Bizancjum

Bizantyjskie cesarstwo, cesarstwo bizantyńskie, Bizancjum, cesarstwo wschodniorzymskie, określenie używane w stosunku do wschodniej części cesarstwa rzymskiego, która po upadku części zachodniej (476) kontynuowała w średniowieczu tradycje cesarskiego Rzymu. Termin cesarstwo bizantyjskie, nawiązujący do pierwotnej nazwy stolicy cesarstwa - Byzantion (Konstantynopol), został zaproponowany w XVI w. przez H. Wolfa, sami zaś mieszkańcy określali swoje państwo jako cesarstwo rzymskie (basileia ton Rhomaion). Kres istnieniu cesarstwa bizantyjskiego położyło zdobycie Konstantynopola przez Turków (1453), trudno natomiast jednoznacznie datować jego początek. Najczęściej jako cezury graniczne przyjmuje się przeniesienie stolicy do Konstantynopola (330) lub moment ostatecznego rozpadu cesarstwa rzymskiego na część wschodnia i zachodnią (395). Cesarstwo wschodniorzymskie obejmowało w tym czasie niemal cały Półwysep Bałkański, Azję Mniejszą, Syrię i Egipt. Jednak okres IV-VI w. uznaje się właściwie za przejściowy pomiędzy antycznym cesarstwem wschodniorzymskim a średniowiecznym cesarstwem bizantyjskim, które swój ostateczny charakter osiągnęło dopiero w VII w. W miejsce Persji, odwiecznego wroga Rzymu, pojawili się wówczas Arabowie, których najazdy doprowadziły do utraty znacznych terytoriów cesarstwa, położonych w zachodniej części basenu Morza Śródziemnego, natomiast większa część Półwyspu Bałkańskiego została zasiedlona w tym czasie przez Słowian. Próby odzyskania utraconych obszarów wyznaczały kierunki polityki zagranicznej cesarstwa bizantyjskiego w następnych wiekach, aż do jego upadku. Wspomniane straty terytorialne przesunęły punkt ciężkości cesarstwa na wschód, ograniczając je w dużej mierze do Azji Mniejszej oraz południowej części Bałkanów.

Zaczął wówczas wyraźnie dominować element grecki, w VII w. oficjalnym językiem imperium stała się - w miejsce łaciny - greka, cesarze zaś przybrali tytuł basileusów. Również w ceremoniale dworskim oraz aparacie biurokratycznym wyraźnie zaznaczyły się wpływy orientalne. Podboje arabskie doprowadziły do oderwania od cesarstwa najlepiej ekonomicznie rozwiniętych obszarów, a najazdy na Anatolię w VII i VIII w. przyczyniły się do upadku tamtejszych ośrodków handlowych i kulturalnych, powodując znaczne ograniczenie rozwoju miast na terenie cesarstwa bizantyjskiego.

W VII w. zaczęto wprowadzać nowy model organizacji terytorialnej kraju (temy). Z wyjątkiem okresu dominacji łacinników (1204-1261), stolicą cesarstwa bizantyjskiego był Konstantynopol, największe miasto średniowiecznej Europy, wywierające ogromny wpływ na dzieje cesarstwa, zwłaszcza w końcowym okresie jego dziejów, gdy obszar cesarstwa niemal pokrywał się z rozmiarami miasta. Po zajęciu Egiptu i Syrii przez Arabów pozostał Konstantynopol jedynym ośrodkiem patriarchalnym w ramach cesarstwa, co dodatkowo wzmacniało jego pozycję.

Tradycyjnie dzieje cesarstwa dzieli się na okres: wczesny, środkowy i późny, różnie jednak datując każdy z nich. Za koniec okresu wczesnego przyjmuje się najczęściej śmierć Justyniana I Wielkiego (565), objęcie tronu przez Herakliusza I (610), początek panowania dynastii syryjskiej (717) lub zakończenie tzw. sporu ikonoklastycznego (843). Koniec okresu środkowego wyznacza bitwa pod Manzikert (1071) lub zdobycie Konstantynopola przez krzyżowców (1204), okresu późnego zaś - wspomniany rok 1453. Proponuje się także przyjęcie in. periodyzacji dziejów cesarstwa bizantyjskiego: okres późnorzymski, zwany również protobizantyjskim (IV-poł. VII w.), wieki ciemne (do 800-50), okres odnowy i konsolidacji (do 1000), okres okcydentalizacji i Cesarstwa Nicejskiego (do 1261) oraz okres schyłkowy, tzw. imperium problemów (do 1453).

Charakterystyczne dla wczesnych dziejów cesarstwa są wielkie spory religijne, toczące się wokół nestorianizmu, monofizytyzmu i ikonoklazmu. Znacznie większe, w porównaniu z Rzymem, zasoby finansowe pozwoliły cesarstwu bizantyjskiemu przetrwać okres wędrówki ludów, a za Justyniana I nawet odzyskać część zajętych przez barbarzyńców ziem: w Afryce (535), Hiszpanii (554) i Italii (555). Jednak już w VI w. rozpoczęły się najazdy Awarów i Słowian na Bałkany, przybierając na sile po 602 i prowadząc do slawizacji znacznej części Półwyspu. Wielkie oblężenie Konstantynopola przez Awarów, Słowian i Persów 626 zakończyło się wprawdzie porażką najeźdźców, ale osłabione cesarstwo nie było w stanie przeszkodzić zajęciu ziem na południu od Dunaju przez Asparucha i 681 musiało oficjalnie uznać istnienie na tym terenie państwa bułgarskiego. Najazdy arabskie podejmowane za panowania dynastii heraklijskiej (610-711) doprowadziły do utraty przez cesarstwo: Syrii (636), Iraku (637), Persji (651) Egiptu (642), północnej Afryki (Kartaginę zdobyto 698). Następnie 711-719 Arabowie zajęli również należącą do Bizancjum część Hiszpanii, a także dwukrotnie (674-678 i 717-718) oblegali Konstantynopol. Władza cesarstwa bizantyjskiego w Italii uległa osłabieniu, gdy 568 wkroczyli na jej tereny Longobardowie, którzy 751 ostatecznie zdobyli stolicę bizantyjskiej Italii - Rawennę. Panowanie dynastii syryjskiej (717-802) i amoryjskiej (820-867) oraz lata przejściowe to tzw. wieki ciemne, okres słabości politycznej oraz narastającego kryzysu gospodarczego i kulturalnego.

Za Konstantyna V (741-75) ikonoklazm przybrał swą skrajną formę, przejawiającą się poza niszczeniem ikon, także w obsesyjnej walce z mnichami, których mordowano, zmuszano do małżeństwa lub emigracji. Równocześnie jednak bezsprzeczne pozostają zasługi władców z dynastii syryjskiej w walce o przetrwanie cesarstwa. Leonowi III (717-41) zawdzięcza ono odparcie Arabów oblegających 717-718 stolicę, Konstantyn V zaś zdobywając 757 Melitenę zabezpieczył południowo-wschodnią granicę państwa. Skoncentrował się on jednak głównie na walce z Bułgarami, odnosząc 763 wielkie zwycięstwo pod Anchialos. Za Konstantyna VI (780-97) i Ireny (797-802) pozycja cesarstwa uległa pogorszeniu. Miarą tej słabości była koronacja cesarska Karola Wielkiego (800), którą Konstantynopol uznał ostatecznie dopiero 812. 811 car bułgarski Krum rozgromił armię bizantyjską, cesarz Nicefor I poległ w bitwie. Dopiero śmierć Kruma (814) oddaliła niebezpieczeństwo ze strony Bułgarów. 826 Arabowie zajęli Kretę, 827 - Sycylię. Mimo to w IX w. cesarstwo stopniowo odbudowało swą pozycję, wchodząc w okres szczytowego rozwoju pod rządami dynastii macedońskiej (867-1056). Zakończenie sporu ikonoklastycznego (843) ustabilizowało sytuację wewnętrzną, natomiast klęska emira Meliteny, Omara (863) przyniosła poprawę położenia militarnego cesarstwa. Za panowania Michała III (842-67) można również zaobserwować pierwsze oznaki odrodzenia kulturalnego, na które znaczący wpływ wywarł patriarcha Focjusz.