Buntownicy literatury polskiej na wybranych przykładach

"Bunt" to słowo, które jednych przeraża, innym pozostawia nadzieję na zmianę sytuacji. Według jednych to siła destrukcyjna, niszcząca stabilny układ polityczny, prawo, porządek czy obowiązujący system wartości. Dla innych to szansa na osiągnięcie celu, możliwość sukcesu,. Buntownik, przeklinany lub wynoszony do rangi symbolu, człowiek nie mogący poradzić sobie z otaczającą go rzeczywistością. Nie umie znaleźć swojego miejsca w życiu. Jego postawa może mieć wiele uwarunkowań i jest zazwyczaj indywidualna, zależna od osobowości. Bunt bierze się z potrzeby ulepszenia siebie i świata. Najczęściej wymaga to wiele wysiłku i trudu. Czy rzeczywiście, by coś zmienić należy się buntować? Motyw buntownika bardzo często pojawia się w literaturze różnych epok.

Pierwsze dzieła prezentujące postać buntownika mamy już w odrodzeniu. Należy zwrócić uwagę na "Treny"J. Kochanowskiego. Są one dowodem ojcowskiej miłości i rozpaczy po śmierci ukochanej córki. "Treny"odzwierciedlają kryzys filozoficzny poety, załamanie się wiary w prawdziwość filozofii, stoicyzmu, której dotąd hołdował. Filozofia ta wydaje się być nieprawdziwa w obliczu nieszczęścia jakie go spotyka. Potwierdza to "Tren 9"gdzie w obliczu śmierci Urszuli upada dotychczasowy system wartości poety. W "Trenie 10"rozpacz ojca osiąga punkt kulminacyjny. Stawia sobie pytanie: czy gdzieś w ogóle jest jego córka?. Po chwili zmartwienia nadchodzi jednak czas ukojenia pod "opiekuńczymi skrzydłami"Boga. Bunt Kochanowskiego jest więc krótkotrwały.

Obraz buntownika wyraźnie przedstawia epoka romantyzmu. Romantyzm to epoka, która nad wszystko eksponuje uczuciowość oraz tragizm postaci. Są to cechy, które charakteryzują Wertera i Giaura, dwóch bohaterów romantycznych, którzy choć diametralnie różnią się od siebie, postępują zgodnie z zasadami romantyzmu.Werter ukazuje nam się jako człowiek egzaltowany i wrażliwy, a przy tym niesłychanie prostolinijny i uczciwy, nie będący w stanie skrzywdzić nawet muchy. Giaur z kolei jest zdolny zarówno do wielkiej miłości jak i do popełnienia morderstwa. Najbardziej na świecie ceni on miłość i wolność, dla których zabija Hassana – dlatego czasem jest nazywany „szlachetnym zbrodniarzem”.Werter jest osobą zbuntowaną przeciwko zastanej rzeczywistości, przeciwko dumnej i zawistnej arystokracji, której całe życie to bezpardonowa walka o zaszczyty i sławę. Giaur jest bojownikiem o wolność, buntuje się przeciwko zniewoleniu kiedyś potężnej Grecji przez Turków oraz przeciwko obyczajowości Wschodu zezwalającej na posiadanie niewolników.Stosunek do życia jest w przypadku obu bohaterów dokładnie odwrotny: Werter jest człowiekiem melancholijnym, lubiącym spokój, samotne spacery, podziwianie piękna i wspaniałości natury. Giaur gardzi takim trybem życia: „Na ucztach, w bojach, z kielichem, z kindżałem, Zawsze spokojność gnuśną pogardzałem”

Polscy romantycy , wśród których należy wymienić A. Mickiewicza i J. Słowackiego problematykę zbuntowanego człowieka przyjęli za jeden z priorytetów swej twórczości. Wynikało to z uwarunkowań historycznych i tendencji w literaturze polskiej tego okresu. Do kolejnego dzieła A. Mickiewicza poruszającego rolę buntowniczej jednostki zaliczyć należy III cz. "Dziadów". Nieokiełznane postępowanie głównego bohatera - Konrada, ma swój kulminacyjny punkt w "Wielkiej Improwizacji". Zawarty w nim romantyczny bunt Konrada przeciw Bogu ujmuje typowy dla epoki indywidualizm i mesjanizm. Ponownie jak wcześniej u Kochanowskiego, spotykamy się tu z buntownikiem sprzeciwiającym się woli Boga. Wysuwa on żądania, które nie wywołują u Stwórcy żadnej reakcji. Bóg milczy, co jeszcze bardziej potęguje gniew poety. Uważa siebie za równego Panu. Konrad solidaryzuje się z umęczonym pod pręgierzem zaborców narodem. Wykazuje swoją miłość do ojczyzny, pragnie od Boga wsparcia i sprzeciwia się temu, że go nie otrzymuje. Przepełniony jest uczuciem i przez to wyrzuca Stwórcy obojętność wobec Polski.

Nieco inną sylwetkę romantycznego buntownika przedstawia nam J. Słowacki w "Kordianie". W utworze tym główny bohater sprzeciwia się panowaniu cara w Polsce, staje się bojownikiem o wolność ojczyzny. Kordian samotnie podejmuje misję dokonania zamachu na cara. Własnemu buntowi ma jednak przeciwstawione racjonalne argumenty obalające słuszność takiego czynu. Wina za grzech królobójstwa spadłaby na cały naród i on zapłaciłby karę. Buntowniczy bohater Słowackiego, rażony niemocą i miotany zmiennymi emocjami, nie jest w stanie sprostać postawionemu sobie zadaniu. Można rzec, iż mamy tutaj do czynienia z "papierowym buntownikiem", który jedynie dużo mówi i wiele deklaruje, a w gruncie rzeczy nic nie robi. Bohater wierzy, że zbijając cara uratuje ojczyznę, ale straci tym samym możliwość zbawienia. Idea przyświecająca buntownikowi ma charakter stały i oparta została na nadziei wyzwolenia.

Odmienną postawę bohatera zbuntowanego dostrzegamy w pozytywizmie.
W utworze E. Orzeszkowej "Nad Niemnem"przykładem buntownika jest Witold.Syn B. Korczyńskiego, przejęty jest pracą i reformami społecznymi. Bunt przeciwko rzeczywistości wynika u niego z młodego wieku. Ten młody buntownik dostrzega marność życia jakie prowadzą dorośli, wytyka im wady wynikające z niedouczenia i nonszalancji wobec otaczającej ich przyrody. Denerwuje go bierność i małostkowość ludzi, od których zależy los kraju.

Reprezentantem tej samej epoki co Orzeszkowa jest B. Prus. W swej powieści pt. "Lalka"ukazuje nam bohatera S. Wokulskiego, o którym możemy się wyrazić "buntownik z miłości". Posiada on cechy romantyka i pozytywisty. Jego zbuntowana postawa wynika z kompleksu niższości, niesłusznie przypisanej mu przez oblubienicę - arystokratkę Izabelę Łęcką. Miłość do Izabeli napotyka na trudności przede wszystkim spowodowane różnicami społecznymi. Dlatego ma ona cechy miłości romantycznej, dla której przeszkodą stają się koligacje i układy społeczne. To staje się przyczyną jego zbuntowania.

W następnej epoce literackiej tzn. w Młodej Polsce, możemy dostrzec kolejny raz utwory obrazujące kryzys zaufania do Boga i upadek dawnych wartości. Chodzi zatem o "Hymn"Jana Kasprowicza, który oskarżają Boga o to, iż jest Stwórcą zła. Zbuntowanie podmiotu lirycznego staje się efektem panującego na świecie zła i przekonania o marności ludzkiego życia. Dochodzi do głosu filozofia katastroficzna, zakładająca rychły upadek i zagładę Ziemi. Podobnie jak to stało się w przypadku J. Kochanowskiego, Kasprowicz w późniejszej twórczości pragnie pożegnania z Bogiem.

Kolejnym utworem opiewającym tematykę buntu są "Ludzie bezdomni"Żeromskiego. Występujący w tej powieści buntownik to doktor Judym. Bunt, będący zarazem podstawą jego egzystencji zwrócony został przeciwko ludziom wykształconym, którzy nie potrafią spożytkować posiadanej wiedzy dla dobra ogółu. To boli Judyma, który nic nie jest w stanie poradzić na obojętność ludzi. Czary goryczy dopełnia fakt osobistego tragizmu. Bohater musi wybierać między poświęceniem się całkowicie pracy społecznej, a Joasią. W tym przypadku jego zbuntowana osobowość wybiera pracę dla ludzi, przez co też nie zostaje uszczęśliwiony.

Innym utworem Żeromskiego napisanym w dwudziestoleciu międzywojennym jest "Przedwiośnie". W utworze tym zbuntowaną jednostką okazuje się Cezary Baryka. Jest on zawiedziony panującą rzeczywistością po odzyskaniu przez Polskę niepodległości. Wielkie nadzieje jakie wiązał z wyzwoleniem ojczyzny nie spełniają się. Widzi bezsens życia, które niewiele się zmieniło, odrażają go spory polityczne i brak programu uzdrowienia kraju. Bunt przeciwko zaistniałej sytuacji prawdopodobnie wpływa na przyłączenie się do demonstracji robotniczej maszerującej na Belweder.

Motyw buntu i sprzeciwu możemy zaobserwować również w innych utworach międzywojnia. „Ferdydurke” Gombrowicza jest to powieść o buncie przeciw wszechwładzy i wszechobecności formy. Aby się od wszelkiej formy wyzwolić, Józio wędruje do kolejnych środowisk: szkoły, z której ucieczka jest buntem przeciwko skostniałej „gębie i pupie” szkolnej; mieszczańskiego domu stwarzającego wrażenie nowoczesności, gdzie udaje się Józiowi skompromitować pseudo-bunt Młodziakowej wobec tradycji. Kolejne ucieczki (bunty) Józia potwierdzają, że przed gębą nie ma ucieczki. Jest to również utwór stanowiący bunt przeciwko tradycyjnej formie powieści.

W „Szewcach” Witkiewicza wszystkie rewolucje były wynikiem niezadowolenia i chęci panowania. Szewcy nie mogli pogodzić się z tym, że warstwy panujące (arystokracja, inteligencja) prowadzą życie na innym poziomie, jedzą bardziej wykwintne jedzenie, bawią się, więc rewolucja, bunt jest drogą zdobycia tych przywilejów.

W totalitarnym państwie przedstawionym w utworze „Mistrz i Małgorzata” Bułhakowa wszelkie przejawy wolności są groźne dla systemu, więc tłumi się je brutalnie. Taką zbuntowaną osobą w rzeczywistości realnego socjalizmu Moskwy jest Mistrz, który odważył się myśleć inaczej niż narzuca to obowiązująca ideologia i pisać o tym. W Rosji porewolucyjnej rzeczywistość kreuje człowiek, nie ma miejsca na siły nadprzyrodzone, jak Bóg czy Szatan, toteż opowieść Mistrza o Poncjuszu Piłacie jest świadectwem zbyt groźnej samowoli w myśleniu.

W „Procesie” Kafki, widzimy bunt aresztowanego urzędnika, próbującego wydostać się z niewoli prawa. Prawo zniewala, ogranicza. K. próbuje walczyć, nie chce się zgodzić z absurdalną sytuacją, nie może się bronić, buntuje się, próbuje dostać się do sądu, walczyć o siebie, udowodnić swoją niewinność. Działanie K. w celu udowodnienia swojej niewinności niczego nie zmieniło. W systemie totalitarnym zostało z góry założone, iż jest winny i nic nie mogło tego zmienić. Bunt K. był jałowy, niemocny, bezbronny wobec sytuacji, w której się znalazł. Jednostka w totalitaryzmie jest bezradna, zależna, nie ma znaczenia, próbuje się buntować, choć z góry jej działania są skazane na niepowodzenie, nie jest w stanie zmienić systemu, który jest zbyt silny, a ona niestety zbyt słaba. Bunt przynosi niepokój, poczucie bezsilności, samotności i w końcu prowadzi do śmierci.

Bunt jest zjawiskiem nieodzownie towarzyszącym ludziom, zarówno w przeszłości jak i w teraźniejszości. Bunt sprawia, że człowiek się rozwija, stwarza nowe rzeczy, dzięki którym idzie naprzód i nie pozostaje bierny, pragnie zmian. Głównym celem buntu jest poprawa życia. Choć wielu buntowników nie osiągnie swoich celów, nie uda im się postawić na swoim za jakiś czas znajdzie się ktoś inny, kto zdoła zrealizować plany poprzedników. Prawdopodobnie człowiek ten zmieni losy ludzkości, albo wynajdzie coś interesującego, za co wszyscy będą mu wdzięczni. Albert Camus stwierdził, że „Aby istnieć, człowiek musi się buntować” i jest to właśnie jedna z największych prawd kierująca człowiekiem i jego życiem.