnego zawarcia małżeństwa podlegającemu prawu polskiemu. Duchowny sporządza zaświadczenie o oświadczeniu woli, które zostało złożone w jego obecności i oprócz niego podpisują je również małżonkowie i dwaj pełnoletni świadkowie, obecni podczas zawierania małżeństwa. Duchowny ma obowiązek przesłania tego zaświadczenia do urzędu stanu cywilnego, nie później jednak jak przed upływem pięciu dni od zawarcia związku małżeńskiego. Po otrzymaniu dokumentów kierownik urzędu stanu cywilnego na ich podstawie sporządza akt małżeństwa. Ślub kościelny lub wyznaniowy możliwy jest jedynie wówczas, gdy ratyfikowana umowa międzynarodowa lub ustawa, która reguluje stosunki pomiędzy państwem a Kościołem czy tez innym związkiem wyznaniowym przewiduje możliwość wywołania przez zawarte w tej formie małżeństwo takich samych skutków prawnych, jakie pociąga za sobą akt zawarcia małżeństwa w urzędzie stanu cywilnego, czyli tak zwany ślub cywilny. W Polsce regulacje ta zapewniają ustawy o stosunku między państwem, a niektórymi kościołami i związkami wyznaniowymi. W przypadku Kościoła katolickiego jest to konkordat (ślub konkordatowy) między Stolicą Apostolską a Rzeczpospolitą Polską z dnia 28 lipca 1993 roku (Dz. U. z 1998 roku Nr 51, poz. 318).

W świetle polskiego prawa małżeństwa nie może zawrzeć osoba, która:
· nie ukończyła 18 lat (choć z ważnych powodów sąd rodzinny może zezwolić na zawarcie małżeństwa kobiecie, która ukończyła 16 lat);
· jest całkowicie ubezwłasnowolniona ze względu na chorobę psychiczna lub niedorozwój umysłowy;
· pozostaje w ważnym związku małżeńskim (zakaz bigamii – dwużeństwa);
· jest krewnym w linii prostej (np. ojciec, syn, wnuk, lub matka, córka, wnuczka).
Nie można też zawrzeć małżeństwa z rodzeństwem (rodzonym i przyrodnim), przysposabiającymi i przysposobionymi. Zabroniony jest także związek małżeński między powinowatymi w linii prostej (np. zięć – teściowa, teść – synowa), ale z ważnych powodów sąd może zezwolić na zawarcie związku między tymi osobami.

Jeśli przynajmniej jeden z tych warunków będzie nie spełniony przez osobę, która zawarła związek małżeński, związek taki są może unieważnić – od samego początku jego istnienia, czyli jakby nigdy nie istniało.

Pokrewieństwo to wzajemny stosunek łączący osoby pochodzące od wspólnego przodka; pokrewieństwo oblicza się w liniach: prostej — kiedy jedna osoba pochodzi od drugiej (wstępni — rodzice, dziadkowie, zstępni — dzieci, wnukowie), i bocznej (np. rodzeństwo) oraz w stopniach; stopnie ustala się wg liczby urodzeń od wspólnego przodka, dzielących określone osoby (np. dzieci w stosunku do rodziców — pokrewieństwo pierwszego stopnia, rodzeństwo między sobą — pokrewieństwo drugiego stopnia, wuj i siostrzeniec — pokrewieństwo trzeciego stopnia). Pokrewieństwo wywołuje skutki w prawie cywilnym (np. dziedziczenie ustawowe, alimentacja), w prawie karnym (np. odpowiedzialność za kazirodztwo), w postępowaniu sądowym i administracyjnym (np. prawo do odmowy zeznań).

Powinowactwo to stosunek prawny zachodzący między jednym z małżonków a krewnymi drugiego małżonka; powinowactwo oblicza się podobnie jak pokrewieństwo, w liniach i stopniach; stosunek powinowactwa nie wygasa z ustaniem małżeństwa; wg prawa polskiego powinowactwo w linii prostej jest przeszkodą do zawarcia małżeństwa (np. między teściem
i synową); z ważnych powodów sąd może zezwolić na małżeństwo.

Ojcostwo, czyli pochodzenie dziecka od mężczyzny i związany z tym biologicznym faktem stosunek prawny łączący ojca i dziecko; wg prawa polskiego obowiązuje domniemanie, że mężczyzna będący mężem matki jest ojcem dziecka urodzonego przez nią podczas trwania małżeństwa lub przed upływem 300 dni od jego ustania lub unieważnienia; domniemanie to może być obalone w wyniku sądowego zaprzeczenia ojcostwa (np. w razie wykazania niepodobieństwa, że ojcem dziecka może być mąż jego matki). Dziecko urodzone poza małżeństwem ma wobec swego ojca takie same uprawnienia i obowiązki jak dziecko pochodzące z małżeństwa; ustalenie, kto jest ojcem takiego dziecka może nastąpić w dwojaki sposób: przez oświadczenie mężczyzny złożone w określonej prawem formie (uznanie dziecka) albo przez orzeczenie sądu wydane na żądanie matki, dziecka lub prokuratora; przy sądowym ustaleniu ojcostwa obowiązuje domniemanie, że ojcem dziecka jest mężczyzna, który współżył fizycznie z matką dziecka w okresie między 300 a 180 dniem przed jego urodzeniem. Według niektórych ustawodawstw obcych pozycja prawna dziecka pozamałżeńskiego jest upośledzona w porównaniu z pozycją prawną dziecka małżeńskiego; zrównanie ich pozycji prawnej jest tam możliwe w formie tzw. legitymacji dziecka, następującej w razie zawarcia małżeństwa przez rodziców dziecka albo przez akt właściwego organu państwowego. Prawo polskie nie reguluje problemów związanych ze sztucznym zapłodnieniem.


Przysposobienie, czyli adopcja, stosunek prawny o treści podobnej lub takiej samej jak stosunek łączący dziecko z jego rodzicami, ale nie oparty na fakcie biologicznym pokrewieństwa. Według prawa polskiego przysposobić można tylko osobę małoletnią i tylko dla jej dobra; o przysposobieniu orzeka sąd rodzinny po uzyskaniu zgody rodziców przysposabianego; przysposobić wspólnie tę samą osobę mogą tylko małżonkowie; jeżeli przysposabiającym ma być tylko jeden z małżonków, konieczna jest zgoda drugiego; rodzice dziecka mogą wyrazić zgodę na jego przysposobienie w przyszłości bez wskazania osoby przysposabiającego (przysposobienie anonimowe). Współczesne prawo polskie przewiduje trzy rodzaje przysposobienia: niepełne (łączące przysposobionego i jego zstępnych tylko z przysposabiającym, a nie z jego krewnymi), pełne (łączące przysposobionego także z krewnymi przysposabiającego, które z ważnych przyczyn może być rozwiązane) oraz całkowite (pełne i nierozwiązalne, powodujące zupełne zerwanie stosunków rodzinnych między przysposobionym i jego dotychczasową rodziną).


Władza rodzicielska to zespół praw i obowiązków rodziców względem małoletniego dziecka, związanych z wychowaniem, pieczą nad jego osobą i majątkiem, przedstawicielstwem ustawowym; władza rodzicielska powinna być wykonywana zgodnie z dobrem dziecka oraz interesem społecznym; w Polsce władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom (w razie sądowego ustalenia ojcostwa o przyznaniu władzy rodzicielskiej ojcu, decyduje sąd); rodzice mogą zostać pozbawieni władzy rodzicielskiej przez sąd, jeżeli nadużywają władzy rodzicielskiej, rażąco zaniedbują swe obowiązki lub zachodzi trwała przeszkoda w jej wykonywaniu; gdy wymaga tego dobro dziecka, sąd może władzę rodzicielską ograniczyć; jeżeli władza rodzicielska nie przysługuje żadnemu z rodziców albo rodzice są nieznani, sąd ustanawia dla dziecka opiekę.

Opieka - piecza prawna służąca ochronie interesów i praw osób małoletnich nie pozostających pod władzą rodzicielską (sieroty lub małoletni, którego rodzice zostali pozbawienie władzy rodzicielskiej) lub osób całkowicie ubezwłasnowolnionych. W Polsce opiekę nad małoletnimi nie pozostającymi pod władzą rodzicielską żadnego z rodziców i nad ubezwłasnowolnionymi całkowicie z powodu choroby psychicznych lub niedorozwoju psychicznego ustanawia sąd z urzędu, wyznaczając opiekuna (tzw. kuratora); opiekun jest przedstawicielem ustawowym małoletniego; jego działalność podlega stałej kontroli sądu, podjęcie ważniejszych czynności, co do osoby lub majątku dziecka wymaga zgody sądu.

Rodzina jest więc najważniejszą, ale i zarazem bardzo skomplikowaną komórką społeczną.