Szlachta

SZLACHTA, warstwa społ. ukształtowana w Europie u schyłku średniowiecza, która w społeczeństwie stanowym tworzyła grupę uprzywilejowaną pod względem prawnym, polit. i ekon., a następnie była gł. oparciem władzy państw. w większości systemów absolutystycznych; w XIX w., mimo stopniowej utraty przywilejów, zachowała wpływ na życie kult. i polit., zwł. w krajach środk. i wsch. Europy. Rozróżnia się sz. wyższą, posiadającą dziedziczne tytuły arystokratyczne (arystokracja), oraz sz. niższą. Polski termin sz. wywodzi się z niem. słowa Geschlecht [‘ród’]. W starszej historiografii sz. uznawano za kontynuację średniow. rycerstwa; ob., wskazując na odmienności między nimi, uznaje się, że sz. kształtowała się w toku procesu, zapoczątkowanego przez kryzys stanu rycerskiego na przeł. XIV i XV w., i trwającego do 2. poł. XVI w., obejmując potomków rodów rycerskich oraz ludzi nowych, którzy prawo do herbu uzyskali w uznaniu zasług lub przez kupno godności i majątków ziemskich. W końcu XVI w. wyraźniej zaznaczyły się tendencje do zamykania się stanu szlacheckiego i preferowania szlachectwa dziedzicznego, co znajdowało wyraz w prawnych ograniczeniach możliwości kreowania nowej sz. oraz rozwijaniu teorii mitologizujących pochodzenie sz. i uzasadniających jej uprzywilejowaną pozycję (stąd w obyczajowości szlacheckiej skłonność do endogamii i potępienie mezaliansu). Mimo to sz. nigdy nie stała się grupą całkowicie zamkniętą, chociaż występowały znaczne różnice prawne i zwyczajowe między poszczególnymi krajami co do możliwości przechodzenia do sz. z innych stanów; awans do stanu szlacheckiego dawały nobilitacje, które pozostawały w gestii władzy państw. lub wynikały z przepisów prawa: oprócz uszlachcenia za zasługi w służbie wojsk. lub cyw., w części krajów plebejusz stawał się szlachcicem, osiągając odpowiedni stopień w hierarchii urzędniczej; stąd zwł. we Francji i krajach niem., obok sz. rodowej (franc. noblesse d’pe, niem. Uradel), wykształciła się sz. urzędnicza (noblesse de robe, Beamtenadel). Najistotniejszą rolę w kształtowaniu znaczenia warstwy szlacheckiej odgrywały przywileje ekon. (zwolnienia podatkowe), prawne (osobne sądownictwo, uwolnienie od kar hańbiących) i honorowe, wyróżniające jej czł. z reszty społeczeństwa; niezależnie od rzeczywistego pochodzenia społ., sz. eur. odczuwała istnienie łączących ją więzi o zasięgu ogólnostanowym oraz ponadpaństw. i kultywowała w epoce nowoż. swoistą obyczajowość i kulturę nawiązującą przede wszystkim do etosu rycerskiego; wyrażało się to gł. w kulcie ziemiańskiego trybu życia (zwł. w środk. i wsch. Europie), uznawaniu służby wojsk. za szlachecką powinność, przestrzeganiu zasad honoru oraz norm zwyczajowych (np. zakazu wykonywania niektórych zajęć — szczególnie związanych, choćby pośrednio, z pracą fiz. — uznawanych za niegodne szlachcica); u schyłku epoki nowoż. w skład etosu szlacheckiego weszła również zasada użyteczności w służbie państwa. W większości krajów sz. stanowiła ok. 1–2% społeczeństwa, lecz w niektórych regionach i państwach proporcje te znacznie się różniły: w Asturii, Baskonii i na Mazowszu liczebność sz. przekraczała 25%, w Kastylii i na Węgrzech wynosiła ok. 8–10%, a w krajach skand. znacznie mniej (w Szwecji ok. 0,3%). W Rzeszy Niemieckiej sz. dzieliła się na wyższą (Hochadel), obejmującą książąt i hrabiów, oraz niższą — baronów i rycerzy; oprócz sz. rodowej liczna była sz. z nobilitacji (Briefadel); szczególną pozycję miała sz. zależna bezpośrednio od cesarza, która korzystała z jego protekcji wobec władców terytorialnych; w XIX w. sz. niem. utraciła większość przywilejów (ostatnie zniesiono 1918), zachowała natomiast prawo do używania predykatu von jako części nazwiska. Również we Francji sz. dzieliła się formalnie na wyższą, tj. diuków (książęta), markizów, hrabiów i wicehrabiów, których tytuły były przywiązane do dóbr senioralnych, oraz niższą, do której zaliczano baronów i kawalerów; istotny był też podział na sz. rodową i urzędniczą; w XVII w. charakterystyczna stała się przewaga liczby osób utytułowanych nad liczbą posiadaczy dóbr senioralnych oraz znaczne zróżnicowanie majątkowe wewnątrz warstwy szlacheckiej; rewolucja fr. 1789–99 zniosła instytucję szlachectwa; tytuły zostały przywrócone przez Napoleona I. W Anglii wyższa sz. (nobility), obejmująca dziedzicznych parów od księcia (diuka) do barona, była i jest współcześnie w W. Brytanii uprawniona do zasiadania w Izbie Lordów; obowiązuje zasada primogenitury — dziedziczenia tytułu (i przynależnych do niego dóbr) przez pierwszego w linii sukcesji potomka męskiego; od 1958 do wyższej sz. należą również baronowie posiadający tytuł osobiście (bez prawa dziedziczenia) z nadania monarszego; sz. niższa obejmuje baronetów i rycerzy (knights); młodsi synowie szlacheccy, pozbawieni tytułów, tworzyli niegdyś warstwę gentlemanów, nie należącą do sz., ale przestrzegającą jej norm obyczajowych; zasada primogenitury sprawiała, że sz. ang. nigdy nie nabrała charakteru zamkniętej kasty i wiązała się ściśle z elitą mieszczaństwa; nie cieszyła się też nigdy zwolnieniem od opodatkowania. W państwach skandynawskich odrębny stan szlachecki uformował się dopiero w XVI w. i rozwijał przez nobilitacje przyznawane zasłużonym oficerom i urzędnikom; w Szwecji tytuły dziedziczne nadawali od 1561 władcy z dyn. Wazów; w końcu XVII w. polityka monarchii znacznie ograniczyła wpływ i liczebność sz. W Danii nieliczną oligarchię tworzyło kilkadziesiąt rodzin szlacheckich; po przejęciu 1660 przez Fryderyka III władzy absolutnej, w celu osłabienia ich pozycji, dokonano masowych nobilitacji mieszczaństwa oraz przyznano prawa sz. duń. przybyszom ze Szlezwiku i Holsztyna; 1671 wprowadzono system rang i hierarchię dziedzicznych tytułów. Warstwę szlachecką w Rosji tworzyły w ramach hierarchii tzw. miestniczestwa grupy wywodzące się z rodów kniaziowskich i bojarskich (sz. wyższa) oraz niższa sz. służebna (dworiaństwo); na pocz. XVIII w. reformy Piotra I Wielkiego narzuciły jej obowiązek służby wojsk. lub cyw.; wprowadzono tytuły nadawane za zasługi, a także system rang, umożliwiający osobom z niższych stanów uzyskanie osobistego lub dziedzicznego szlachectwa po osiągnięciu odpowiedniego stopnia służbowego; ustawodawstwo Katarzyny II zniosło obowiązek służby państw., nadawało sz. samorząd oraz wprowadzało podział na grupy (najwyższa, 6., obejmowała sz. rodową, w tym również wylegitymowaną sz. pol. z zaboru ros.); tytuły i ostatnie przywileje sz. zniesiono 1917. Podobne do sz. eur. warstwy istniały także w niektórych nowoż. społeczeństwach pozaeur., m.in. w Chinach i Japonii. WOJCIECH KRIEGSEISEN

W Polsce podstawą dominującej pozycji sz. w społeczeństwie były: dziedziczne posiadanie ziemi, prawa i przywileje stanowe, jurysdykcja nad poddanymi, nietykalność osobista bez wyroku sądowego, swobody podatkowe i celne; gł. obowiązkiem sz. była służba wojsk. w pospolitym ruszeniu; do sz. należały osoby urodzone z legalnego związku rodziców szlacheckich; szlachectwo można było uzyskać przez nobilitację lub adopcję, cudzoziemcy przez indygenat; zjawiskiem dość licznym było bezprawne przenikanie do sz. przedstawicieli ludności nieszlacheckiej. Nieformalną górną warstwę stanu szlacheckiego tworzyli magnaci, niższe jego warstwy stanowiły: sz. bogata, średnia i drobna oraz nie posiadająca ziemi gołota szlachecka. Podstawę materialną dawała sz. przede wszystkim gospodarka folwarczna (folwark). W XVI w., w dobie walki o egzekucję praw i egzekucję dóbr, sz. średnia (jedno- i kilkuwioskowa) stała się samodzielną siłą polit. (okres tzw. demokracji szlacheckiej), tworząc także specyficzny typ kultury (sarmatyzm); w XVII w., w rezultacie narastania dominacji gosp. i polit. magnatów, znaczenie i liczba średniej sz. uległy zmniejszeniu. W dużym stopniu pod wpływem stosunków pol. ukształtowała się XV–XVI w. sz. w W. Księstwie Litew., a po unii lubel. 1569 różnice prawne między sz. w Koronie i na Litwie przestały niemal istnieć (utrzymała się większa zależność sz. litew. od magnatów). W XVIII w. sz. stanowiła 6–10% ludności Rzeczypospolitej (w tym ok. 17% sz. posesjonatów, tj. właścicieli co najmniej 1 wsi, ok. 60% sz. drobnej i czynszowej, reszta to sz. na służbie i w zawodach pozaroln.). Po rozbiorach sz. utraciła przywileje polit., jednak posiadanie ziemi nadal zapewniało jej dominującą pozycję w społeczeństwie; liczebność sz. na ziemiach wcielonych do Rosji znacznie ograniczyła prowadzona tam od 1773 akcja legitymizacyjna oraz liczne deportacje w głąb Imperium Ros. po powstaniach nar. w XIX w.; w Królestwie Pol. — legitymizacja szlachectwa została dokonana 1836–61 przez Heroldię Królestwa Polskiego (do ok. 1,7% ludności); spadek znaczenia sz. postępował od 2. poł. XIX w., wraz z rozwojem stosunków kapitalist. na ziemiach pol.; znaczna część sz. podejmowała pracę w miastach, gł. w zawodach inteligenckich. Stan szlachecki został zniesiony na mocy Konstytucji marcowej 1921.
J. MACISZEWSKI Szlachta polska i jej państwo, Warszawa 1985; A. ZAJĄCZKOWSKI Elity urodzenia, Warszawa 1993; A. MĄCZAK Klientela. Nieformalne systemy władzy w Polsce i Europie XVI–XVIII w., Warszawa 1994.