Faszyzm - definicja

FASZYZM (wl. < lac.), nazwa masowych ruchów polit., takze ideologii, o skrajnie nacjonalistycznym charakterze, zmierzajacych do zdobycia wladzy i stworzenia totalitarnego panstwa.

Jako ruch i ideologia uksztaltowal sie we Wloszech; 1919 B. Mussolini zal. Fasci di Combattimento, zwiazki kombatanckie, nawiazujace do tradycji staroz. Rzymu (fasces; unoszenie prawej reki w gescie pozdrowienia jako symbol ruchu), przeksztalcone 1921 w Il Partito Nazionale Fascista (Narodowa Partia Faszystowska), na której czele zdobyl 1922 wladze i utworzyl faszyst. panstwo. Z czasem nazwa f. nabrala wymiaru miedzynarodowego. O zakres terminu i istote f. tocza sie od pocz. spory wsród uczonych i polityków, nacechowane emocjami i niewolne od polit. implikacji. Przewaza opinia, ze skrajna wersja f. byl niemiecki nazizm, który dystansowal sie od f. wl., choc w pierwszych latach sympatyzowal z nim, a po 1935 wywieral nan znaczny wplyw. Ruchy i partie faszyst. istnialy w W. Brytanii (Czarne Koszule), Francji (Croix de Feu), Austrii, Finlandii, w niektórych krajach Ameryki Lac., a takze w Polsce (ONR, Falanga); w latach II wojny swiat. f. byl rezimem panstw. w Chorwacji (ustasze), Slowacji, Rumunii (Zelazna Gwardia) i na Wegrzech (Strzalokrzyzowcy). Elementy pokrewne f. wykazywal autorytarny ustrój Portugalii po 1932 i Hiszpanii po 1939. F. powstal i rozwinal sie jako protest przeciwko rezultatom I wojny swiat. i byl wyznaniem wiary ludzi pokonanych, rozczarowanych, spragnionych odwetu, wyrazal niezadowolenie szerokich kregów spol. wywolane kryzysami ekon. i postepami komunizmu. Glosil, zwl. we Wloszech i w Niemczech, przepelniony nienawiscia program negacji wersalskiego ladu polit. w Europie, zwracal sie przeciwko liberalizmowi i demokracji, pluralizmowi partyjnemu i parlamentaryzmowi, a takze przeciwko kapitalizmowi i bolszewizmowi. Byl wrogo nastawiony do indywidualizmu, humanitaryzmu i racjonalizmu. Zadajac dla siebie "calego czlowieka" i uznajac sie za system charyzmatyczny, tj. za swiatopoglad, którego zasady nie poddaja sie weryfikacji i w które nalezy wierzyc, f. z nienawiscia traktowal zarówno chrzescijanstwo, jak i — w szczególnosci — komunizm. Prezentujac sie jako filozofia, której dane bylo "przezwyciezyc" caly dorobek eur. tradycji myslowej, f. we Wloszech woluntarystycznie nawiazywal do pogladów N. Machiavellego, V. Parety, G. Sorela, czerpal z nacjonalistycz-nych tradycji XIX w., opieral sie na ideologii imperializmu wl., stworzonej przez F. Crispiego, szukal powiazan z doktryna G.W.F. Hegla. W Niemczech chetnie powolywal sie na teorie J.A. Gobineau i H.S. Chamberlaina, F.W. Nietzschego, R. Wagnera. W innych faszyst. ruchach wzorem byly najczesciej nacjonalistyczne i antydemokr. tradycje rodzime. Pozytywny program f. rozwinal Mussolini w La dottrina del fascismo (1932). Ideologia f. nie stanowila zwartego systemu swiatopogladowego, lecz byla eklekt. polaczeniem róznych elementów, m.in. darwinizmu spol., etnocentryzmu, elitaryzmu, rasizmu, antysemityzmu. F. jest ideologia skrajnie nacjonalistyczna. Jej podstawe stanowila koncepcja "misji dziejowej" wlasnego narodu i jego wyzszosci nad innymi, oraz zasada wroga — sprawcy wszelkiego zla spol., którego upatrywal z reguly w liberalach, demokratach, komunistach i Zydach; antysemityzm najwczesniej zrodzil sie w niem. nazizmie (norymberskie ustawy); potem tendencje antysemickie uzewnetrznily sie równiez w f. wloskim. Ideologia wroga prowadzila do pochwaly wojny, która miala wienczyc hegemonialne ambicje f. Program spoleczny f. przejal wiele hasel socjalist.: zapowiadal likwidacje kapitalizmu przez zniesienie podzialów klasowych i wprowadzenie (we Wloszech) korporacji; obiecywal zniesienie bezrobocia przez roboty publ., osmiogodzinny dzien pracy, godziwe place, tworzenie sportowo-rekreacyjnych organizacji. Dzieki rozwijaniu programu socjalnego f. pozyskiwal masy zwolenników dla polityki panstwa.

Faszyzm glosil kult panstwa totalitarnego, tj. monopartyjnego i policyjnego, przenikajacego nie tylko wszystkie sfery publ., ale i prywatnego zycia jednostek, ingerujacego arbitralnie w nauke, kulture, bedacego jedynym prawotwórca; nad caloksztaltem zycia publ. i prywatnego panowala policja polit.; system bezpieczenstwa byl oparty na kilku rodzajach policji mundurowej i tajnej (np. wl. OVRA). F. zahamowal rozwój kultury i dokonal niebywalego ponizenia prawa. Kult panstwa laczyl sie z zasada wodzostwa; wódz (wl. duce) byl utozsamiany z panstwem i narodem, byl najwyzszym przywódca partyjnym, najwyzszym dowódca wojsk. i najwyzszym sedzia; "mial zawsze racje", "stal na strazy prawa"; jego wola wyznaczala ramy obowiazujacych norm moralnych, uruchamiala terror, wojne i masowe zbrodnie, których ofiarami padaly miliony ludzi. W okresie powoj. f., pokonany i skompromitowany w II wojnie swiat., nie odrodzil sie w dawnych formach i rozmiarach. W wielu jednak krajach dzialaly partie bezposrednio nawiazujace do tradycji wl. f. i niem. nazizmu. Nalezaly do nich m.in. Narodowodemokr. Partia Niemiec (NPD), dzialajaca w Niemczech w latach 60., Ruch Spol. we Wloszech, Amer. Partia Nazistowska w USA, aktywna dzis w Niemczech Partia Republikanów, Front Lud. we Francji. Podobne partie dzialaja w W. Brytanii, Belgii, RPA, w niektórych krajach Ameryki Lacinskiej. Ich programy okresla sie jako neofaszyzm. Partie te imituja styl dzialania i wodzowski charakter partii faszyst., ale nie sa masowe: ich klientele stanowi przede wszystkim mlodziez, rozczarowana bezrobociem i stagnacja, ozywiana ksenofobia. Naduzywanie terminu f. prowadzi czesto do uznawania za faszyst. ruchów, programów i rezimów autorytarnych.