Formy ustrojowe państw starożytnych

Władca Egiptu - faraon sprawował rządy autokratyczne, uważano go za boga potomka bogów. Jego obowiązkiem była troska o lud, za który, ani przed którym nie był odpowiedzialny. Sprawował swą władzę poprzez szeroko rozwinięty i wypracowany system biurokracji urzędniczej i kapłańskiej. Rola kapłanów wzrastała wskutek bogactwa świątyń do tego stopnia, że zaczęli oni sięgać po władzę za czasów VII- X dynastii. XII dynastia była faktycznie dynastią kapłan boga Amona z Teb.
Wśród najwyższej warstwy społecznej oprócz kapłanów byli kupcy i urzędnicy Najliczniejsi zaś byli wolni ludzie poddani - rolnicy. Uprawiane przez nich ziemi' nie były ich własnością, opłacali, więc coroczny czynsz. Niewolnictwo było stosunkowo mało rozpowszechnione. Bardzo korzystne, jedyne w krajach starożytnych miejsce, zajmowały w Egipcie kobiety. Miały prawo do własnych majątków, dzieci dziedziczyły majątki w linii matki, a królowe, siostry i małżonki faraonów często współrządziły krajem.

Sparta była wyjątkowym polis wśród miast greckich. Różniła się ustrojem, stylem życia mieszkańców, kulturą. Było to państwo o charakterze militarnym. Powstało w wyniku najazdu Dorów w XII w. p.n.e. W VII i VI w. p.n.e. była ośrodkiem bardzo prężnym, zakładała swoje kolonie, utrzymywała żywe kontakty ze światem kultury, gościła architektów, poetów, rzeźbiarz Pełnoprawnymi obywatelami byli tylko Spartiaci, którzy zajmowali się powadzeniem wojen i ujarzmianiem helotów. Żyli w obozach wojskowych i nie zajmowali się żadną pracą. Wpłacali jedynie miesięczne składki na wspólne biesiady. Kto nie mógł uiścić składki, spadał do niższej grupy zubożałych Spartiatów? Źródłem utrzymania były wojny i małżeństwa z zamożnymi spadkobierczyniami, gdyż kobiety mogły dziedziczyć i posiadać majątki. Większość ziemi skupiona była w rękach arystokracji, choć teoretycznie cała ziemia była własnością państwa - oddana obywatelom w użytkowanie. Niższą grupą społeczeństwa byli Periojkowie - ludność rolna, zamieszkująca wybrzeża i góry. Byli oni posiadaczami ziemskimi, kupcami, rzemieślnikami i żeglarzami. Nie brali udziału w życiu politycznym, ale służyli w armii jako lekkozbrojni. Najliczniejszą grupą w Sparcie byli Heloci - własność państwowa. Od niewolników różnili się tym, że nie wolno ich było sprzedawać i zabijać. Przywiązani byli do swych działek, a połowę dochodów oddawali. Ich ciężka sytuacja powodowała ciągłe wrzenie Spartiaci, by utrzymać helotów w ciągłym strachu, urządzali, co roku karne ekspedycje, na kształt polowań, w czasie, których napadano na wioski i karano co śmielszych i bardziej niebezpiecznych Helotów. Armia spartańska składała się z ciężkozbrojnych hoplitów, walczących w zwartym szyku oraz lekkozbrojnych. Przy końcu okresu archaicznego Sparta była rządzona przez cztery organ
- dwóch dziedzicznych królów, których władza była ograniczona
- radę (geruzję), w której skład wchodzili królowie i 28 wybranych dożywotnio starszych wiekiem obywateli
- zgromadzenie ludowe
- pięciu corocznie wybieranych eforów, sprawujących władzę wykonawczą. Spartanie wyposażeni w taką organizację władzy szybko umacniali swoją pozycję. Zdobyli Messenę, utrwalili hegemonię na Peloponezie i w drodze układów z poszczególnymi państwami stworzyli organizację zwaną Związkiem Peloponeskim. Objąwszy w nim przodownictwo Sparta stała się pierwszoplanowym państwem greckim, nie wahającym się przed podjęciem bezpośredniej interwencji w wewnętrzne sprawy któregoś ze słabszych państw, a nawet przed najazdem w celu obalenia tyranii.
Słynne było wychowanie spartańskiej młodzieży. Przyszły obywatel miał być bezwzględnie posłuszny oraz zdolny do walki. Od chwili urodzenia, aż do śmierci Spartiata był podporządkowany państwu. Tuż po urodzeniu geronci decydowali czy dziecko jest na tyle silne i zdrowe, że warto je wychowywać czy należy pozostawić je w górach, by tam zginęło. Matki wychowywały dzieci do 7 roku życia, po czym chłopcy oddawani byli do szkoły, gdzie w surowych warunkach ćwiczeni byli na przyszłych wojowników. Do 20 roku życia nad Jego nauką czuwał wychowawca państwowy. Młodzi chłopcy zbierali się tylko na wspólne zabawy i ćwiczenia, a na noc wracali do domu. Po ukończeniu 12 roku odchodzili z domów i przez następne 18 lat żyli w koszarach. Tutaj hartowano ich ducha i ciało. Uczono absolutnego posłuszeństwa, skromnie karmiono i odziewano. Spali na twardych łożach z trzciny. Próbą wytrzymałości była chłosta przed ołtarzem Artemidy, którą musieli znosić bez jęku. Głównym zajęciem były jednak ćwiczenia fizyczne, szermierka, miotanie oszczepem. Sposób wyrażania się miał być zwięzły
- stąd charakterystyczna lakoniczność wypowiedzi Spartan. Żołnierzy uczono też kłamstwa, oszustwa czy kradzieży, by umieli sobie poradzić, gdy tego wymagała sytuacja. Do 30 roku życia spartiaci pozostawali we wspólnym obozie, a do 60 lat spożywali razem posiłki. Małżeństwo dozwolone było po 30 roku życia, choć i tak Spartiaci więcej czasu spędzali w obozie. Także kobiety poddawane były "spartańskiemu wychowaniu". Dziewczęta miały być matkami zdrowych dzieci, dlatego ćwiczyły siłę fizyczną, brały udział w zawodach gimnastycznych. Uczyły się też prowadzić dom a także interesy handlowe.

Miastem-państwem o największym znaczeniu w dziejach Grecji były Ateny. Przed okresem Wielkiej Kolonizacji ustrój Aten nie różnił się od innych polis. Jednakże z biegiem czasu Basileus przestał być królem absolutnym i zakres jego władzy został ograniczony do nadzorowania religii państwowej. Funkcje jego powoli przejmowali archontowie. Uprawnienia wojskowe przypadły polemaronowi, sądownicze zaś archonowi. Wybierani oni byli corocznie z grona rodów arystokratycznych. W ciągu VII wieku dodano jeszcze sześciu urzędników, reprezentujących interesy warstw niearystokratycznych. Po upływie rocznejkadencji każdy urzędnik wchodził do aeropagu, rady starszych, stanowiącej ciało wykonawcze. Ogromna przewaga ekonomiczna i polityczna arystokracji rodowej eupatrydów nad resztą społeczeństwa demosu wywoływała ciągłe niepokoje i niazadowolenie. Pewnym krokiem ku reformie tego ustroju było spisanie praw przez Drakona w 621 r. p.n.e. Jego prawa, niezwykle surowe, przewidywały za niemal wszystkie przestępstwa, nawet kradzieże z pola czy z ogrodu, karę śmierci. Dotychczasowa zemsta rodowa za zabójstwo członka rodu zastąpiona została karą wymierzaną przez państwo. To pierwsze ustępstwo eupatrydów nie rozładowało napięć społecznych w Atenach, dlatego misję zreformowania państwa powierzono Solonowi, wybranemu archontem w 594 r. p.n.e. Usiłował on środkami politycznymi usunąć z życia gospodarczego te zasady, za pomocą, których możni uciskali zależnych od siebie a także dłużników. Wprowadził zasadę dostępu do urzędów według posiadanego majątku a nie statusu społecznego. Każdy obywatel, nawet nie mający dóbr, mógł wybierać urzędników, brać udział w zgromadzeniu ludowym - ekklesii i zasiadać w sądzie przysięgłych. Solon zajął się też kwestiami gospodarczymi. Umorzył długi tak prywatne Jak publiczne. Dłużnicy, których sprzedano zagranicę, zostali wykupieni. Solon zezwolił też na swobodne przekazywanie testamentem ziemi i sprzedaż jej poza obręb rodu. Wprowadził też reformę monetarną, zakazał sprzedaży zboża za granicę, a poparł eksport oliwy. Solon po raz pierwszy wprowadził zasadę, że prawo stoi ponad jednostką i obywatelami, i odtąd historia Grecji była zawiązana z walką o utrzymanie tej zasady. Doprowadziło to w V wieku do tego, że odpowiedzialność za państwo spoczywała na każdym obywatelu z osobna. W 508 r. p.n.e. Kleistenes wprowadził nową organizację społeczną i administracyjną. Zadowalała ona Ateńczyków, pragnących zachować swój samorząd i jeszcze bardziej pobudzała ich do poszerzania jego zakresu. Prawie wszystkie sprawy, oprócz tych najbłahszych, obwarowane były decyzją ludu. Działał on bądź bezpośrednio na zgromadzeniu ludowym, bądź pośrednio w radzie lub w sądzie. Solonową Radę Czterystu, Kleistenes poszerzył do Rady Pięciuset - po 50 przedstawicieli z każdego z 10 okręgów. Jej członków wybierano co roku losowo, podobnie jak sędziów. Rola aeropagu ograniczała się do rozpatrywania spraw o morderstwo i podpalenie i opieki nad świętymi gajami oliwnymi. Władza wykonawcza powoli przechodziła w ręce dziesięciu wodzów -strategów. Kleistenesowi przypisuje się też wprowadzenie ostracyzmu, czyli sądu skorupkowego. Na glinianych skorupkach obywatele wypisywali nazwiska osób uważanych za niebezpieczne dla ustroju. Skazany musiał na dziesięć lat opuścić Ateny, nie tracąc jednak ani majątku, ani praw obywatelskich. W Atenach nawet najbardziej wpływowy polityk był wybierany tylko na rok i za swoją działalność był surowo osądzany przez cały lud. W ten sposób rozwijał się ustrój, zwany demokracją-rządami ludu.

Data 507 r. p.n.e. uważana przez tradycję rzymską za początek republiki, budzi wiele wątpliwości i sprzeciwów historyków. Można stwierdzić jednak, iż zmiana ustroju w Rzymie prawdopodobnie nastąpiła między 508 - 504 r. p.n.e. Zmiana ta wcale nie była początkowo korzystna dla większości Rzymian. Władze przejęła, bowiem wąska grupa starych rodzin patrycjuszowskich, a plebejusze zostali pozbawieni praw politycznych, mieli jedynie prawo cywilne do posiadania i nabywania ziemi. Trudności gospodarcze i społeczne powodowały ciągłe napięcia między patrycjuszami i plebejuszami i doprowadziły do tzw. wyjścia plebejuszy z terenu miasta. Wywalczyli w ten sposób własnych urzędników -trybunów, a nieco później także własne zgromadzenie, pozwalające im decydować w sprawach, które ich dotyczyły. Kolejnym zwycięstwem plebejuszy było spisanie prawa 12 tablic, opracowanego przez specjalną komisję dziesięciu. W całości sankcjonowało ono własność prywatną, surowo karząc wszelkie przeciw niej wykroczenia. Wkrótce przyjęto też ustawę zezwalającą na zawieranie małżeństw między plebejuszami a patrycjuszami. Ostatnią z ustaw na korzyść plebejuszy było dopuszczenie ich w 367 r.p.n.e. do konsulatu i zasada, iż jeden z konsulów musi być plebejskiego pochodzenia. Powoli tworzyła się nowa warstwa społeczna - nobilitas - z połączenia patrycjuszy z bogatymi plebejuszami. Oni zaczęli stanowić elitę rzymskiego społeczeństwa. Przez ponad 200 lat Rzymianie jednoczyli Italię pod swoją hegemonią. Pokonali Etrusków, pobili państwa latyńskie tak, iż od 338 r.p.n.e. Rzym był rzeczywistym panem obszaru od Tybru do Kampanii - zajętej przez Samnitów. Z nimi Rzymianie stoczyli trzy wojny, nie zawsze zwycięskie. Aby ich pokonać, musieli pozyskać sobie sąsiednie miasta greckie. Do 264 r. p.n.e. Rzymianie opanowali całą Italię. Nie stworzyli jednak wspólnego państwa, lecz federacje silnie uzależnionych od Rzymu państewek. Pełnię praw obywatelskich mieli tylko wolno urodzeni obywatele rzymscy. Wyzwoleńcy, czyli ci, którzy zostali obdarzeni wolnością, nie mogli sprawować żadnych urzędów, dopiero ich synowie. Podstawowe obowiązki obywateli to służba wojskowa i płacenie podatków. Ograniczone obywatelstwo mieli mieszkańcy podbitych miast, tzw. municypiów - bez prawa głosowania i kandydowania na urzędy. Po pewnym czasie uzyskiwały municypia pełne prawa obywatelskie, łączono tu jednak rzymską administrację i ustrój z lokalną tradycją. Wiele państw italskich pozostawało „sprzymierzeńcami" Rzymu. Nie miały one praw obywatelskich, utrzymywały swoje odrębności ustrojowe, a istota federacji z Rzymem polegała tylko na tym, iż mogli się sprzymierzać tylko z nim, nie wolno im było zawierać sojuszów między sobą.
Ustrój republikański, jaki w pełni ukształtował się w Rzymie w III w.p.n.e., polegał na suwerennej władzy ludu rzymskiego. Mógł on wypowiadać się na zgromadzeniach i głosować przez jednostki organizacyjne - kurie, centurie i tribus reprezentowane przez danych urzędników. Najwyższymi urzędnikami byli dwaj konsulowie wybierani, co roku. Mieli władzę w mieście, a w czasie wojny także poza nim. Dowodzili armią, zwoływali zgromadzenia ludowe i posiedzenia senatu, którym przewodniczyli. Konsulowi, występującemu publicznie, towarzyszyło 12 liktorów. Komicja centurialne wybierały także pretorów, (od 241 r. p.n.e. było ich dwóch). Zajmowali się oni sądownictwem cywilnym i karnym. Pretor miejski prowadził sprawy sądowe między obywatelami rzymskimi, a pretor cudzoziemski - sprawy między obywatelami Rzymu i cudzoziemcami lub samymi cudzoziemcami. Specjalny charakter miał urząd cenzora. Wybierano, co 5 lat dwóch cenzorów na okres półtora roku. Ich obowiązkiem było przeprowadzenie cenzusu, czyli spisu wolnej ludności według posiadanych majątków oraz podział obywateli na centurie i tribus. Ustalali także listy senatorów. Należał do nich nadzór nad obyczajami, tj. kontrola nad życiem publicznym i prywatnym obywateli, wydawali również edykty mające na celu poprawę obyczajów. Do kompetencji cenzorów należała również część spraw finansowych: układanie budżetu państwowego, wydzierżawianie dochodów państwowych, nadzór nad budową dróg, gmachów państwowych, akweduktów. Interesów plebejuszy bronili nietykalni trybunowie ludowi, którzy mieli prawo ingerencji w czynności wszystkich urzędników, z wyjątkiem dyktatora i cenzora.