Zaburzenia komunikowania się i metody pomocy dzieciom z tym typem zaburzeń

Ogromny wpływ na prawidłowy rozwój osobowości dziecka ma kształcenie mówienia tj. umiejętności komunikowania się za pomocą przekazu werbalnego. Na bazie materiału językowego dziecko konkretyzuje wytwory i przebiegi swoich myśli, uczuć i pragnień. Sprawność mówienia konieczna jest do nabywania nowej wiedzy i prawidłowego funkcjonowania w najrozmaitszych sytuacjach życia codziennego. Bez kontaktu językowego z innymi ludźmi nie jest możliwe osiągnięcie przez człowieka pełni rozwoju intelektualnego i emocjonalnego. Dzieci, u których opanowanie mowy jest z powodu różnych przyczyn zaburzone, przejawiają także, w mniejszym lub większym stopniu trudności w społecznym przystosowaniu się, które to przystosowanie się jest warunkiem prawidłowego funkcjonowania jednostki.
Częstym zjawiskiem towarzyszącym upośledzeniu umysłowemu jest znacznie późniejsze pojawienie się poszczególnych stadiów rozwoju mowy.
Zaburzenia mowy to zaburzenia w porozumiewaniu się takie jak: jąkanie się, zaburzenia artykulacji, zaburzenia związane z językiem lub zaburzenia związane z głosem, które negatywnie wpływają na osiągnięcia szkolne dziecka.
Niezdolność do prawidłowej artykulacji dźwięków związanych z mową może być spowodowana przez czynniki biologiczne (np. uszkodzenie mózgu, uszkodzenie nerwów kontrolujących mięśnie używane w artykulacji mowy, poważne anomalie budowy w obrębie ust, takie jak rozszczepienie podniebienia). Innymi czynnikami mogącymi powodować zaburzenia mowy są warunki środowiskowe – przede wszystkim jakość komunikacji rodzic- dziecko, zaburzenia emocjonalne i utrata słuchu.

1. Opóźniony rozwój mowy (ORM) – jest to istotnie niższa sprawność językowa, powstała w okresie kształtowania się mowy dziecka i spowodowana wieloma czynnikami.
Dzięki ewolucji dziecko już w okresie płodowym jest przygotowane pod względem fizjologicznym do przyswajania sobie systemu językowego i odbierania pobudzeń, które warunkują prawidłowy rozwój mowy ustnej. Narządy oddychania, umożliwiające posługiwanie się głosem powstają u płodów ludzkich przed 6 miesiącem ciąży. Narząd słuchu zostaje ostatecznie wykształcony także jeszcze przed porodem.
I. Ze względu na znajomość etiologii ORM dzielimy na:
- samoistny ORM - dzieci zaczęły później mówić, a dalszy rozwój ich mowy przebiegał z pewnymi trudnościami. Do tej grupy należą przypadki opóźnienia rozwoju mowy czynnej, występujące przy prawidłowym słuchu, dobrym rozumieniu wypowiedzi oraz przy normalnym poziomie rozwoju umysłowego. Niektórzy autorzy traktują ten zespół jako przejaw dolnej granicy prawidłowego rozwoju mowy;
- niesamoistny ORM - Towarzyszy afazji, dyzartrii, jąkaniu, niedosłuchowi, upośledzeniu umysłowemu, mózgowemu porażeniu dziecięcemu, autyzmowi.
II. Ze względu na rozległość ORM dzielimy na:
- globalny (rozumienie + mówienie),
- parcjalny-dotyczy wybiórczo:
• rozumienia (stosunków przestrzenno-czasowych, relacji gramatyczno-logicznych,
wyrazów, zdań, dłuższych wypowiedzi),
• mówienia (słownictwa czynnego, struktur gramatycznych, wymowy),
• porozumiewania się (językowej sprawności sytuacyjnej, społecznej, pragmatycznej).
III. Ze względu na głębokość ORM dzielimy na:
- głęboki,
- znaczny,
- umiarkowany,
- lekki.
Opóźniony rozwój mowy jest cechą opóźnienia umysłowego. ORM jest ściśle skorelowany z głębokością opóźnienia umysłowego. W mowie dzieci z lekkim upośledzeniem umysłowym (LUU) występują objawy agramatyzmu (błędy w związku zgody i rzędu, opuszczenie lub zbyteczność elementów w zdaniu, niepoprawne określenie formy czasownika).
Wraz z wiekiem umysłowym i chronologicznym dzieci lekko upośledzone umysłowo coraz lepiej posługują się regułami syntaktycznymi i semantycznymi. Jednak postęp ten jest znacznie wolniejszy niż u normalnych rówieśników. Dzieci upośledzone niedostatecznie kontrolują przekaz werbalny pod względem poprawności, co stanowi przyczynę budowania zdań niegramatycznych, bądź bezsensownych, bądź obu naraz.
Badania wykazują, że ubogi zasób słów i słabe opanowanie struktur składniowych wcale nie jest równoznaczne z niemożnością porozumienia się. Mimo znacznych zaburzeń artykulacji, słabo opanowanej gramatyki i niewielkiego słownika dzieci opóźnione potrafią nawiązać i utrzymać dialog z innymi ludźmi – członkami rodziny i nieznajomymi.

2. Afazja – jest to zaburzenie mowy powstałe wskutek uszkodzenia okolic lewej lub prawej półkuli mózgu. Afazja polega na niemożności wyrażenia myśli słowami, niekiedy na niemożności znalezienia odpowiedniego słowa lub dźwięku albo na niemożności zrozumienia mowy.
Do najczęstszych przyczyn uszkodzenia mózgu powodujących afazję należą: udary mózgowe, urazy mózgowe, urazy czaszki, nowotwory oraz ropnie. Uszkodzenia mogą mieć charakter ogniskowy, jeśli dotyczą tylko pewnych ograniczonych części, lub rozlany, gdy obejmują bardziej rozległą przestrzeń.
Uszkodzenie mózgu może wywołać nie tylko zaburzenia mowy, ale również deficyty innych funkcji poznawczych tzn.: zaburzenia pamięci, uczuć, zaburzenia procesów myślowych, zaburzenia ruchowe w formie niedowładów i porażeń jednej połowy ciała oraz zaburzenia ruchów bardziej złożonych (apraksja), zaburzenia w analizie bodźców zewnętrznych (agnozje: wzrokowe, słuchowe i inne), zaburzenia czucia (dotyku, bólu temperatury), zaburzenia orientacji przestrzennej, orientacji we własnym ciele, zaburzenia w pisaniu i czytaniu, w operowaniu liczbami (akalkulia). Znajomość wymienionych zaburzeń jest ważna, ponieważ mogą one towarzyszyć zaburzeniom mowy.
Klasyfikacja afazji wg Heada (1926):
- afazja werbalna,
- afazja nominacyjna,
- afazja semantyczna.
Klasyfikacja afazji wg Bensona i Geschwinda (1971):
- afazja Broca – w stanie ciężkim: głębokie zaburzenia artykulacyjne w powtarzaniu, nazywaniu, mówieniu spontanicznym; w stanie lżejszym: parafazje głoskowe, obrastania, opuszczenia, w wypowiedziach dłuższych agramatyzmy, tzw. styl telegraficzny, perseweracje. W piśmie występują podobne trudności. Rozumienie mowy jest stosunkowo dobre,
- czysta głuchota słów (Wernickego) – upośledzenie rozumienia mowy słyszanej. Mówienie niegramatyczne i często niezrozumiałe brak kontroli własnej ekspresji werbalnej,
- afazja kondukcyjna (przewodzenia) – głęboko zaburzona jest czynność powtarzania, stosunkowo dobre rozumienie prostych wypowiedzi, mowa spontaniczna na ogół płynna,
- afazja nazywania,
- afazja całkowita,
- transkorowa afazja motoryczna – upośledzenie mowy spontanicznej: trudności w inicjacji i organizacji wypowiedzi dłuższej, wielozdaniowej,
- afazja transkorowa sensoryczna – mowa dość płynna, wypowiedzi mało adekwatne, niezrozumiałe, głębokie zaburzenia rozumienia mowy, duże trudności w czytaniu, agrafia;
- zespół izolowanego pola mowy – zakłócona mowa spontaniczna, zaburzenia w rozumieniu mowy, głęboka anomia, głęboko zakłócone czytanie i pisanie.

Zasady terapii:
- zasada indywidualizacji ćwiczeń (dobranie ćwiczeń do rodzaju i głębokości zaburzeń),
- zasada stopniowania trudności ( poszczególne kategorie semantyczne i gramatyczne będą stanowiły różny stopień trudności dla pacjentów z różnymi rodzajami afazji),
- dostępność informacji i czynności (możliwość wykonania danej czynności przez chorego).

Metody pomocy:
1. Terapia rysunkiem – tworzenie konkretnego dzieła tj. rysunku stanowi łatwiejszy sposób komunikacji z innymi niż werbalne porozumienie. Sam rysunek może być trwałym i pomocnym zapisem, do którego można wracać w czasie procesu terapeutycznego. Afatycy często mają trudności w porozumiewaniu się słownym, mimo prowadzonej terapii mowy, natomiast mogą narysować przedmioty, których nazwy nie są w stanie podać. Często w trakcie rysowania podają nazwę desygnatu adekwatną do rysunku. Wskazuje to na fakt, iż rysowanie może stymulować słowne porozumiewanie się.
2. Terapia intonacyjno-muzyczna - polega na intonowaniu wypowiedzi ciągłym głosem z jednoczesną możliwością obserwowania twarzy i ust terapeuty, który trzymając lewą rękę pacjenta równocześnie wystukuje rytm odpowiadający każdej sylabie. Należy wykorzystać często występujące wyrazy, wyrażenia i zdania, unikać wyrazów zbyt trudnych (np. zbitek spółgłoskowych). Każda wypowiedź powinna być podparta obrazkiem oraz napisami.
3. Łączenie obrazu i słowa – obrazek to konkret, który jest punktem wyjścia do ćwiczeń w mówieniu. Pomocny w poznawaniu poszczególnych elementów obrazka, a potem w rozumieniu jego całości jest tekst, który pozwala dziecku kojarzyć słowa z przedmiotami, czynnościami i zdarzeniami przedstawionymi na obrazku. Kojarzenie to stanowi istotę poznawania wielozmysłowego, które zapisuje się w pamięci najtrwalej.
Metoda ta zawiera 3 elementy:
1. element przedmiotowy – pokaz przedmiotu, demonstracja czynności, zorganizowanie sytuacji dydaktycznej,
2. czynnik językowy – nazywanie przedmiotów, opis czynności, określenie słownej sytuacji,
3. czynnik praktyczny – powtórzenie przez dziecko nazwy, wskazanie przedmiotu, wykonanie czynności.
Dziecko łatwiej zapamiętuje teksty charakteryzujące się prostą melodyką. Do ćwiczeń w mówieniu należy dobierać utwory wierszowane, które dziecko szybciej zapamiętuje dzięki rymom i rytmom i dłużej je przechowuje w pamięci. Są one dość łatwe pod względem językowym, a jednocześnie należy zadbać o to, by odpowiadały treściom poszczególnych obrazków. Fragmenty wiersza należy wykorzystywać przy omawianiu obrazka, kojarzeniu obrazków z wypowiedziami oraz lepszego zrozumienia i trwalszego zapamiętania słów i zwrotów. Dobrze jeśli materiały do ćwiczeń – obrazki i teksty – dotyczą najbliższego otoczenia dziecka, a podstawę do ćwiczeń językowych stanowią znane utwory poetyckie literatury dziecięcej, przeznaczone głównie dla dzieci w wieku przedszkolnym.
4. Terapia wzrokowo-gestowa – w trakcie tej terapii uczy się chorych z głębokimi postaciami afazji przedstawiania ukrytych zjawisk za pomocą gestów. Wykorzystywane są w niej przedmioty i obrazki, które chory dobiera przechodząc różne poziomy i etapy, do wyrażania określonych sytuacji za pomocą tych właśnie gestów.
5. Rozwijanie umiejętności porozumiewania się w mowie:
Podstawową zasadą programu jest uwzględnienie cech naturalnej rozmowy, czyli:
- użycie języka w odpowiednim kontekście,
- struktura bezpośredniego porozumiewania się,
- wykorzystanie wielu kanałów do przekazywania informacji.