Dramat współczesny - "Kartoteka".

„Kartoteka” Różewicza należy do tradycji dramatu, w którym dokonuje się aktu kreacji świata przedstawionego. Już w komentarzu autor stwierdza, że jego bohater nie jest wyposażony w podstawowe elementy charakterystyki, takiej jak wygląd, wiek, zawód. Nie ma imienia. Bohater nie wykonuje żadnych czynności, leży w łóżku, a jego działa nie sceniczne jest ograniczone do zamordowania Chóru Starców czy próby samobójstwa.

Kompozycja świata realizuje się w „Kartotece” przez swobodny układ scen, bez powiązania więzami motywacji przyczynowej. Pojawiające się na scenie osoby i sytuacje następują po sobie na zasadzie swobodnego wyliczania. W konstrukcji poszczególnych scen występuje nadrealizm, poetyka snów, groteska, symbolizm. Monologi Bohatera dotyczą jego usytuowania w świecie przedstawionym, prezentują go jako postać, która nie ma świadomości celu istnienia i działania. Na scenie ukazują się osoby, które pozostają z Bohaterem w różnego typu związkach. Są to związki z najbliższą rodziną i zupełnie przypadkowe stosunki z osobami pojawiającymi się w życiu Bohatera. W oczach rodziców Bohater pozostaje dzieckiem, które się wychowuje. Dla Tłustej Kobiety jest młodzieńcem, podglądającym ją w kąpieli Każda z postaci dramatu utożsamia osobowość Bohatera z rolą, która przypadkowo ukształtowała się we wzajemnych kontaktach. Postępowanie postaci „Kartoteki” jest aktualizacją pewnych stereotypów myślowych, określających stosunki jednostki do innych ludzi. To, co istnieje na zewnątrz Bohatera, to tylko funkcjonujące w świadomości innych różne jego role pojmowane w kategoriach stosowanych automatycznie schematów myślowych i działania. Role te nie tworzą całości, nie składają się na pełny obraz osobowości, można je tylko zebrać jako pewien zbiór elementów kartoteki.
W ten sposób w dramacie Różewicza została ukazana dezintegracja osobowości ludzkiej. Luźnemu układowi poszczególnych scen, odpowiadają cechy wewnętrznej budowy dialogów. Każdy z rozmówców mówi o czymś innym. Zostają zachowane pewne czysto werbalne pozory porozumienia. Znaczeniowe relacje między rozmówcami sprowadzają się do absurdalnej sprzeczności.

W dramacie jest wiele przykładów demaskowania zużycia znaczeniowego słów, stereotypów, automatyzmu językowego. Wyrazem automatycznego posługiwania się formułami językowymi są teksy z gazety i utworów literackich, np. Chór Starców wygłasza strofę „Ody do młodości”. Bohater i Chór Starców wypowiadają w różnych momentach słowa nie powiązane znaczeniowo, wzięte jakby ze słownika, oparte tylko na skojarzeniach dźwiękowych.
W „Kartotece” zostało zachwiane przekonanie o możliwości kontaktów międzyludzkich, gdyż język - podstawowe źródło komunikowania się ludzi - został pozbawiony tej funkcji.

Dramat Tadeusza Różewicza jest przykładem współczesnego dramatu awangardowego. Nawiązuje w nim autor do europejskiego teatru absurdu, który rozwinął się we Francji w latach '50. Za jego twórców uchodzą: Arthur Adamow, Samuel Beckett, Eugene Jenesco, Jean Geuet. Jest to Wielka Czwórka dramaturgów. W Polsce prekursrem teatru absurdu był Witkacy.

"Teatr abstrakcyjny. Dramat czysty. (...) Postacie bez charakterów. Kukły. Osoby bez twarzy. Raczej: puste ramy, które aktorzy mogą wypełnić własną twarzą, postacią, duchem, ciałem i kośćmi. W słowach wypowiadanych bez związku logicznego i pozbawionych sensu, mogą umieszczać co chcą; (...) Komizm, wartości dramatyczne, humor, samych siebie." /Janesco/

Teatr absurdu wyrasta ze świadomości wyczerpania się form zastanych, był poszukiwaniem takich form teatralnych, które sprostałyby nowej, trudnej i porażającej wiedzy o świecie i człowieku.

1) Bohater
Bohaterem sztuki jest człowiek bez określonego wieku, zajęcia i wyglądu. Bohater nasz często przestaje być bohaterem opowiadania i zastępują go inni ludzie, którzy też są bohaterami --> Różewicz nie wie, czy te postacie zasługują na miano bohaterów.
a) ma wiele imion
b) pozbawiony jest indywidualnej osobowości
c) można określić jego tożsamość pokoleniową (pokolenie Kolumbów)
d) jest bierny (leży w łóżku, przyjmuje pozycję horyzontalną), często odwraca się od tego co dzieje się na scenie, jego działanie ogranicza się do picia kawy, rozmów, przysłuchiwania się - szczątkowe formy sytuacji życiowych. Jedyną osoba, która go inspiruje do normalnych zachowań jest wujek, który reprezentuje przedwojenny system wartości.
To antybohater (bohater w dramacie klasycznym był organizatorem akcji). Można go określić także mianem Jedermana lub Everymena.

2) Akcja
a) nie ma tradycyjnej akcji, respektującej zasadę przyczyna-skutek, nie ma punktu kulminacyjnego, rozwiązania, dramat ma strukturę otwartą, można by swobodnie zmienić kolejność epizodów, bo kolejność scen i dialogów jest przypadkowa i nieuzasadniona. Kompozycja jest fragmentaryczna, niespójna, przypomina sen, w którym panują inne prawa niż w logice jawy. Rzeczywistość dramatu można uznać za projekcję podświadomości bohatera.
b) na scenie obok przechodniów i bohatera występuje chór:
- stara się mobilizować Bohatera do działania
- komentuje treść rozmów, lecz najczęściej niedorzecznie (bezsensownie)
- cytuje fragmenty gazet, słowników
Chór nie pełni tradycyjnej funkcji, nie jest autorytetem moralnym, nie tworzy nastroju powagi. Starzy zostają zabici przez bohatera współczesnego świata, lecz nadal działają (element groteski rodem z Witkacego).

3) Przestrzeń
Jedno miejsce staje się jednocześnie pokojem, ulicą, kawiarnią i biurem. Przestrzeń jest syntezą najbliższego świata, jest symultaniczna.

4) Czas
Czas sceniczny jest jeden, ale czas fabularny, który ujawnia się w rozmowach jest różny. Bohater ma jednocześnie kilka, kilkanaście i kilkadziesiąt lat. Czas jest synchroniczny, bo przeplatają się wczoraj i dziś.

5) Język
a) dialogi tradycyjne posiadające funkcję komunikatywną, wymiana myśli
b) "dialogi pozorne"
c) wypowiadanie przypadkowych kwestii, brak porozumienia (np. z rodzicami)
d) w tekście występują aluzje do utworów literackich, np. Kochanowskiego, Wyspiańskiego; postaci posługują się często zbanalizowanymi frazesami stylu dziennikarskiego i peerelowskiej nowomowy, co ma ośmieszyć stereotypy mówienia i myślenia
e) chór często wypowiada przysłowia, wiersze, wyliczanki
Różewicz podkreśla, że we współczesnym świecie język przestaje służyć porozumieniu. Często zasłania prawdę, manipuluje nią, tworzy świat fikcji. Montaż obrazów i cytaty różnorodnych wypowiedzi przypominają technikę collage'u.

6) Konwencje dramatu
a) realistyczna
- postaci występują w określonych rolach społecznych, mowa jest o wydarzeniach historycznych
b) poetycka polegająca na wprowadzeniu planu onirycznego, który ma wymowę metafizyczną (plan oniryczny ukazuje podświadomość bohatera, jego postrzeganie rzeczywistości, pozbawionej porządku i hierarchii wartości)
c) groteska
- wyolbrzymienie niektórych elementów scenografii (łóżko, krzesła)
- mieszanie różnorodnych elementów języka
- postać Pana z Przedziałkiem (zamienia się w psa)

Utwór Różewicza jest nowatorski i oryginalny. Został nazwany dramatem absurdu.