Historia Rzymu

Rzym, jak wszyscy pamiętamy jeszcze ze szkoły podstawowej, powstał w 753 p.n.e. Do niedawna data ta była niemal jednomyślnie kwestionowana przez specjalistów. Dodajmy przy tym, że sami Rzymianie nie byli w tym względzie zgodni. Wspomniane datowanie jest autorstwa Warrona, badacza dziejów minionych, który żył w I w. p.n.e. Zyskało ono popularność dzięki monumentalnemu dziełu Liwiusza, który posłużył się datą użytą przez Warrona, pisząc swoje Dzieje Rzymu od założenia miasta. W niemal dwa tysiące lat po śmierci Liwiusza zyskała ona jednak zadziwiające potwierdzenie w wynikach badań archeologicznych, prowadzonych na przełomie lat 80. i 90. XX w. przy drodze prowadzącej z Forum na Palatyn.

A. Carandini, włoski archeolog badający ten rejon, stwierdził istnienie przy zboczu Palatynu śladów muru powstałego około połowy VIII w. p.n.e. Badania te nie wskazują wprawdzie dokładnej daty powstania miasta nad Tybrem, jednak potwierdzają istnienie w tym miejscu skupiska o miejskim charakterze już w tak wczesnym okresie.

Miejsce było zresztą wyjątkowo szczęśliwie dobrane. Znajdowała się tu najwygodniejsza, patrząc od strony ujścia rzeki, przeprawa przez Tyber. Musiała więc prowadzić tędy droga wiodąca do nadbrzeżnych salin, miejsca pozyskiwania soli, niezbędnej dla górskich plemion sabelskich zajmujących się hodowlą bydła i owiec. Droga ta prowadziła zarazem w kierunku miast południowej Etrurii. Zakole Tybru tuż przy wyspie dawało wygodny port, do którego przybijać mogły fenickie i greckie statki z towarami różnego rodzaju. Innymi słowy było to wymarzone miejsce na ośrodek handlowy. Zamieszkiwali go Latynowie.

Osada palatyńska po stu mniej więcej latach połączyła się z drugą wioską, zamieszkałą przez Sabinów, skupioną na zboczach Kwirynału i Kapitolu. Oddzielające te dwie wspólnoty bagno zasypano i w ten sposób powstał jeden z najbardziej znanych na świecie punktów turystycznych Rzymu — Forum Romanum, czyli Rzymski Rynek.

Przez pierwsze 250 lat swego istnienia Rzym był monarchią. W 2. połowie VI w. pod berłem rodu Tarkwiniuszy osiągnął pozycję jednej z najpotężniejszych monarchii na Półwyspie Apenińskim. W mieście krzyżowały się wówczas różnorakie wpływy kulturowe. Niezwykle silnie swą obecność zaznaczyła kultura etruska, lecz w sztuce tego okresu widać również wyraźnie wpływy greckie i fenickie. Język i kultura latyńska nie zniknęły jednak, stanowiły o odrębności Rzymu w porównaniu z innymi, kwitnącymi wówczas ośrodkami miejskimi na terenie Italii. Miasto wyróżniała największa świątynia w tzw. stylu etruskim poświęcona Jowiszowi Najlepszemu Największemu, powstała w ostatnich latach istnienia monarchii. Do końca dziejów Rzymu uważano, że podstawowe z jego instytucji społecznych i politycznych stanowiły dzieło poszczególnych władców.

Po upadku monarchii (tradycyjna podawana data to 509 p.n.e., rzeczywista 504 p.n.e.) Rzym stopniowo podupadał. Wyniszczały go zarówno spory wewnętrzne, jak też wojny ze schodzącymi w doliny górskimi plemionami sabelskimi — Ekwami i Wolskami. Wewnętrzne spory złagodziło wprowadzenie w 449 p.n.e. Praw Dwunastu Tablic, pierwszej rzymskiej kodyfikacji prawa zwyczajowego. Kodyfikacja ta zuniformizowała społeczeństwo rzymskie. Wskazują na to wyraźnie wyniki badań archeologicznych. Dysponujemy licznymi zabytkami poświadczającymi występowanie na terenie Rzymu rozwiniętej kultury arystokratycznej, czerpiącej wzory z Grecji, Etrurii i Fenicji. W znaleziskach pochodzących z V i 1. połowy V w. p.n.e. występuje licznie ceramika sympozjalna, która zanika po tym okresie. Od połowy V w., czyli od wprowadzenia Praw Dwunastu Tablic, Rzym przez długie lata będzie prymitywnym pod względem kulturalnym i nastawionym na podboje zewnętrzne społeczeństwem chłopskim.

W pierwszym półwieczu po upadku monarchii doszło również do powstania podstawowych instytucji republikańskich, stanowiących o charakterze tego państwa na następne czterysta z górą lat. Władzę wykonawczą w miejsce monarchii przejęło dwóch konsulów wybieranych na okres jednego roku. Zwani byli oni pierwotnie „iudices”, czyli sędziami. Zarówno określenie to, jak i liczba konsulów, wskazuje na związek z tradycją fenicką, reprezentowaną przez Kartaginę, gdzie władzę wykonawczą pełniło dwóch urzędników zwanych „szofetim”, czyli sędziami. Kolegialność i stosunkowo krótki okres sprawowania konsulatu skrajnie utrudniały przejęcie władzy przez jednostkę. Usankcjonowano również istnienie ciała doradczego przy konsulach, czyli senatu. W jego skład wchodzili naczelnicy najważniejszych rodów, które w społeczeństwie rzymskim odgrywały kluczową rolę.

Sukcesy w wojnach z najazdem ludów sabelskich skłoniły Rzym do uderzenia na północ. Zdobyto Fideny — miasto przy którym znajdowała się główna obok Rzymu przeprawa przez Tyber. Podbój ten stanowił tylko preludium dla znacznie ważniejszego osiągnięcia militarnego, czyli zwycięskiej wojny z Wejami.

Weje to najbliższy etruski sąsiad Rzymu — miasto o podobnych rozmiarach, bogactwie i zasobach ludzkich. Zdobycie go spowodowało podwojenie terytorium Rzymu. Przez pewien czas nie było wiadomo, co z tak ogromną zdobyczą zrobić. Ruchomy majątek Wejentynów rozszabrowali rzymscy wojownicy, ale co z ziemią? Trzeba było wielkiego wstrząsu psychicznego, by problem ten rozwiązać, a stało się to po zdobyciu Rzymu przez Galów.

Galowie po dramatycznej klęsce armii rzymskiej nad rzeką Allią zdobyli miasto w 386 p.n.e. Opuścili je dopiero po otrzymaniu okupu wypłaconego przez sojusznika Rzymu — Caere. Wkrótce potem tereny zdobyte przez Rzym na Wejentynach zostały rozdzielone pomiędzy rzymskich mężczyzn. Tym samym Rzym stał się miastem pozbawionym na pewien czas bezrolnych obywateli.

W tym samym czasie zaostrzyła się walka pomiędzy starą arystokracją patrycjuszowską, a obywatelami o znacznych majątkach, lecz pozbawionymi odpowiedniego pochodzenia, skupionymi w opozycyjnej względem patrycjuszowskiego państwa organizacji plebejskiej. Jej przywódcami byli wówczas trybuni ludowi — Gajusz Licyniusz Stolo i Lucjusz Sekstiusz Lateranus. W 367 p.n.e. doprowadzili oni do uchwalenia ustawy otwierającej plebejuszom drogę do konsulatu. Lucjusz Sekstiusz został w 366 p.n.e. pierwszym konsulem plebejskim. Prawo to umożliwiało plebejuszom ubieganie się o konsulat, ale od 342 p.n.e. zawężono je w taki sposób, że co roku jeden z konsulatów musiał być sprawowany przez plebejusza. Dopiero w 172 wybrano po raz pierwszy dwóch konsulów z rodzin plebejskich.

Następne sto lat zajęło Rzymowi podporządkowanie Italii. Kolejne ludy i państwa schylały głowy pod jego jarzmo. Rzymianie konfiskowali znaczną część ziemi pokonanych przeciwników i tworzyli na tym terenie kolonie wojskowe. Jednocześnie zawierali sojusze wojskowe z pokonanymi wrogami, dla których jedyną często szansą na odzyskanie majątku było współuczestniczenie w rzymskich podbojach i wzięcie udziału w kolejnych kolonizacjach. W ten sposób połączona armia, składająca się z Rzymian i ich sprzymierzeńców, rosła w siłę z roku na rok. Podbój łączył wszystkie grupy społeczne Wiecznego Miasta. Zwykli obywatele bogacili się i zyskiwali ziemię. Arystokracja zdobywała sławę, która w systemie rodowym, przy słabo rozwiniętej gospodarce monetarnej, stanowiła o pozycji społecznej i prestiżu otaczającym jednostkę. Zwycięska wojna, zakończona triumfem, czyli specjalną procesją, która przechodziła przez Rzym i kończyła się na Kapitolu, stanowiła marzenie każdego arystokraty.

Pełne panowanie Rzymu nad Półwyspem Apenińskim zagwarantowało zwycięstwo nad Samnitami w szeregu ciężkich wojen toczonych w 2. połowie IV i na początku III w. Kulminacyjnym momentem tej walki było zwycięstwo pod Sentinum (295 p.n.e.) nad połączoną armią Galów i Samnitów. Po ich pokonaniu na drodze Rzymian pozostał już tylko Tarent.

Miasto to wezwało w 280 p.n.e. na pomoc jednego z najlepszych wodzów starożytności — Pyrrusa, króla Epiru. Pokonał on Rzymian w dwóch kolejnych bitwach, pod Herakleją i Ausculum, ponosząc jednak przy tym ogromne straty. Nie rozstrzygając wojny przeniósł działania zbrojne na Sycylię, występując przeciwko Kartaginie. Po powrocie do Italii poniósł w 275 p.n.e. klęskę w starciu z Rzymianami pod Benewentem i pozostawił Tarent samemu sobie. Miasto skapitulowało w 272 p.n.e.

Po pokonaniu Tarentu, shołdowaniu Apulii i Messapii (266 p.n.e.) oraz zdobyciu ostatniego wolnego miasta etruskiego — Volsinii (264 p.n.e.), Rzym panował nad całą Italią aż do północnego łuku Apeninów, za którym zaczynały się terytoria galijskie.

W zachodniej części basenu Morza Śródziemnego pozostały od tego momentu już tylko dwie potęgi: Rzym i Kartagina. Do tej pory panowały pomiędzy nimi poprawne, choć może niezbyt serdeczne stosunki. Sytuacja zmieniła sie diametralnie, gdy nad Cieśniną Mesyńską stanęły rzymskie legiony.

Rzym odpowiedział pozytywnie na prośbę o wsparcie nadesłaną przez grupę kampańskich najemników Mamertynów (synów Marsa), którzy zajęli Messanę (Mesynę), miasto na północnym wschodzie Sycylii. Kiedy Rzymianie pod wodzą Appiusza Klaudiusza Kaudeksa dotarli do Messany napotkali na oblegające ją połączone siły Kartagińczyków i Syrakuzańczyków. Ci ostatni szybko zawarli sojusz z Rzymem. Kartagina zdecydowała się na wojnę. Rozpoczęła się I wojna punicka.

Wojny punickie zmieniły Rzym. Do tej pory był on lokalną potęgą lądową, która skupiała swoją uwagę na terenie Italii. Od przekroczenia Cieśniny Mesyńskiej rozpoczął się marsz legionów na podbój znanego świata.

Pierwsza wojna punicka zakończyła się zajęciem Sycylii przez Rzym, a wkrótce po jej zakończeniu opanowaniem dawnych terenów kartagińskich na Sardynii i Korsyce. Druga stanowiła największą w dotychczasowych dziejach miasta próbę militarną. W starciach z genialnym wodzem kartagińskim — Hannibalem — poległa ogromna część zdolnych do noszenia broni Rzymian. Pomimo to rezerwy ludzkie, jakimi dysponował Rzym, były tak potężne, że również to starcie zakończył on zwycięsko. Trzecia z wojen punickich była już tylko dobiciem niegdyś wspaniałego miasta, które w 146 p.n.e. zostało zburzone, a ziemię na której stało posypano solą, by nic nigdy już na niej nie wyrosło.

W czasie II wojny punickiej Rzym interweniował w Hiszpanii i jednocześnie zaangażował się w kolejny konflikt — z państwem macedońskim, ten zaś pociągnął za sobą starcie z państwem seleukidzkim. Kiedy w połowie II w. p.n.e. dym bitewny opadł, cały basen Morza Śródziemnego znalazł się pod panowaniem Rzymu.

Wkrótce potem dłuższy okres względnego spokoju wewnętrznego w Wiecznym Mieście dobiegł końca. Pierwsze niepokoje zaczęły się już w latach 50. II w. p.n.e. Związane były z poborem do armii, która toczyła krwawe walki w Hiszpanii. Armia Rzymu była armią obywatelską, każdy mężczyzna zdolny do noszenia broni miał obowiązek w niej służyć. System ten powstał w czasach, gdy kampanie trwały jedynie w sezonie wojennym: od marca do października. W II w. p.n.e. legiony rzymskie stacjonowały w znacznej odległości od swojej stolicy i żołnierze przez wiele lat nie mogli wrócić do domu. Kiedy wreszcie nielicznym z nich udało się uzyskać zwolnienie z armii, nie otrzymywali żadnej odprawy. Wszystko, czym dysponowali, stanowiły oszczędności z łupów. W tym samym czasie arystokracja bogaciła się coraz bardziej. Wodzowie mieli ogromny udział w łupach, kupcy rzymscy niemal zmonopolizowali handel w basenie Morza Śródziemnego. Nożyce polaryzacji majątkowej rozwierały się w coraz większym stopniu. Tradycyjny świat rzymskich wartości, społeczeństwa o charakterze chłopskim, uległ zburzeniu. Co więcej, wolni i średnio zamożni chłopi stanowili dotąd trzon rzymskiej armii, a co za tym idzie wraz ze zmniejszaniem ich liczby malała liczba rzymskich żołnierzy.

Przeciwko temu wystąpił arystokratyczny reformator, Tyberiusz Semproniusz Grakchus, trybun ludowy w 133 p.n.e., który pragnął odnowić warstwę średnio zamożnych właścicieli ziemskich. Przedstawił on propozycję ustawy, na mocy której wykorzystać miano ziemie nabyte przez państwo rzymskie w okresie ekspansji na terenie Italii oraz majątki odebrane po II wojnie punickiej przedstawicielom społeczności italskich, którzy poparli Hannibala. Ziemia państwowa była jednak zajmowana przez wielkich właścicieli ziemskich. Gdyby Tyberiusz zdołał przeprowadzić swój projekt, państwo rzymskie odzyskałoby utraconą stabilność wewnętrzną. Tak się jednak nie stało. Zwyciężyły partykularne interesy nobilów i Tyberiusz zginął w walce na Forum Romanum.

W dziesięć lat po śmierci Tyberiusza jego dzieło próbował kontynuować brat Gajusz. Jednak pomimo przejściowych sukcesów skończył podobnie jak poprzednik — został zamordowany.

Problem uposażenia weteranów kończących służbę w armii rzymskiej stał się nieustającym zarzewiem konfliktu i w ostatecznym rozrachunku był jedną z najważniejszych przyczyn upadku Republiki. Żołnierze, nie dysponując żadnymi gwarancjami ze strony państwa, mogli pokładać nadzieję na spokojną starość jedynie w działalności swoich wodzów. To uzależnienie ułatwiało wykorzystywanie państwowej armii do celów prywatnych. Rozpoczął się okres wojen domowych.

Wielcy protagoniści tych czasów — Mariusz, Sulla, Cezar, Pompejusz, Krassus, Oktawian, Lepidus, Antoniusz — dążyli początkowo do zyskania osobistej sławy, podobnie jak ich przodkowie przez wieki, później jednak walka toczyła się już o osobiste bezpieczeństwo. Przegrani w wojnie domowej nie mieli prawa dalej istnieć.

Z pierwszego starcia w latach 80. I w. p.n.e., pomiędzy Mariuszem i Sullą, zwycięsko wyszedł Sulla, który przeprowadził szeroko zakrojoną reformę ustroju. Po krótkich samodzielnych rządach złożył władzę i wycofał się z życia publicznego. Wkrótce potem zmarł naturalną śmiercią. Druga z wojen domowych toczyła się pomiędzy Pompejuszem a Cezarem. Pompejusz poniósł klęskę pod Farsalos (48 p.n.e.) i wydawało się, że Cezar stanie się jedynowładcą. W idy marcowe 44 p.n.e. (15 marca) Cezar został zamordowany.

Mordercy chcieli przywrócić dawne zasady rządzące republiką, ale przeliczyli się. Cezar zyskał ogromną popularność i jego reformy miały poparcie społeczne. Mordercy musieli schronić się na Kapitol, by uniknąć samosądu. Władzę w mieście przejęli cezarianie. Pomiędzy nimi właśnie doszło do ostatecznej rozgrywki, w wyniku której republika upadła i powstał nowy ustrój zwany przez współczesnych badaczy pryncypatem.

Wprowadził go w życie Oktawian August, przybrany syn Cezara, mierny wódz, lecz genialny polityk i administrator. Wkrótce po zwycięstwie nad flotą Antoniusza i Kleopatry pod Akcjum (31 p.n.e.), „odnowił republikę” (27 p.n.e.) wprowadzając system rządów oparty na naczelnym zwierzchnictwie nad armią, władzy trybuńskiej (od 23 p.n.e.) oraz urzędzie najwyższego kapłana (pontifex maximus) (od śmierci Lepidusa 12 p.n.e.), które sprawował cesarz. August ograniczył liczbę senatorów do 600, wprowadził rozdzielenie dwóch stanów: ekwickiego i senatorskiego. Ekwici stali się podstawą administracji cesarskiej, obejmując stanowiska zakazane dla senatorów (najważniejsze to prefekci: floty, dostaw zboża, Egiptu oraz gwardii pretoriańskiej). Prowincje rzymskie zostały podzielone na senatorskie (z ograniczoną obsadą wojskową lub nawet w ogóle bez niej) i cesarskie (z pełną obsadą wojskową zależną od sytuacji międzynarodowej). Pojawił się również już wówczas kult cesarski, silny zwłaszcza w prowincjach, początkowo związany z kultem bogini Romy (= Rzymu). August zapewnił swoim żołnierzom odprawę po zakończeniu służby. Pozwalała ona na spokojne ułożenie życia. Żołnierze nie będący przed wstąpieniem do armii obywatelami rzymskimi, otrzymali w nagrodę również pełne prawa obywatelskie.

August zakreślił także granice imperium rzymskiego, które w toku dziejów uległy niewielkim tylko modyfikacjom. Po klęsce Warusa w Lesie Teutoburskim w Germanii, granice Cesarstwa oparły się o rzeki: Eufrat, Ren i Dunaj. Jedynymi, którzy powiększyli jeszcze jego zasięg byli: Klaudiusz — zajął Brytanię i Trajan — Dację, Mezopotamię.

W czasach Augusta rozkwitła również literatura i sztuka. Wergiliusz, Horacy, Owidiusz, Liwiusz tworzyli pod opieką jego i jego faworytów.

Po śmierci Augusta stopniowo powiększał się zakres władzy cesarskiej. Senat tracił na znaczeniu (wyjątkiem były tu rządy Trajana i Marka Aureliusza). Cesarze tego okresu dokonali także monumentalizacji Rzymu, który uległ licznym przebudowom. Aż do końca II w. n.e. powstawały nowe budowle, jedna wspanialsza od drugiej. Część z nich do dziś stanowi symbol Rzymu (Teatr Marcellusa, Panteon, Amfiteatr Flawijski zwany Koloseum, cesarskie Fora, które dzięki wykopaliskom ostatnich lat oglądać można w pełnej krasie).

Najwspanialszy okres w dziejach cesarskiego Rzymu to czasy tzw. dynastii Antoninów (kończy go śmierć Kommodusa w 192). Okresowi stabilności politycznej towarzyszył rozwój gospodarczy, widoczny przede wszystkim w miastach. Stopniowo poszerzał się zasięg języka łacińskiego, przede wszystkim poprzez osadnictwo weteranów, którzy w armii musieli posługiwać się łaciną. Powszechne było również rzymskie prawo i szkolnictwo. Doszło dzięki temu do kulturowej unifikacji zachodniej części basenu Morza Śródziemnego (na Wschodzie panowała greka). W 212 n.e. proces ten był już tak zaawansowany, że cesarz Karakalla nadał obywatelstwo rzymskie wszystkim mieszkańcom imperium.

W III w. nastąpił ostry kryzys, nasilony w latach 235–270. Imperium wyniszczały ciągłe wojny domowe, którym towarzyszyły najazdy barbarzyńców. Zwalczające się armie siały spustoszenie wśród cywilów i wyludnienie dotknęło całe regiony (najbardziej ucierpiały Galia, Dacja, Mezja i Tracja). Wielu ludzi straciło również życie w wyniku przeciągającej się zarazy. Postępująca inflacja i spadek wartości monety niszczyły gospodarkę. W życiu religijnym pojawił się nowy czynnik, chrześcijaństwo, które w tym okresie znajdowało się w opozycji do władzy cesarskiej.

Odnowicielem cesarstwa stał się Dioklecjan (284–305), który przeprowadził daleko idące reformy w armii i życiu politycznym cesarstwa. Dokonał pełnej deifikacji władzy cesarskiej, powiększył liczbę prowincji i w ten sposób ułatwił administrowanie nimi. Całe imperium podzielił na dwie części: Wschodnią i Zachodnią, tworząc w ten sposób podwaliny pod ostateczny podział cesarstwa, do którego doszło ponad sto lat później. Wzmocnił też obronę granic poprzez rozbudowę systemu fortyfikacji i stworzył armię taktyczną, której zadaniem było wzmocnienie sił nadgranicznych w najbardziej zagrożonych rejonach kraju. Wojsko rzymskie w coraz większym stopniu składało się z synów byłych żołnierzy i oddziałów barbarzyńskich. Dioklecjan wprowadził również ceny maksymalne na wiele produktów, próbując ograniczyć w ten sposób inflację.

Konstantyn Wielki, kolejny z wielkich władców Późnego Cesarstwa, doprowadził do przemiany religijnej silnie faworyzując zwalczane dotąd chrześcijaństwo. Kontynuował też reformy Dioklecjana w sferze wojskowej. Nieśmiertelność zyskał jednak dzięki założeniu, na miejscu dawnego miasteczka Bizantion, nowej stolicy cesarskiej: Konstantynopola.

Jeden z następców Konstantyna, Julian (361–363), próbował odwrócić tok dziejów i odnowić religię pogańską. Jednak panował za krótko (18 miesięcy), by zapoczątkowane przez niego reformy mogły odnieść skutek. Zginął w wojnie przeciw Persji.

Ostatnim z wielkich władców imperium był Teodozjusz Wielki, który poprawił stosunki cesarstwa z Gotami, zdusił opozycję ariańską, zakazał kultów pogańskich, a tuż przed śmiercią doprowadził do usankcjonowania podziału cesarstwa na część wschodnią i zachodnią. Następną zakończoną sukcesem próbę zjednoczenia państwa rzymskiego przeprowadził dopiero Justynian w 1. połowie VI w., lecz nie przetrwała ona jego śmierci.

Humanistyka

Zawiązek rzymskiej literatury w poezji stanowiły ludowe pieśni obrzędowe, bohaterskie i żołnierskie, pieśni religijne (pieśń saliów, Carmen Fratrum Arvalium; fratres arvales). Ich miarą wierszową był tzw. wiersz saturnijski. Początek prozie dały m.in. zapiski cenzorów (commentarii) i pontyfików (annales maximi — formuły modlitw, fasti, wydarzenia bieżące), głównie zaś prawo dwunastu tablic. Za najwcześniejszego pisarza uchodzi Appiusz Klaudiusz Cekus, cenzor z 312 p.n.e., autor pierwszej opublikowanej mowy. Początki dramatu są związane z ludową farsą — atellaną i mimem. W dalszym rozwoju literatura rzymska uległa wpływom greckim (Wielka Grecja).

Okres I, tzw. archaiczny (240–80 p.n.e.). Początek właściwej literatury wiąże się z wystawieniem w Rzymie (240) tragedii i komedii greckich w łacińskiej przeróbce Liwiusza Andronikusa, który jako tłumacz Odysei i autor chóralnej pieśni religijnej dał również początek epice i liryce rzymskiej. W tragedii naśladowali go Newiusz, Enniusz, Pakuwiusz i Akcjusz, w komedii — m.in. Newiusz, Plaut, Stacjusz, Terencjusz. Atellana i mim uzyskały rangę gatunku literackiego. Epikę wzbogacili Newiusz i Enniusz, którzy wprowadzili do niej heksametr. Satyra otrzymała właściwą jej odtąd postać (Lucyliusz). Na przełomie II i I w. pojawił się epigram, a w związku ze wzrastającą pozycją polityczną Rzymu powstała historiografia, początkowo w języku greckim (m.in. Fabiusz Piktor), od czasów Katona Starszego Cenzora — w języku łacińskim. Prócz historii Rzymu Katon Starszy Cenzor zajął się również dziejami miast italskich i krajów pozaitalskich. Naśladowali go w tym „starsi” i „młodsi” annaliści. Pojawiły się pierwsze monografie wojen, prace antykwaryczne oraz pamiętniki mężów stanu i wodzów. W II w. Rzymianie zetknęli się z filozofią grecką, zaś pod wpływem Średniej Stoi zaczęła się rozwijać nauka prawa rzymskiego. Rozwijała się także wymowa polityczna (m.in. bracia Grakchowie) i sądowa — ukazały się pierwsze podręczniki retoryki i rozprawy dotyczące języka, teorii literatury i krytyki literackiej. W okresie II, zwanym cycerońskim (80–30 p.n.e.), rozwijała się filozofia (Cyceron, Lukrecjusz), wymowa (Cyceron, Hortensjusz), historiografia w postaci autobiografii (Cezar), monografii (Salustiusz) i biografii — zapoczątkowanej przez Neposa. Naukę reprezentowała twórczość Warrona, a w nauce prawa zasłużył się m.in. Sulpicjusz Rufus, w poezji — m.in. Katullus. Okres III, augustowski (30 p.n.e.–14 n.e.), zwany był też złotym wiekiem poezji rzymskiej. Patronował mu cesarz Oktawian August, który w literaturze widział ważny czynnik realizacji swej ideologii. Tej sprawie poświęcił swą twórczość epik rzymski Wergiliusz i, częściowo, liryk Horacy. Około połowy I w. powstała elegia miłosna (Gallus), którą do rozkwitu doprowadzili Tibullus, Propercjusz i Owidiusz. W historiografii zasłużyli się m.in. Liwiusz i Trogus (pierwsza historia powszechna Historiae Philippicae). W okresie upadku republiki miejsce wymowy politycznej zajęły popisowe deklamacje, naukę prawa kontynuował Labeon, naukę o języku — Weriusz Flakkus (leksykon De verborum significatu). Witruwiusz dał cenne dzieło o architekturze. Okres IV, cesarski (I–V w.). Literatura I i II w. pozostawała pod wpływem retoryki (Seneka Starszy, Kwintylian), w wymowie utrzymywały się deklamacje. Filozofię reprezentował Seneka Młodszy, historiografię — m.in. Tacyt i Swetoniusz. Nauka przejawiała tendencje encyklopedyczne (Pliniusz Starszy) oraz specjalistyczne: geograficzne (Pomponiusz Mela), rolnicze (Kolumela), prawnicze (Salwiusz Julianus), filozoficzne (Askoniusz Pedianus), historyczno-literackie (Geliusz). Prozę literacką (romans) reprezentowali Petroniusz i Apulejusz, a zretoryzowana poezja miała przedstawicieli w epice (Lukan, Stacjusz, Waleriusz Flakkus), w liryce (Kalpurniusz Sykulus), w satyrze (Persjusz, Juwenalis) i w epigramacie (Marcjalis). Fedrus dał początek rzymskiej bajce. Najwybitniejszym dramatopisarzem był Seneka Młodszy. Atellana i mim wyparły komedię, pojawiła się pantomima. Od III w. następował stopniowy upadek piśmiennictwa, wyjątek stanowiło prawo (Papinian, Ulpian). W poezji na uwagę zasługują Klaudian i Rutyliusz Namacjanus, w wymowie — Symmachus, w historiografii — Ammianus Marcellinus i historycy cesarstwa rzymskiego. Powstawała literatura chrześcijańska — działali apologeci (m.in. Tertulian, Minucjusz Feliks, Cyprian, Arnobiusz Starszy, Laktancjusz), filozofowie — Św. Augustyn, tłumacz Wulgaty — Hieronim ze Strydonu, poeci, autorzy hymnów — Ambroży i Prudencjusz (zwany chrześcijańskim Horacym). Ostatnim wielkim dziełem nauki starożytnnej było skodyfikowanie, na polecenie Justyniana I Wielkiego, prawa rzymskiego, dokonane przez Triboniana.

Religia

Religia Rzymian była kultem politeistycznym. Jej zawiązek stanowiły prawdopodobnie elementy wierzeń indoeuropejskich, m.in. kult nieba, z jego zjawiskami atmosferycznymi, i kult ogniska. Główną cechą pierwotnej religii Rzymian była wiara w bezosobowe bóstwo (numen), a raczej w siłę przejawiającą się w każdym zjawisku (np. w blasku błyskawicy, kiełkowaniu ziarna, dobrym lub złym stanie bydła). Akty kultu (niewątpliwie o charakterze magicznym) miały na celu unieszkodliwienie owych mocy bądź pozyskanie ich przychylności i skłonienie do działania w pożądanym kierunku — stąd ścisły formalizm modlitw i obrzędów. Kultem rzymskim był prawdopodobnie również kult przodków, przejawiający się w czci manów, geniusza ojca rodziny, w wierze w życie pozagrobowe i kontakty zmarłych z żywymi. W miarę wzrostu znaczenia Rzymu do kultu włączano bóstwa ludów wchodzących w granice rzymskich posiadłości, np. sabińskiego Kwiryna. Kiedy Rzym objął przewodnictwo w Związku Latyńskim, Iuppiter Latiaris ( Jupiter), bóstwo tego związku, stał się naczelnym bogiem Rzymian. Trwały ślad panowania i religijnego wpływu Etrusków pozostał m.in. w kulcie triady głównych bóstw rzymskich: Jowisza, Junony i Minerwy, w ich antropomorficznych wyobrażeniach, umieszczonych w świątyni na Kapitolu (koniec VI w. p.n.e.), w sztuce wróżbiarskiej (tzw. disciplina etrusca), w walkach gladiatorów, uświetniających początkowo obrzędy pogrzebowe, i być może w zwyczaju wprowadzania do konduktu pogrzebowego masek przodków. Przyjęcie przez Tarkwiniuszów greckich Ksiąg sybilińskich ( sybilla) przyspieszyło proces hellenizacji religii rzymskiej. Wprowadzane bóstwa greckie utożsamiano (na zasadzie podobieństwa cech) z bóstwami rzymskimi, które, z wyjątkiem nazwy, przejmowały nieznany w Rzymie mit i wyobrażenie plastyczne swych greckich wzorów. Nowym bóstwom wznoszono liczne świątynie. W 217 p.n.e. ustanowiono, na wzór grecki, kult 12 wielkich bogów (Consentes Dei) zestawianych parami: Jowisz — Junona, Neptun — Minerwa, Mars — Wenus, Apollo — Diana, Wulkan — Westa, Merkury — Ceres. W tym czasie wszedł w życie również kult bóstw uosabiających cnoty i ideały arystokracji rzymskiej: Pietas [‘pobożność’], Fides [‘wierność’], Virtus [‘cnota’], Konkordia [‘zgoda’], Wiktoria [‘zwycięstwo’] itp. Z obrzędów obcych kultów zachowano tylko zgodne z duchem religii rzymskiej. Na straży kultu stali kapłani (sacerdotes), urzędnicy pochodzący z wyboru, zorganizowani w kolegia (pontyfikowie, augurowie, haruspikowie) i bractwa (m.in. saliowie, luperkowie, fecjałowie). W kultach prywatnych, skupionych wokół bóstw domowych (larów, penatów, manów, geniusza pana domu), ofiarnikiem był ojciec rodziny. Po podboju Grecji (146 p.n.e.) Rzym znalazł się pod wpływem prądów hellenistycznych. Zaszły wówczas duże zmiany w życiu religijnym Rzymian. Zanikała religia tradycyjna, a pojawiły się kulty bóstw wschodnich, m.in. Kybele, Izydy, Mitry, rozpowszechniła się astrologia i praktyki magiczne. Senat, nadużywając praktyk wróżbiarskich do celów politycznych, przyczynił się do obniżenia autorytetu kapłanów w społeczeństwie. Religia starorzymska nie była w stanie zaspokoić potrzeb ówczesnego człowieka. Jedni wśród przeciwności życiowych szukali pociechy w nauce o szczęściu w życiu pozagrobowym ( misteria), inni — w systemach filozoficznych (głównie epikureizmie i stoicyzmie). W zamierzeniu władców rolę czynnika zespalającego ludy imperium miał odegrać kult cesarzy. Pojawiły się tendencje monoteistyczne. Wśród owych licznych wierzeń chrześcijaństwo torowało sobie drogę do roli jedynej religii w państwie. Cesarz Teodozjusz I Wielki zakazując (392) pogańskich praktyk religijnych położył oficjalnie kres religii rzymskiej. Jej elementy przetrwały jednak w niektórych obrzędach chrześcijańskich i praktykach ludowych.

Armia i wojsko

Armia rzymska do I w. p.n.e. miała charakter obywatelskiego pospolitego ruszenia, zwoływanego w razie potrzeby. Obowiązek służby wojskowej obejmował wszystkich posiadających ziemię mężczyzn w wieku 17–46 lat. Żołnierze sami ponosili koszty uzbrojenia i ekwipunku, dlatego w organizacji wojska rzymskiego decydującą rolę odgrywał w tym czasie cenzus majątkowy. Podstawową jednostką organizacyjną był legion, składający się z 60 centurii. Do czasów wojen punickich zasadnicze siły zbrojne Rzymu składały się z 4 legionów. Na czele legionu (później 2 legionów) stał konsul, wyższymi oficerami byli trybunowie wojskowi. Początkowo żołnierz rzymski był uzbrojony na wzór grecki w ciężką włócznię (hasta), miecz, lekki pancerz, okrągłą tarczę, hełm i nagolenice. Piechota walczyła w falandze, jazda odgrywała rolę pomocniczą. W okresie wojen samnickich (343–290) falanga okazała się nieprzydatna w trudnym, górskim terenie, gdzie przeciwnik stosował odmienny system walki (broń miotającą). Dawne centurie zastąpiono więc 30 manipułami, falangę szykiem manipularnym; utworzono 3 rzuty ciężkozbrojnej piechoty (kolejno hastati, principes i triarii) po 10 manipułów. Dawna zasada podziału na podstawie cenzusu została zastąpiona kryterium indywidualnych walorów żołnierza, jak wyszkolenie, sprawność, a zwłaszcza wiek, według którego przydzielano do poszczególnych rzutów (hastati — do 24 lat, principes — do 30, triarii — do 46). Jazda legionu dzieliła się na 10 oddziałów (turmae) po 30 ludzi. Zasadniczych reform dokonał w końcu II w. rzymski wódz, Mariusz. Wobec nieustannie wzrastającej liczby pozbawionych majątku obywateli rzymskich i wynikających stąd trudności rekrutacyjnych, Mariusz dopuścił do służby ochotników spośród proletariatu, otwierając drogę do przekształcenia wojska rzymskiego w zaciężną armię zawodową. Nastąpiły także zmiany w organizacji i taktyce — legion został podzielony na 10 kohort po 3 manipuły, złagodzono zasadę ustawiania do boju w 3 rzutach. W taktyce rzymskiej dużą rolę odgrywały obozy warowne (castra), zakładane według ściśle określonego planu, który przetrwał z małymi zmianami do końca istnienia rzymskiej wojskowości. Stanowiły one miejsca noclegu lub schronienia w wypadku odwrotu, punkty oparcia w operacjach wojennych oraz miejsca zamieszkania podczas dłuższych postojów (zimowe i letnie).

Rzymska sztuka wojenna przeżywała szczególny rozkwit za Cezara. Właściwym twórcą wojska stałego, opartego na zaciągu, był Oktawian August. Regularną armię rozmieszczono w prowincjach nadgranicznych (głównie nad Renem i Dunajem) i pod koniec rządów Oktawiana Augusta liczyła ona 25 legionów; później liczba legionów wzrosła do 30, a ponadto istniały oddziały pomocnicze (auxilia). Ogólna liczebność armii sięgała około 250 tys. żołnierzy. Legiony w okresie dynastii julijsko-klaudyjskiej (27 p.n.e.–68 n.e.) rekrutowały się z mieszkańców Italii. Od rządów Wespazjana (69–79) rozpoczęła się rekrutacja z mieszkańców prowincji, a od czasów Hadriana (117–138) mieszkańcy prowincji służyli na terenie tych prowincji, z których pochodzili. Oddziały pomocnicze rekrutowały się z nieobywateli, którzy po ukończeniu służby wojskowej uzyskiwali prawa obywatelskie. Służba trwała 25–30, czasem nawet 40 lat. W uprzywilejowanej sytuacji znajdowali się stacjonujący w bezpośredniej bliskości Rzymu pretorianie; specjalne oddziały pełniły służbę porządkową w Rzymie (cohortes urbanae i cohortes vigilum, tj. kohorty miejskie i oddziały straży pożarnej). Po odbyciu służby wojskowej weterani otrzymywali odprawy pieniężne oraz działki ziemi — osiedlali się zazwyczaj w pobliżu miejsca stacjonowania ich legionów. W okresie cesarstwa armia stała się podstawą władzy cesarzy, równocześnie zaś odgrywała coraz większą rolę jako czynnik polityczny, decydujący często w sprawach wewnętrznych państwa. W wyniku reform Dioklecjana (284–305) i Konstantyna Wielkiego (306–337) wojsko rzymskie zostało podzielone na wojska graniczne (limitanei), stale znajdujące się w określonym pasie granicznym, oraz polowe (comitatenses ), tworzące strategiczny odwód wewnątrz kraju, w razie potrzeby przerzucany z jednej granicy na drugą. Podniesiono stan liczebny armii (znacznie powyżej pół miliona żołnierzy), wprowadzając przymusowy pobór rekrutów. Przyjmowano także do armii barbarzyńców, a nawet całe ich oddziały.

Flota nie odgrywała w wojsku rzymskim większej roli. Pierwszą większą flotę wystawiono 260 p.n.e., podczas I wojny punickiej, następnie rozbudował ją Pompejusz Wielki i Cezar. Stała flota powstała za Oktawiana Augusta. W okresie późniejszym istniały też floty prowincjonalne (classis Pontica, classis Britannica) oraz rzeczne — na Renie, Rodanie, Dunaju i Eufracie. Główną bazę stanowiły porty w Misenum i Rawennie.