Spis treści
Charakterystyka fizyczno-geograficzna
1. Położenie i rzeźba
2. Gleby i jeziora
3. Klimat i okres wegetacji
4. Lasy
Charakterystyka społeczno-gospodarcza
1. Gospodarka
2. Przemysł
3. Rolnictwo i hodowla
4. Sieć komunikacyjna
5. Kultura
6. Ludność
7. Turystyka
Wigierski Park Narodowy
1. Cele Wigierskiego Parku Narodowego
2. Położenie
3. Ukształtowanie powierzchni
4. Klimat
5. Człowiek i przyroda w WPN
6. Wody i ich ochrona
7. Flora
8. Fauna
9. Turystyka
Charakterystyka mniejszych jezior mazurskich
1. Kisajno
2. Niegocin
3. Popówka Duża
CHARAKTERYSTYKA FIZYCZNO- GEOGRAFICZNA
1. Położenie i rzeźba
Pojezierzem Mazurskim nazwano pas pojezierzy między dolną Wisłą a wschodnią granicą. W obrębie Pojezierza Mazurskiego rozróżnia się: Pojezierze Brodnickie, Pojezierze Iławskie, Pojezierze Olsztyńskie, Pojezierze Mrągowskie, Równina Mazurska, Kraina Wielkich Jezior Mazurskich, Kraina Węgorapy, Pojezierze Ełckie, Garb Szeski. Pojezierze Mazurskie można określić jako region zbiegania i nakładania się moren czołowych trzech głównych faz ostatniego zlodowacenia tj. Bałtyckiego. Na zachód od Wzgórz Dylewskich i Doliny Pasłęki poszczególne zasięgi tego zlodowacenia rozbiegają się, a zewnętrzna jego granica odchyla się daleko na południe w okolice Płocka. Od lodowca odłączały się wyspy lodu. Lód topiąc się dał początek zagłębieniom jeziornym.
Urozmaicona, młodoglacjalna rzeźba obszaru wiąże się z lobem mazurskim ostatniego zlodowacenia, wysokość n.p.m. przekraczają 300 m. Rzeźba jest silnie pagórkowata z dużą liczbą jezior oraz zagłębień bezodpływowych.
Krajobraz jest bardzo młody, ponieważ zarysował się dopiero przed kilkunastoma tysiącami lat, a ostateczna forma wykształciła się dopiero przed 5 - 7 tysiącami lat temu, kiedy to wskutek ocieplenia klimatu znikły ostatnie zagrzebane w ziemi lody powodujące powstanie mis jeziornych, a cały teren pokryły wielkie lasy, które utrwaliły formy aż do czasów dzisiejszych.
2. Gleby i jeziora
Gleby Pojezierza Mazurskiego są średnio-urodzajne, przede wszystkim brunatne, płowe i bielicowe, występuje ponadto niewiele czarnych ziem i mad rzecznych.
Ponad 7% obszaru stanowią jeziora.
Największe skupienie wód jeziornych w Polsce występuje właśnie na Pojezierzu Mazurskim, które łącznie z pojezierzami: Suwalskim, Iławskim, Chełmińskim i Dobrzyńskim skupiają około 2700 jezior większych od 1 ha o łącznej powierzchni 1450 km2. Jest to region, na którym występują największe (Śniardwy, Mamry) i najgłębsze (Hańcza) jeziora w Polsce.
3. Klimat i okres wegetatywny
Na Pojezierzu Mazurskim czas zamarzania jezior jest około 20 dni dłuższy niż czas zamarzania rzek i 1-2 miesiące dłuższy niż na pojezierzach zachodnich. Tuż pod lodem temperatura jest zaledwie o ułamek stopnia wyższa od 0C, ale głębiej podnosi się maksymalnie do + 40C, a w jeziorze ustala się uwarstwienie termiczne odwrócone. Na wiosnę, po stopnieniu lodów, temperatura wody podnosi się aż do osiągnięcia + 40 C na całej głębokości.To pochłania wielkie ilości ciepła atmosferycznego, przez co wiosna w okolicach jezior opóźnia się.
Klimatycznie obszar Pojezierza Mazurskiego stanowi wyodrębniającą się dzielnicę, która odznacza się nieco większym kontynentalizmem niż pozostała część nizin.Wiosna jest tu późniejsza, zima najbardziej mroźna, a jesień wczesna. Dni mroźnych jest 50, dni z przymrozkami - powyżej 130, przy czym szczególnie chłodne są okolice położone na północny - wschód (Olecko-Suwałki). Opady wynoszą średnio rocznie od 500 do 600 mm, ale w ich rozmieszczeniu ujawnia się wpływ jezior i lasów, zaznaczający się w lokalnym wzroście do 650 mm. Pokrywa śnieżna zalega do 80 dni. Wreszcie trzeba podkreślić dużą ilość silnych wiatrów.Długość okresu wegetacji wynosi mniej niż 160 dni.
4. Lasy
Poza jeziorami walorem Pojezierza Mazurskiego są lasy. Średnie zalesienie jest wprawdzie zbliżone do przeciętnego w kraju (około 27 % powierzchni),ale wzrasta w rejonach najliczniej odwiedzanych (do 40%).Rozciągają się tu spośród największych kompleksów leśnych w Polsce - puszcza Piska i Augustowska. Znajdują się również Wigierski Park Narodowy oraz 6 parków krajobrazowych (Mazurski, Suwalski, Iławski, Brodnicki, Górznieńsko - Lidzbarski i Wzgórz Dylewskich). Na Pojezierzu Mazurskim w lasach i nad jeziorami zachowały się jeszcze w wielu miejscach fragmenty pierwotnej przyrody, mało poniszczonej przez działalność człowieka. Piękne partie naturalnych lasów mieszanych są tu zachowane, w skład, których wchodzą: dęby, świerki, sosny, graby, klony, olsze czarne i szare, brzozy z podszyciem leszczyny i jałowca.
CHARAKTERYSTYKA SPOŁECZNO-GOSPODARCZA
1. Gospodarka
Obszar Pojezierza Mazurskiego ma charakter rolniczo-przemysłowy, z wzrastającym udziałem usług, m.in. handlu i turystyki. W 1989 rozpoczął się proces stopniowej restrukturyzacji, modernizacji i prywatyzacji gospodarki, zwłaszcza handlu, hotelarstwa, usług transportowych i budownictwa.
2. Przemysł
Główne gałęzie przemysłu: spożywczy (mleczarski, mięsny, młynarski, rybny, piwowarski), drzewny (tartaczny, meblowy), chemiczny (gumowy), maszynowy, elektromaszynowy. Największymi ośrodkami przemysłowymi są: Olsztyn, Elbląg, Kętrzyn, Ełk, Iława, Ostróda. Przemysł, znacznie zmodernizowany i sprywatyzowany, jest słabo rozwinięty, najlepiej na zachodzie regionu. Najważniejsze zakłady przemysłowe to m.in.: ABB Zamech w Elblągu (turbiny, elementy statków), Stomil Olsztyn SA w Olsztynie, MM International w Olsztynie (meble), zakłady mięsne w Ostródzie i Ełku. Województwo zajmuje jedno z pierwszych miejsc w kraju w kraju pod względem otrzymywania drewna i połowu ryb słodkowodnych. W rejonie Olsztyna, szczytna i Bartoszyc utworzono Warmińsko - mazurską Specjalną Strefę Ekonomiczną. 48 gmin byłego województwa suwalskiego należy do Euroregionu Transgranicznego "NIEMEN".
3. Rolnictwo i hodowla
Bardzo ważną gałęzią gospodarki jest rolnictwo. Sprzyjające warunki glebowe i klimatyczne występują w zachodniej części, mało korzystne we wschodniej i południowej. Na Pojezierzu Mazurskim użytki rolne zajmują ok. 54% powierzchni (dane dla województwa Warmińsko - - Mazurskiego) a na Pojezierzu Suwalskim - 60% (dane dla woj. Podlaskiego). Spadkiem po -byłych PGR-ach jest duży odsetek odłogów oraz wysokie bezrobocie na wsi. Dominują duże gospodarstwa rolne - przeciętne zajmuje powierzchnię 16,5 ha. Uprawia się: zboża, rośliny pastewne, ziemniaki, rzepak. Duże obszary łąk sprzyjają rozwojowi hodowli bydła (mleko i mięso), hoduje się również trzodę chlewną i drób.
4. Sieć komunikacyjna
Sieć komunikacyjna jest rozwinięta stosunkowo dobrze. Największe znaczenie mają linie kolejowe: Warszawa - Gdańsk, Toruń - Olsztyn - Ełk, oraz drogi kołowe: E 77 (Warszawa - Gdańsk) i nr 16 (Grudziądz - Ełk). Głównymi węzłami komunikacyjnymi są: Olsztyn, Iława, Ełk. Pomimo gęstej sieci wodnej żegluga śródlądowa ma nieduże znaczenie, koncentrując się na Wielkich Jeziorach od Węgorzewa do Pisza oraz na szlaku z Ostródy do Elbląga. Port lotniczy o znaczeniu krajowym usytuowany jest w Szymanach koło Szczytna.
5. Kultura
Centrum naukowym i kulturalnym jest Olsztyn. Osobliwością regionu są mniejszości narodowe - białoruska, litewska i tatarska - tworzące mozaikę kulturową. Na terenach zamieszkanych przez ludność prawosławną znajduje się wiele cerkwi. Dużą wartość krajoznawczą mają miejscowości, w których żyją Polscy muzułmanie - potomkowie Tatarów osadzonych tutaj przez Jana III Sobieskiego - obecnie jest ich na tym terenie około1,5 tys.). Zachowali oni swą odrębność wyznaniową, kulturową oraz zwyczaje i obrzędy.
6. Ludność
Najrzadziej zaludniony obszar (dane dla woj. Warmińsko - Mazurskiego) w Polsce - 60 mieszk. na km 2, najgęściej (poza miastami) na zachodzie. Ludność miejska - 59,6%. Najwyższy w kraju przyrost naturalny - 3,9‰ i ujemne saldo migracji (-1,2‰). Dochody budżetów gmin, w przeliczeniu na jednego mieszkańca kształtują się od 854zł na wschodzie (woj. Podlaskie) do 1003 zł w części środkowo - zachodniej (woj. Warmińsko - Mazurskie), są niższe od średniej krajowej (1022 zł). Utrzymuje się wysoki wskaźnik bezrobocia (najwyższy w Polsce - 18,9%; średnia krajowa - 9,8%), związane głównie z upadkiem PGR. Władze komunistyczne traktowały polską ludność Mazur prawie na równi z Niemcami, co powodowało odchodzenie od polskości i emigrację do Niemiec. Mazury zostały w dużej części zasiedlone przez tzw. repatriantów z przedwojennych ziem wschodnich Polski, głównie z Wileńszczyzny.
7. Turystyka
Jest to region o wysokich przyrodniczych walorach turystycznych i rekreacyjnych (ponad 1 tys. jezior, rzeki, lasy, małe zanieczyszczenie środowiska), dobrze zagospodarowany (ok. 78 tys. miejsc noclegowych, głównie sezonowych), zwłaszcza na Pojezierzu Mazurskim, odwiedzany przez ponad 1,5 mln turystów rocznie (przy rosnącym udziale gości zagranicznych, głównie z Niemiec). Rozwój turystyki: pobytowej (Giżycko, Mikołajki, Wygryny, Węgorzewo, Ostróda); żeglarskiej, głównie na Wielkich Jeziorach Mazurskich z największą bazą w Mikołajkach; oraz kajakarskiej (Krutynia); pieszej; rowerowej (wiele szlaków); ponadto turystyki jeździeckiej (Kadyny); wędkarskiej; narciarskiej (Góra Krzyżowa w Lidzbarku Warmińskim); agroturystyki; myślistwa. Jedną z największych atrakcji turystycznych jest zabytkowy Kanał Elbląsko - Ostródzki. Często odwiedzane ze względu na zabytki są m.in.: Frombork, Nidzica, Gierłoż, Olsztynem (skansen). Ośrodek kultu religijnego w Świętej Lipce. Odbywają się liczne imprezy sportowe (regaty, zawody bojerowe) i kulturalne (przeglądy muzyczne - Piknik Country w Mrągowie, kabaretowe w Lidzbarku Warmińskim).
WIGIERSKI PARK NARODOWY
1. Cele Wigierskiego Parku Narodowego
Podstawowym celem Parku jest ochrona przyrody. Na obszarach objętych ochroną częściową prowadzone są prace zmierzające do zachowania istniejącego stanu przyrody lub wykonywane są zabiegi przywracające jej właściwy stan - np. prace pielęgnacyjno- hodowlane w drzewostanach, restytucja rodzimych gatunków zwierząt, rekultywacja siedlisk, aktywne zwalczanie różnego typu zagrożeń. W ekosystemach objętych ochroną ścisłą zapewnione natomiast zostały warunki dla przebiegu spontanicznych procesów przyrodniczych.
Czynna ochrona przyrody wykonywana przez służby Parku ma zróżnicowane formy. W lasach przekształconych przez wcześniejszą gospodarkę leśną prowadzone są, między innymi, prace związane z przebudową składu gatunkowego drzewostanów oraz zmianą ich struktury wiekowej i przestrzennej tak, aby w możliwie najkrótszym czasie doprowadzić do odtworzenia na całym obszarze Parku lasów o charakterze naturalnym.
Dla zapewnienia właściwego rozwoju i stanu sanitarnego lasów prowadzone są zabiegi ograniczające liczebność owadów żerujących na drzewach (głównie korników) poprzez usuwanie drzew opanowanych przez te owady, wywieszanie pułapek feromonowych, a także poprzez zapewnienie warunków gniazdowania owadożernym ptakom leśnym - ochronę drzew dziuplastych i wywieszanie budek lęgowych. Ważnym kierunkiem w czynnej ochronie lasów jest prowadzenie prac pielęgnacyjnych w najmłodszych drzewostanach i zapewnienie właściwych warunków dla ich wzrostu.
Choć większość działań z zakresu czynnej ochrony ekosystemów lądowych ma na celu przyspieszanie procesów sukcesji ekologicznej i zwalczanie zagrożeń, które doprowadzić mogłyby do sytuacji klęskowych, na wybranych powierzchniach prowadzone są prace pielęgnacyjne powstrzymujące proces naturalnego przekształcania się (sukcesji) siedlisk i zbiorowisk organizmów.
Dotyczy to między innymi usuwania krzewów i drzew oraz okresowego koszenia wytypowanych do czynnej ochrony niewielkiej części nie użytkowanych łąk, które są miejscem występowania chronionych gatunków roślin - w tym rzadkich gatunków storczyków. Dzięki powstrzymywaniu w tych miejscach sukcesji ekologicznej możliwe jest zachowanie wielu gatunków charakterystycznych dla różnych stadiów sukcesji ekologicznej. Prace powstrzymujące ten proces podejmowane są również w czynnej ochronie jezior i rzek Parku, obejmując zarówno zabiegi ograniczające proces eutrofizacji jak i działania z zakresu odtwarzania właściwej struktury biocenoz wodnych.
Tworzenie siedlisk zastępczych i odtwarzanie siedlisk przekształconych lub zniszczonych przez człowieka jest ważną sferą działalności Parku. W ostatnim czasie podjęte zostały działania zmierzające do ochrony owadów gniazdujących w glinianym podłożu. Do niedawna znaczącą ostoją dla tych owadów były ściany glinianych zabudowań, licznie występujących w krajobrazie Suwalszczyzny. Jednak i one coraz częściej znikają ze środowiska, a wraz z nimi dziesiątki gatunków owadów, wśród których znajdują się gatunki rzadkie i zagrożone, umieszczone na "Czerwonej liście zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce". W celu ratowania tych zwierząt Park wybudował i ustawił w terenie ponad 200 konstrukcji wykonanych z gliny, drewna i słomy. Już po kilku miesiącach wiele gatunków owadów, w tym dziko żyjące pszczoły, zaczęło budować w glinianych ścianach gniazda, co pozwala sądzić, że podjęte zabiegi ochronne są skuteczne.
Spośród 12 taksonów płazów występujących na trenie Wigierskiego Parku Narodowego jedynie traszka zwyczajna i żaby: trawna, moczarowa, jeziorkowa i wodna, nie wymagają specjalnych zabiegów ochronnych dla zapewnienia tym zwierzętom odpowiednich warunki do życia i rozrodu. Pozostałe gatunki płazów chronione są poprzez wykupy gruntów z "oczkami" wodnymi od prywatnych właścicieli w celu odtwarzania zanikających stawów, oczyszczanie ich ze śmieci oraz ustawianie znaków drogowych informujących o głównych szlakach wędrówek płazów. Za najważniejsze dla ochrony płazów Park uznał odtwarzanie niewielkich zbiorników wodnych, będących miejscem ich rozrodu. Już odtworzenie kilku pierwszych zbiorników pokazało, że jest to bardzo szybka i skuteczna metoda zapewnienia trwałości występowania kilku gatunków płazów i wielu innych zwierząt, dla których drobne zbiorniki wodne są optymalnym siedliskiem występowania.
Powstanie nowych miejsc rozrodu dla kumaka nizinnego i grzebiuszki ziemnej w Rosochatym Rogu oraz dla ropuchy zielonej i rzekotki drzewnej w Sobolewie, zaowocowało zwiększeniem liczebności populacji tych gatunków. Jest to niezwykle ważne przede wszystkim dla rzekotki, która na terenie Parku osiąga północno-wschodnią granicę swego zasięgu.
Wszystkie te działania, łącznie z wzbogacaniem lasów w letnie schrony dla nietoperzy, sprzyjają utrzymaniu wysokiej różnorodności przyrodniczej terenu Parku.
Równie ważną elementem ochrony przyrody jest prowadzona przez Park działalność edukacyjna. Ma ona niezwykle zróżnicowane formy i obejmuje, miedzy innymi, zajęcia terenowe i laboratoryjne w Ośrodku Edukacji Środowiskowej, organizację licznych konkursów i innych imprez związanych z ochroną przyrody (np. obchody "Dni Ziemi", "Sprzątanie Świata", "Dzień Parków Narodowych"), spotkania z młodzieżą lokalnych szkół, działalność wystawienniczą w sali ekspozycyjnej w budynku dyrekcji Parku, działalność wydawniczą - w tym publikowanie folderów, map, książek, przewodników i różnorodnych materiałów edukacyjnych. Uzupełnieniem bezpośredniej edukacji środowiskowej jest przygotowanie terenu Parku do zwiedzania, w tym zagospodarowanie ścieżek edukacyjnych i szlaków turystycznych.
Poza funkcją ochronną i edukacyjną Park realizuje program badań naukowych i monitoringu środowiska. Współpracując z wieloma ośrodkami naukowymi gromadzi wiedzę na temat zasobów przyrodniczych tego terenu, analizuje zachodzące w niej zmiany i ocenia zagrożenia. Szczególnie wiele danych do opracowania właściwej strategii przeciwdziałania degradacji przyrody Parku zostało zebranych w trakcie prac nad długoterminowym planem ochrony Parku na lata 2000-2020.
Pracownicy Parku, oprócz realizacji zadań ochronnych, prowadzą systematyczne obserwacje nad aktualnym stanem przyrody i środowiska WPN. Znajdujący się w Parku fragment zlewni rzeki Czarna Hańcza odgrywa ważną rolę w krajowym systemie monitoringu jako teren badań funkcjonującej tu Wigierskiej Stacji Bazowej Zintegrowanego Monitoringu Środowiska Przyrodniczego.
Realizacji statutowych zadań Parku sprzyja wymiana doświadczeń z pracownikami innych obszarów chronionych, w tym współpraca międzynarodowa. Wigierski Park Narodowy najściślej współpracuje z Dzukijskim Parkiem Narodowym na Litwie, Mritz Nationalpark w Niemczech i francuskim parkiem La Brenn, a po stronie polskiej z sąsiadującymi parkami narodowymi i krajobrazowymi województwa podlaskiego.
Niezwykle ważną sferą działania WPN jest współpraca z samorządami, w szczególności gminami i powiatami tej części Suwalszczyzny. Stałe kontakty i realizowane wspólnie przedsięwzięcia (m.in. inwestycje związane z poprawą gospodarki wodno-ściekowej i zagospodarowania turystycznego) umożliwiają realizację statutowych zadań Parku oraz przyczyniają się do utrwalania społecznej akceptacji działalności WPN.
2. Położenie
Wigierski Park Narodowy położony jest na północnym skraju Puszczy Augustowskiej, największego zwartego kompleksu leśnego na niżu Europy, który wraz z lasami na terytorium Litwy i Białorusi pokrywa obszar około 300 tysięcy hektarów. Geograficznie, Park leży w granicach Pojezierza Litewskiego i obejmuje fragmenty trzech mezoregionów: Pojezierza Zachodniosuwalskiego, Pojezierza Wschodniosuwalskiego i Równiny Augustowskiej. Prawie cały obszar Wigierskiego Parku Narodowego leży w środkowej części dorzecza rzeki Czarnej Hańczy, dopływu Niemna. Park, wraz z otuliną, rozciąga się pomiędzy 53o57' a 54o10' szerokości geograficznej północnej i 22o57' a 23o15' długości geograficznej wschodniej
Pod względem administracyjnym Park zlokalizowany jest w północnej części województwa podlaskiego, w granicach trzech powiatów: Suwałki (część gminy Suwałki), Sejny (części gmin Krasnopol i Giby) oraz Augustów (część gminy Nowinka). W województwie podlaskim, wchodzącym w skład obszaru Zielonych Płuc Polski, położone są także trzy inne parki narodowe: Białowieski, Biebrzański i Narwiański. Na początku 2000 roku w województwie podlaskim znajdowało się 30,14% powierzchni wszystkich polskich parków narodowych. Świadczy to o niezwykle bogatych zasobach przyrodniczych całego regionu.
3. Ukształtowanie powierzchni
Rzeźba terenu Parku jest zróżnicowana. Na północ od jeziora Wigry krajobraz jest pagórkowaty, z licznymi wzniesieniami i obniżeniami terenu, dużą liczbą jezior i dolin rzecznych, zaś w części południowej dominują obszary o lekko sfalowanej lub płaskiej powierzchni. Wyjaśnienia tego zjawiska szukać należy w odmiennej historii geologicznej tych dwóch obszarów.
Rzeźbę terenu tej części Suwalszczyzny ukształtował ostatecznie okres zlodowaceń, w szczególności stadiał leszczyńsko-pomorski zlodowacenia północnopolskiego, choć widoczne są także elementy rzeźby pochodzące z wcześniejszych okresów. W swoim maksymalnym zasięgu lądolód ostatniego zlodowacenia pokrywał cały obszar obecnego parku narodowego i sięgał aż do doliny Biebrzy.
W okresie tym wyżłobione zostały pod lodowcem rynny o stromych zboczach i nierównym dnie, między innymi rynny jeziora Wigry. W kolejnych fazach ustępowania (recesji) i ponownego nasuwania się (transgresji) lodowca powstawały charakterystyczne elementy ukształtowania terenu - moreny czołowe i denne, kemy, ozy, równiny sandrowe, misy jeziorne, doliny wód roztopowych i inne.
Głęboko, bo około 530-800 metrów pod utworami powierzchniowymi, leży podłoże krystaliczne zbudowane z granitognejsów, gnejsów, migmatytów, diorytów i lamprofirów. Bezpośrednio na podłożu krystalicznym leżą szczątkowo zachowane piaskowce i łupki kambru, a na nich zróżnicowane skały młodszych okresów ery paleozoicznej i mezozoicznej, głównie pochodzenia morskiego. Występują wśród nich margle, wapienie, iłowce, zlepieńce, kreda pisząca i inne skały osadowe. W trzeciorzędzie morze ostatecznie ustąpiło z terenu Suwalszczyzny, pozostawiając skały węglanowe i węglanowo- krzemionkowe o miąższości około 60-100 m (margle, opoki i gezy glaukonitowe). Dalsza historia kształtowania się rzeźby tego obszaru jest złożona i związana z kilkunastoma okresami zlodowaceń oraz ocieplenia klimatu (interglacjałów). Następowała stopniowa kumulacja osadów czwartorzędowych - glin, mułków, utworów zastoiskowych, iłów, piasków, żwirów i głazów. Osady te ulegały w różnych okresach procesom erozji i denudacji, a także przemieszczeniom warstw pod wpływem nacisku lodowców.
Jak już wspomniano, główny rys obecnej rzeźbie terenu nadało ostatnie zlodowacenie, które ustąpiło stąd ostatecznie około 12 tysięcy lat temu. W czasie dłuższego postoju czoła lodowca, w okolicy wsi Bryzgiel i dalej w kierunku wschodnim do rejonu wsi Zakąty, powstały wały i pagórki moreny czołowej. Wody wypływające z pod czoła lodowca wynosiły materiał piaszczysto-żwirowy i tworzyły najstarsze pokłady sandrowe. Po okresie ocieplenia, któremu towarzyszyło wycofywanie się lodowca, nastąpiło ponowne ochłodzenie klimatu i powtórna transgresja czoła lądolodu w kierunku południowym - tzw. subfaza wigierska. Napierający lądolód częściowo zniszczył wcześniejsze moreny czołowe i zmienił formę wzniesień, których pozostałościami są obecnie wyspy na jeziorze Wigry - Ordów, Ostrów i Krowa. Spływające z lodowca osady wodnolodowcowe, prawdopodobnie w formie jęzorów błotnych, pokryły starsze poziomy sandru warstwą o grubości około 2 m i objęły obszar o szerokości około 7 km od czoła lodowca.
W tym okresie wykształciły się m.in. płaskie równiny sandrowe w południowej części Parku, dobrze widoczne pomiędzy wsiami Krusznik i Monkinie. W następnym, młodszym etapie subfazy wigierskiej czoło lodowca na krótko zatrzymało się na linii pomiędzy strefą środkową jeziora Wigry a rejonem wsi Wysoki Most. Powstałe wówczas, w wyniku nacisku zwartych mas lodowych, wzniesienia tworzą obecnie ciąg wzgórz, zwanych sobolewsko- posejneńskimi. Na przedpolu lodowca wody roztopowe silnie rozmywały powierzchnię. Z tego okresu pochodzi wysoczyzna morenowa na południe od Mikołajewa.
W następnym okresie, znanym jako subfaza hańczańska, czoło lodowca rozdzieliło się na liczne loby i charakteryzowało się znaczną ruchliwością. Utworzone zostały wówczas ciągi spiętrzonych moren na północ od doliny Czarnej Hańczy i w rejonie Mikołajewa, tworzyły się doliny wód roztopowych po wschodniej stronie Wigier a także, w okresie późniejszym, powstały moreny czołowe w północnej części Parku - w rejonie Lipniaka i Piotrowej Dąbrowy. Martwe lody wypełniające misę Wigier powoli wytapiały się. U schyłku plejstocenu, około 14 tysięcy lat temu, rozpoczął się okres ostatecznego rozpadu i zaniku pokrywy lodowej. Ogromne bryły i płaty lodu, zwykle przysypane warstwą materiałów wodnolodowcowych, roztapiały się bardzo wolno. W miejscu występowania zagrzebanych brył lodowych pojawiały się początkowo płaskie obniżenia, w których rozwijała się roślinność torfowiskowa. Dopiero istotne ocielenie klimatu, które nastąpiło około 12 tysięcy lat temu, doprowadziło do szybkiego pogłębiania się jezior, aż do ostatecznego wytopienia się lodów. W tym okresie powstała większość jezior obecnego parku narodowego, w tym kompleks połączonych mis jeziornych tworzących Prawigry. W wyniku wytapiania się brył lodu, wypełniających Prawigry oraz rozległe tereny na wschód i zachód od jeziora, powstawały tzw. moreny martwego lodu. W otwartych szczelinach lodowych usypywane były kemy, powstawały tarasy kemowe i poziomy zastoiskowe. Prawigry, w długim procesie wypełniania się osadami dennymi, zarastania stref brzegowych i płycizn, przekształciły się stopniowo w grupę 14 jezior i jeziorek, o łącznej powierzchni około 2500 ha.
4. Klimat
Pod względem klimatycznym Park znajduje się w Regionie Mazursko-Podlaskim, obejmującym swym zasięgiem wschodnią część Pojezierza Mazurskiego oraz część Podlasia. Cały region, pomimo niewielkiej odległości od morza Bałtyckiego, pozostaje pod znacznym wpływem rozciągającego się na wschód bloku kontynentalnego Eurazji. Z tego też względu obszar ten ma najsurowsze warunki klimatyczne w całej nizinnej części kraju. Zima rozpoczyna się w trzeciej dekadzie listopada i trwa do pierwszej dekady kwietnia. Średnia miesięczna temperatura powietrza waha się w tym okresie od -6,7 do -2,7oC.
Wiosna rozpoczyna się w połowie kwietnia i trwa około dwóch miesięcy. Średnia miesięczna temperatura powietrza waha się w tym okresie od około 5,0oC w kwietniu do około 16,0oC w czerwcu. Lato rozpoczyna się w połowie czerwca i trwa do trzeciej dekady sierpnia. Średnia miesięczna temperatura powietrza atmosferycznego wynosi w tym okresie 16-18oC. Jesień trwa niespełna dwa miesiące, a średnia temperatura powietrza spada w tym czasie do około
6,0oC. Średnia roczna temperatura powietrza atmosferycznego, dla wielolecia 1971-1996, wynosiła 5,3oC. Osłonięcie terenu Parku od północy i północnego zachodu przez wyższe Wzgórza Szeskie powoduje, że powstaje tzw. cień opadowy, zmniejszający na tym terenie wielkość opadów atmosferycznych. Średnia roczna suma opadów z wielolecia 1971-1996 wynosiła 593 mm, a w poszczególnych latach wahała się od 442 do 743 mm. Najobfitsze opady notowane były w lecie - suma miesięczna około 80 mm, a najmniejsze zimą - poniżej 30 mm. W przeciętnym roku opady z okresu letniego stanowią 63% sumy opadów rocznych, a w poszczególnych latach ich udział wahał się od 46 do 81%. Znaczna część opadów atmosferycznych spada w postaci śniegu. Pierwsza pokrywa śnieżna może pojawić się na terenie Parku już w trzeciej dekadzie listopada, a zanika średnio pod koniec pierwszej dekady kwietnia. Bywa, że utrzymuje się ona nawet 130 dni.
5. Człowiek i przyroda
Wkrótce po ustąpieniu lodowca tereny obecnego parku narodowego porosła roślinność charakterystyczna dla tundry, pojawiły się typowe dla tej strefy klimatycznej zwierzęta, a za nimi przybyli nad Wigry pierwsi mieszkańcy tych ziem - łowcy reniferów. Najstarsze znaleziska z tego terenu, m.in. krzemienne narzędzia z okolic wsi Burdyniszki, Czerwony Folwark, Krzywe, Maćkowa Ruda i Piertanie, datowane są na dziesiąte tysiąclecie p.n.e. Okres przebywania na tym terenie koczowniczej ludności trudniącej się łowiectwem, rybołówstwem i zbieractwem był bardzo długi. Około 8 tysiąclecia p.n.e. teren Suwalszczyzny porastały już lasy iglaste, które stopniowo ustępowały lasom mieszanym. Obozowiska plemion mezolitycznych położone były na suchych brzegach rzek i jezior, m.in. nad jeziorem Pierty i nad Czarną Hańczą, w pobliżu ujścia tej rzeki z jeziora Wigry. Dopiero na początku 4 tysiąclecia p.n.e. ludność tego terenu nabyła umiejętności wyrobu naczyń glinianych i gładzenia narzędzi krzemiennych, a w połowie 3 tysiąclecia p.n.e. uprawy ziemi i hodowli zwierząt. W VI wieku p.n.e. na tereny północno-wschodniej Polski dotarły z dorzecza Dniepru grupy ludności bałtyjskiej - dalecy przodkowie późniejszych Prusów i Jaćwingów. Od tego czasu zaczęto na tych terenach zakładać obronne osiedla, budować osady na nawodnych rusztach i grzebać zmarłych w kurhanach. Na podstawie znalezisk z wczesnej epoki żelaza wiadomo, że w pobliżu Wigier uprawiano pszenicę, jęczmień, żyto i groch, hodowano zaś przede wszystkim krowy, owce i leśne koniki. W pierwszych wiekach naszej ery, w tzw. okresie rzymskim, na tym terenie znajdowały się prawdopodobnie tylko niewielkie osady (m.in. w Czerwonym Krzyżu, Maćkowej Rudzie i Płocicznie), podczas gdy główne centrum osadnictwa położone było na północ od Suwałk (Osinki i Szwajcaria).
We wczesnym średniowieczu (VII-XIII w.) tereny Suwalszczyzny zamieszkiwali Jaćwingowie - jedno z plemion zachodniobałtyjskich. Wojownicze plemię Jaćwingów nie wykształciło zorganizowanej państwowości, lecz charakteryzowało się występowaniem grup plemiennych. Na podstawie źródeł pisanych z otoczenia Jaćwingów wiadomo, że od X do XIII wieku funkcjonowały tu terytoria plemienne Sudowia, Dajnowa, Pollexia i Jaćwież tzw. właściwa, lokalizowana w górnym dorzeczu Czarnej Hańczy.
Plemiona jaćwieskie były uciążliwe dla sąsiadów. W okresie XIII wieku wspólnymi siłami Krzyżaków, Prusów, Litwinów i Mazowszan dokonano podboju i wybito w licznych walkach większość grup ludności jaćwieskiej. Niedobitki skryły się zapewne w trudno dostępnych terenach w rejonie jeziora Wigry. Kolonizacja tych obszarów, rozpoczęta w XVI wieku, doprowadziła do całkowitego zaniku elementu bałtyjskiego wśród na nowo kształtującej się miejscowej ludności.
Fakt, że były to obszary pogranicza powodował, że osadzani tu osocznicy (strażnicy puszcz), budnicy, smolarze, bartnicy należeli do wojowniczych, kształtujących swoje prawa osadników trudno poddających się jakiejkolwiek władzy. W XVI wieku osadnictwo dotarło do okolic Wigier poprzez nadania królewskie w okolicy dzisiejszej Rospudy i rzeki Marychy. Królowa Bona przerwała rozdawnictwo puszcz i w procesach sądowych zaczęła odzyskiwać wcześniejsze nadania
Pod koniec XVI wieku dokonano podziału puszcz na dwie - Puszczę Przełomską i Puszczę Perstuńską. Granica tych puszcz przebiegała przez terytorium obecnego Parku Narodowego. W 1639 roku odnotowano dalsze podziały ułatwiające administrowanie terenami. Funkcjonowało tu wówczas 11 ostępów - mniejszych części dawnych puszcz nazwanych leśnictwami. Leśnictwem zarządzał w imieniu króla leśniczy. W okresie tym prawie cały obszar lądowy na ziemi wigierskiej pokrywały lasy, a udział terenów, na których lasy zostały wykarczowane wynosił zaledwie kilka procent.
Duże zmiany w krajobrazie omawianego obszaru nastąpiły po sprowadzeniu nad Wigry przez Jana II Kazimierza zakonu Kamedułów, co nastąpiło na początku 1667 roku. Już w rok później zakon stał się właścicielem obu leśnictw (przełomskiego i perstuńskiego), czyli ogromnego obszaru.
W stosunkowo krótkim czasie Kameduli ściągnęli nad Wigry nowych osadników (głównie z Mazowsza i Prus Wschodnich), zagospodarowali teren półwyspu wigierskiego, wznieśli kościół i klasztor, rozpoczęli zakładanie nowych wsi i folwarków, rozwinęli i zintensyfikowali produkcję rudni i smolarni. Technologia wytapiania smoły z drzew powodowała ogromne spustoszenia w puszczach.
Po smolarniach, w miejscu wyciętych drzew, powstawały osady rolnicze. Zatargi pomiędzy kamedułami a komisarzami królewskimi zakończyły się odebraniem zakonnikom większej części puszcz i wsi, które ponownie wróciły do dóbr królewskich. Zakonnikom pozostawiono jedynie tereny wokół jeziora Wigry i nad rzeką Czarna Hańcza.
Po trzecim rozbiorze Rzeczpospolitej tereny wokół jeziora Wigry znalazły się w zaborze pruskim (Prusy Nowowschodnie). Władze pruskie w 1796 roku skonfiskowały dobra kościelne, w tym należące do kamedułów wigierskich. Z dóbr należących do królów polskich i zakonników utworzono w 1800 roku ekonomie królów pruskich. Po 1815 roku Suwalszczyzna znalazła się w granicach Królestwa Polskiego. Rozpoczęła się stopniowa kolonizacja w dobrach rządowych, a następnie zapoczątkowano oczynszowanie chłopów i komasację wsi. Ten proces objął tę część puszcz w dobrach rządowych, które były kolonizowane przed rozbiorami. Dotyczyło to również lasów pomiędzy Wigrami a Krasnopolem. Powstały wówczas nowe wsie, m.in. Rosochaty Róg
Choć w drugiej połowie XIX w rabunkowa eksploatacja lasów uległa spowolnieniu w związku ze stopniowym upadkiem produkcji smoły i węgla drzewnego, jednak proces odlesiania terenów obecnego parku narodowego postępował. W 1845 roku wycięty został las zwany Cieszkinie pod zakładaną wieś Mikołajewsk (obecnie Mikołajewo). Padły wówczas ostatnie na tym terenie cisy. Do połowy XIX wieku proces kolonizowania okolic jeziora Wigry został zakończony, a ukształtowana sieć osadnicza z niewielkimi zmianami przetrwała do dzisiaj.
Od połowy XIX wieku eksploatacja zasobów przyrodniczych nabrała charakteru planowej gospodarki. Po wytyczeniu pierwszych oddziałów leśnych, początkowo o powierzchni 100 ha, rozpoczęte zostały wielkopowierzchniowe wyręby lasu. Na powstających zrębach las był odnawiany głównie poprzez sadzenie szyszek sosny i pozostawianie pojedynczych starych drzew dla naturalnego obsiewu nasion. Od tego czasu następowało na większości obszaru obecnego Parku upraszczanie struktury gatunkowej i wiekowej drzewostanów, obniżenie ich średniego wieku oraz szybki wzrost udziału drzew iglastych, głównie sosny. Znaczące straty w zasobach leśnych tego obszaru przyniósł okres I wojny światowej.
W drugiej połowie XIX wieku ziemia wigierska została "odkryta" dla nauki. Za pierwszy, naukowy opis rejonu jeziora Wigry uznaje się zazwyczaj pracę A.
Połujańskiego "Wędrówki po Guberni Augustowskiej w celu naukowym odbyte" z roku 1859, często cytowaną przez późniejszych badaczy tego regionu. Jezioro Wigry i jego otoczenie spopularyzował w latach 1902-1904 K. Kulwieć - przyrodnik i krajoznawca rodem z Suwalszczyzny. Jednak prawdziwy rozkwit badań naukowych tego terenu nastąpił dopiero po utworzeniu nad Wigrami w 1920 roku Stacji Hydrobiologicznej.
Inicjatorem powołania tej placówki naukowej był Instytut Biologii Doświadczalnej im. M. Nenckiego przy Towarzystwie Naukowym Warszawskim. Siedzibą Stacji stał się początkowo drewniany budynek położony na terenie tartaku w Płocicznie, później zaś - od 1928 roku do wybuchu II wojny światowej - nowo wybudowany i nowocześnie urządzony obiekt w Starym Folwarku. Organizatorem i późniejszym wieloletnim kierownikiem Stacji był dr Alfred Lityński, wybitny limnolog, twórca polskiej szkoły hydrobiologii.
Alfred Lityński wsławił się badaniami zespołów zooplanktonu, ryb (w szczególności sielawy i siei) oraz ekologii ekosystemów wodnych. Badania pozostałych pracowników Stacji oraz goszczących w niej przyjezdnych naukowców pozwoliły na dokładne poznanie wielu grup roślin i zwierząt oraz właściwości fizykochemicznych jezior wigierskich. Odkryte zostały dziesiątki gatunków roślin i zwierząt nowych dla flory i fauny Polski. Opisany został nowy, nie znany wcześniej nauce, zespół psammonu - organizmów zasiedlających drobne przestrzenie pomiędzy ziarnami piasku w strefie pobrzeża jezior.
Wiele opublikowanych wówczas prac stanowi dziś niezwykle wartościowe źródła informacji dla badań o charakterze porównawczym. Badania prowadzone na Stacji udokumentowały wyjątkowe walory przyrodnicze wód wigierskich i niewątpliwie przyczyniły się do objęcia ich ochroną.
W dwudziestoleciu międzywojennym Wigry zostały "odkryte" również dla turystyki. Pierwszym ośrodkiem ruchu turystycznego stało się schronisko Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, wybudowane w 1929 roku w Starym Folwarku. Ważną rolę dla spopularyzowania Suwalszczyzny odgrywały także organizowane nad Wigrami obozy harcerskie.
Po wojnie nastąpiło przyspieszenie urbanizacji terenów dzisiejszego Parku. Wigry, zwłaszcza od końca lat sześćdziesiątych, stawały się coraz atrakcyjniejszym terenem rekreacyjnym. Przybywało domków kempingowych, pojawiły się nowe ośrodki wypoczynkowe, krajobraz parku zniekształciła w wielu miejscach zabudowa odbiegająca od lokalnych tradycji. Pojawiły się także poważniejsze problemy środowiskowe, związane głównie z rosnącym zanieczyszczeniem wód. Powołanie Wigierskiego Parku Krajobrazowego (1975), a później Wigierskiego Parku Narodowego (1989) oraz podejmowane działania ochronne istotnie osłabiły tempo dalszej degradacji walorów przyrodniczych i krajobrazowych ziemi wigierskiej.
6. Wody i ich ochrona
Wody Parku decydują o pięknie, charakterze krajobrazu i unikatowej wartości przyrodniczej tego obszaru. W granicach Parku położone są 42 stałe, naturalne zbiorniki wodne, których łączna powierzchnia wynosi ponad 28 km2. Największe, najgłębsze i najatrakcyjniejsze dla większości turystów odwiedzających Park jest jezioro Wigry - o krętej linii brzegowej, urozmaicone wyspami, zatokami, głębinami, śródjeziornymi górkami i przybrzeżnymi obszarami płycizn. Wigry wraz z przyległymi, mniejszymi jeziorami tworzą szczególny zespół ekosystemów wodnych. Zespół ten charakteryzuje się znaczną różnorodnością, wynikającą nie tylko z odmiennej powierzchni, głębokości czy ukształtowania dna poszczególnych zbiorników. Jeziora Parku różnią się między sobą także składem chemicznym i fizycznymi właściwościami wód, decydującymi o ich żyzności i produktywności (trofii).
Czynniki te wpływają z kolei na skład gatunkowy i liczebność organizmów wodnych oraz kształtują zespoły roślin i zwierząt charakterystycznych dla różnych typów troficznych wód. Występują tu, między innymi, ciekawe, bogate w gatunki zbiorowiska roślin wodnych i wodno-błotnych, zróżnicowane zespoły fauny dennej i naroślinnej, specyficzne zespoły organizmów planktonowych i ryb.
Ale wody Parku to nie tylko jeziora. W WPN występują także inne rodzaje środowisk wodnych - rzeki, strumienie, źródliska, rowy, stawy naturalne i sztuczne, zbiorniki okresowe i różnorodne siedliska wodno-błotne, w tym interesujące przyrodniczo rozlewiska w dolinach rzek. Każdy z tych typów siedlisk charakteryzuje się specyficznymi zespołami organizmów wodnych, co zdecydowanie wpływa na ogólną, wysoką różnorodność chronionej w Parku przyrody.
Jeziora wigierskie mają wodę zróżnicowaną pod względem trofii - od jezior średnio żyznych (mezotroficznych) do żyznych (eutroficznych) i wyraźnie już przeżyźnionego, silnie eutroficznego jeziora Leszczewek. Zbiorniki wodne o coraz wyższej trofii charakteryzuje zmniejszanie się przezroczystości wody, narastanie deficytu tlenowego w warstwach przydennych - aż do całkowitego ich odtlenienia, zmniejszanie się różnorodności zespołów organizmów wodnych oraz ubywanie gatunków typowych dla wód niezanieczyszczonych. Rosnącej trofii towarzyszy także pogorszenie walorów użytkowych jeziora, w tym atrakcyjności rybackiej, wędkarskiej i rekreacyjnej. Na szczęście większość jezior Parku nie została jeszcze silnie użyźniona i zachowała wysoką wartość przyrodniczą.
Do jezior o umiarkowanej, miejscami tylko wysokiej, żyzności należy największe jezioro Parku - Wigry. Jest to jezioro niezwykłe, zadziwiające różnorodnością przyrody i kryjące w sobie wiele tajemnic.
Odmienna w poszczególnych częściach Wigier konfiguracja dna w strefie przybrzeżnej oraz różna ekspozycja brzegów na falowanie powodują, iż dno pokrywają osady o zróżnicowanej strukturze - od żwirowych, poprzez piaszczyste, muliste, aż do drobnoziarnistych osadów kredy jeziornej. Zróżnicowanie warunków siedliskowych w strefie przybrzeżnej wpływa na skład i liczebność występujących tu zespołów roślinnych i zwierzęcych. Rośliny wynurzone, wśród których dominuje trzcina, rosną w pasie o zmiennej, lecz na ogół niewielkiej szerokości - od kilku do kilkunastu metrów. Jedynie na kilku odcinkach linii brzegowej trzcinowiska występują na większej powierzchni. Trzcinie towarzyszą inne rośliny wynurzone - pałki, oczerety, kłoć wiechowata, jeżogłówki i skrzypy. Strefa roślinności wynurzonej jest miejscem lęgów i wyprowadzania piskląt ptaków wodnych (czernic, głowienek, krzyżówek, łysek, perkozów i in.), miejscem żerowania i schronieniem dla narybku oraz siedliskiem występowania wielu zespołów bezkręgowców. Niektóre z bezkręgowców strefy pobrzeża zasługują na szczególną uwagę. Nalezą do nich, na przykład, zespoły wrotków zasiedlających wypełnione wodą przestrzenie pomiędzy ziarnami piasku, opisane w Wigrach po raz pierwszy już w latach dwudziestych XX wieku.
Dno strefy przybrzeżnej (litoralu) jeziora Wigry - porastają także rośliny zanurzone. Choć w wielu miejscach narażonych na silne falowanie roślinność zanurzona jest bardzo skąpa, w innych, spokojniejszych i głębszych, występują łąki podwodne. Skład gatunków jest zróżnicowany, z dominującymi w ostatnich latach rogatkiem, rdestnicami: ścieśnioną, przeszytą i lśniącą oraz włosienicznikiem. Charakterystyczne dla jezior o niższej żyzności ramienice, a także moczarka kanadyjska i mech zdrojek są obecnie mniej liczne niż przed kilkunastu laty. Częściej natomiast obserwowane są, zazwyczaj w strefie przybrzeżnej, lecz także i na głębokościach do 5-6 m, glony nitkowate. Ich okresowo liczne występowanie, zwłaszcza w północnej części jeziora, wskazuje na postępujący proces wzrostu żyzności (eutrofizacji) Wigier.
Rośliny wodne, zarówno naczyniowe jak i glony, odgrywają znaczącą rolę w funkcjonowaniu jeziora. Jednym z istotnych zjawisk jest ich udział w tzw. biologicznym odwapnianiu wody, polegający na wytrącaniu się węglanu wapnia na powierzchni roślin w czasie fotosyntezy. Zjawisko to jest widoczne "gołym okiem" w postaci białych inkrustacji wapiennych pokrywających rośliny wodne. Wytrącane z wody cząstki węglanu wapnia sedymentują z do osadów dennych, kształtując ich strukturę i właściwości chemiczne. Poprzez wiązanie fosforu w strukturze powstających inkrustacji, biologiczne odwapnianie wody może być także jednym z mechanizmów powstrzymujących efekty eutrofizacji jeziora.
Dno głębin wigierskich zasiedlają zespoły słabo dotychczas poznanej fauny bezkręgowców. Do najciekawszych zwierząt zamieszkujących ciemne i zimne wody przydenne należą niektóre skorupiaki, w tym będący reliktem polodowcowym obunóg Pallasea quadrispinosa, oraz larwy wodzieni (Chaoborus sp.) wykonujące w ciągu doby długie wędrówki - po dziennym spoczynku w osadach dennych larwy wodzieni polują w nocy na drobny zooplankton w przypowierzchniowej warstwie wody, a jeszcze przed świtem rozpoczynają ponowną wędrówkę w kierunku dna.
Wigry słyną ze swoich ryb, w szczególności z występowania w nich sielawy i siei. Na terenie Parku odnotowano do tej pory występowanie 32 gatunków ryb, przy czym skład gatunkowy ryb w poszczególnych zbiornikach wodnych jest odmienny. Na przykład ryby z rodziny Coregonidae, do których należą sielawa i sieja, występują jedynie w największych i jednocześnie najgłębszych jeziorach Parku. Inne, w tym wiele gatunków ryb karpiowatych, występują w różnorodnych wodach - jeziorach, rzekach, a nawet w niektórych śródleśnych zbiornikach wodnych, zwanych na Suwalszczyźnie sucharami.
Na terenie Parku występuje 17 niewielkich ekosystemów wodnych będących typowymi "sucharami" - zbiornikami prawie zawsze pozbawionymi dopływów i odpływów, o wodzie brunatnej, zakwaszonej, charakteryzującej się niską koncentracją wapnia oraz wysoką zawartością kwasów humusowych spływających do zbiornika z zalesionej zlewni. Na obrzeżach sucharów występuje szerszy lub węższy pierścień roślinności torfowiskowej, z tak charakterystycznymi gatunkami, jak mchy torfowce, żurawina, modrzewnica, przygiełka biała, turzyca bagienna, bagno zwyczajne, borówka bagienna czy rosiczki - okrągłolistna i długolistna. Roślinność ta tworzy niekiedy pływający, nasuwający się na powierzchnię zbiornika kożuch, tzw. pło torfowcowe, a jego oderwane fragmenty mogą tworzyć pływające wyspy.
W typowych sucharach roślinność zanurzona nie występuje, z wyjątkiem związanych z krawędzią pła "drapieżnych" pływaczy (rodzaj Utricularia); rzadko spotykane są także rośliny o liściach pływających. Bardzo specyficzny jest świat bezkręgowców wodnych, złożony głównie z organizmów tolerujących zakwaszenie. Występują tu licznie m.in. larwy ważek, pluskwiaki, larwy chrząszczy i ich postacie dorosłe, larwy niektórych grup muchówek, a także pająki wodne - topiki. Rzadko, i to tylko w zbiornikach najmniej zakwaszonych, spotyka się mięczaki, zarówno ślimaki jak i małże. Ich występowanie w sucharach ogranicza bardzo niska w tym środowisku koncentracja wapnia.
Suchary otacza zazwyczaj wysokopienny bór, osłaniający te jeziora przed wiatrem i często zacieniający ich powierzchnię. Dlatego też suchary należą do wód bardzo słabo mieszanych i silnie stratyfikowanych, tzn. obserwowane są tu bardzo duże różnice właściwości wód - na przykład ich temperatury czy koncentracji tlenu - na różnych głębokościach.
W okresie letnim różnice temperatury mogą przekraczać 4oC na 1 m głębokości, co powoduje, iż latem, nawet w stosunkowo płytkich zbiornikach tego typu, przydenne warstwy wody są bardzo zimne. Silna stratyfikacja termiczna i tlenowa oraz niewielka przezroczystość wód sucharów mają ogromne znaczenie dla rozmieszczenia organizmów planktonowych i, w niektórych zbiornikach, także ryb. Występują one prawie wyłącznie w przypowierzchniowej warstwie wody, zazwyczaj do głębokości 4 metrów.
Największą rzeką Parku jest Czarna Hańcza, wnosząca do jeziora Wigry średnio 1,4 m3 wody na sekundę i zbierająca spływy z powierzchni ponad 170 km2. Niewiele mniej wody wnosi do Wigier rzeka Piertanka, która odprowadza do Zatoki Zadworze dopływy rzek Wiatrołuży (z jej dopływem - Maniówką), Kamionki i Samlanki. Łączna powierzchnia zlewni tych rzek przekracza 176 km2. Inne cieki, w tym rzeczka Dłużanka (Bystra) odprowadzająca wodę z kompleksu jezior Długie, Muliczne i Okrągłe oraz struga łącząca jezioro Staw z Wigierkami, są bardzo krótkie i niosą niewiele wody. Z Wigier wypływa tylko Czarna Hańcza, odprowadzająca nadmiar wód do Niemna. Charakter górnego i dolnego odcinka tej rzeki jest różny. O ile powyżej Wigier, nawet w granicach Parku, Czarna Hańcza płynie szybko, miejscami przypominając rzekę podgórską, o tyle poniżej jeziora płynie ona leniwo, meandrując po szerokiej dolinie, niekiedy rozdzielając się i powtórnie łącząc swój bieg. Dolina Czarnej Hańczy, a także doliny pozostałych, większych rzek Parku, mają niezwykle wysoką wartość przyrodniczą. Decydują o niej przede wszystkim bogate, zróżnicowane florystycznie zespoły roślinne, z których wiele zachowało swój pierwotny charakter. Dlatego też fragmenty dolin Wiatrołuży, Maniówki, Czarnej Hańczy i Kamionki zostały objęte ochroną ścisłą, zapewniającą warunki dla naturalnej, pozbawionej bezpośredniej ingerencji człowieka, sukcesji ekologicznej i niezakłóconego przebiegu innych procesów przyrodniczych.
W rzekach WPN odnaleźć można różnorodne siedliska i mikrosiedliska, będące miejscem bytowania specyficznych zespołów organizmów wodnych. Na przykład wzdłuż biegu rzeki Kamionki występują zarówno odcinki przypominające górski potok, gdzie rzeka płynie wartko kamienistym korytem, jak i stagnujące przed bobrowymi tamami szerokie rozlewiska - o ledwo zauważalnym przepływie, mulistym dnie i z obfitą roślinnością wodną. Wyraźnie zróżnicowane siedliska występują także w korytach Maniówki, Wiatrołuży i Samlanki. We wszystkich tych ciekach istotną rolę w modyfikowaniu tempa przepływu i tworzeniu okresowych zastoisk odgrywają bobry. Na skutek ich działalności, w szczególności poprzez zgryzanie roślin i budowanie tam, zmienia się nie tylko struktura drzewostanów, lecz także skład roślinności zielnej, zespołów drobnych bezkręgowców, płazów, a nawet niektórych gatunków ptaków i ssaków. Przykładem mogą być zimorodki, często czatujące na drobne ryby pływające w bobrowych "zbiornikach zaporowych", jak i wydry, chętnie zasiedlające te środowiska. Kipiące życiem, dzikie i trudno dostępne obszary nadrzecznych rezerwatów należą niewątpliwie do najciekawszych przyrodniczo terenów Parku.
Zasoby i ekosystemy wodne Parku narażone są na różne formy antropopresji. Do najważniejszych zaliczyć należy przyspieszanie tempa wzrostu żyzności wód, zaśmiecanie i zanieczyszczanie środowiska wodnego, mechaniczne niszczenie roślinności i strefy brzegowej, zabudowę hydrotechniczną, kłusownictwo rybackie, płoszenie zwierząt związanych ze środowiskiem wodnym. Zadania Parku obejmują zwalczanie tych zagrożeń, podejmowanie działań mających na celu utrzymanie różnorodności występujących na terenie Parku ekosystemów i organizmów wodnych, przywracanie warunków do ich właściwego funkcjonowania, a także restytucję gatunków, które na skutek działalności człowieka wyginęły. Podejmowane działania ochronne mają także na względzie ochronę ekosystemów wodno-błotnych i przylegających do wód ekosystemów lądowych, ochronę walorów krajobrazowych Parku oraz udostępnienie wód dla turystyki, nauki i edukacji środowiskowej.
Największym zagrożeniem dla Wigier, a także dla wielu innych jezior Parku jest eutrofizacja. Głównym źródłem związków mineralnych podnoszących żyzność jeziora Wigry są ścieki komunalne z Suwałk, które po oczyszczeniu w suwalskiej oczyszczalni i wprowadzeniu do Czarnej Hańczy, docierają do Zatoki Hańczańskiej jeziora Wigry. Od roku 1996, po zakończeniu gruntownej modernizacji suwalskiej oczyszczalni i wprowadzeniu w niej trzeciego stopnia oczyszczania, jakość wód Czarnej Hańczy uległa zdecydowanej poprawie. Mimo to ładunek fosforu i azotu docierającego Czarną Hańczą do Wigier znacznie przekracza dopuszczalne wartości, które gwarantowałyby zachowanie aktualnej trofii jeziora. Dlatego też główne działania WPN w zakresie ochrony ekosystemów wodnych koncentrują się na ograniczaniu dopływu wszelkich zanieczyszczeń, zarówno mineralnych jak i organicznych, do wód Parku. We współpracy z samorządami lokalnymi przygotowana została koncepcja rozwiązania problemów gospodarki wodno-ściekowej w zlewni bezpośredniej jeziora Wigry. Zgodnie z tą koncepcją wszystkie wsie położone w sąsiedztwie Wigier i posiadające zwartą zabudowę zostaną skanalizowane, a zebrane z tego obszaru ścieki będą kierowane do oczyszczalni. Ścieki z zabudowy rozproszonej będą mogły być oczyszczane w oczyszczalniach przydomowych lub gromadzone, jak dotychczas, w zbiornikach podziemnych i okresowo dowożone do najbliższej oczyszczalni. Realizacja ochrony jeziora Wigry przed dopływem zanieczyszczeń ze źródeł lokalnych rozpoczęła się jednak znacznie wcześniej, bo jeszcze przed utworzeniem WPN.
W roku 1985 roku została wydana władze wojewódzkie decyzja o stopniowej likwidacji dużego kompleksu ośrodków wypoczynkowych (ponad tysiąc miejsc noclegowych), zlokalizowanych na brzegach Zatoki Słupiańskiej, nieposiadających żadnych urządzeń do oczyszczania ścieków. W okresie letnim dopływ ścieków z nieszczelnych szamb (węzły sanitarne, jadłodajnia, kawiarnia) przyczyniał się do występowania śnięć ryb w tym rejonie Wigier oraz do pogarszania się warunków sanitarnych. Obecnie, jakość wody w Zatoce Słupiańskiej nie budzi większego niepokoju, a przyroda powoli zabliźnia dawne rany - odrastają kępy szuwarów i roślin zanurzonych, na przybrzeżnych skarpach Zatoki regeneruje roślinność lądowa, pojawiło się więcej ptaków.
W roku 1997 została oddana do użytku, pierwsza na terenie WPN, lokalna oczyszczalnia ścieków we wsi Bryzgiel, co niewątpliwie przyczyni się w przyszłości do stopniowej poprawy jakości wód w południowej części jeziora Wigry. W tym czasie zakończono także instalowanie przydomowych oczyszczalni w leśniczówkach i innych osadach służbowych Parku. W roku 1998 podłączono budynek dyrekcji WPN w Krzywem do kolektora oczyszczalni w Suwałkach. Dalsze działania inwestycyjne, związane z ochroną wód wigierskich przed eutrofizacją, dotyczyć będą budowy kanalizacji i oczyszczalni ścieków dla wsi położonych w centralnej i wschodniej części Parku (od Leszczewka po Rosochaty Róg) oraz w rejonie wsi Płociczno i Gawrychruda.
Działania techniczne ograniczające skutki eutrofizacji oraz występowanie innych zagrożeń wspiera czynna ochrona przyrody, realizowana przez służby Parku. Do najważniejszych należy czynna ochrona zespołów ichtiofauny, restytucja wybranych gatunków ryb i raków, zwalczanie kłusownictwa oraz dostosowanie przepisów użytkowania wód do potrzeb ich ochrony.
Prowadzona od kilku lat aktywna ochrona ichtiofauny pozwala z nadzieją patrzeć na możliwość utrzymania jej różnorodności w wodach wigierskich oraz zapewnienie właściwej struktury i liczebności zespołów ryb. Na szczególną uwagę zasługuje także działalność parkowej wylęgarni ryb w Tartaku, która produkując materiał zarybieniowy dla wód WPN, przyjmuje także do wylęgu ikrę sielawy, siei i szczupaka dostarczoną przez właścicieli jezior spoza Parku. Wyprodukowany w WPN materiał zarybieniowy przyczynia się do utrzymania populacji tych gatunków w wielu jeziorach Suwalszczyzny. Jednocześnie, Park współpracuje w zakresie ochrony troci jeziorowej z Polskim Związkiem Wędkarskim, który posiada nad Wigrami, w Gawrychrudzie, swój ośrodek zarybieniowy
Wigierski Park Narodowy już od trzech lat prowadzi działania zmierzające do odtworzenia populacji raka szlachetnego (Astacus astacus) w wybranych jeziorach. Rak szlachetny jeszcze do końca ubiegłego stulecia występował licznie na terenie całego kraju. W początkach okresu powojennego na terenie Suwalszczyzny raki były pozyskiwane gospodarczo w ilościach kilkunastu ton rocznie. Na początku lat sześćdziesiątych występował jeszcze m.in. w jeziorach: Wigry, Długie Wigierskie, Muliczne, Okrągłe, Pierty, Białe Pierciańskie i Gałęziste. Pojawienie się epizoocji dżumy raczej, wywołanej przez grzyba Aphanomyces astaci oraz raka pręgowatego Orconectes limosus, przywleczonego z Ameryki Północnej, spowodowało znaczne osłabienie populacji raka szlachetnego i jego całkowite wyginięcie na początku lat osiemdziesiątych. Rezultaty dotychczas przeprowadzonych zabiegów restytucji raka szlachetnego są bardzo obiecujące i pozwalają przypuszczać, że gatunek ten na stałe powróci do wód wigierskich.
7. Flora
Ochronie wód, w tym ochronie roślinności szuwarowej, ptaków wodnych i ryb, podporządkowane są zarządzenia dyrekcji Parku dotyczące turystyki i wędkarstwa w WPN.
Flora roślin naczyniowych Wigierskiego Parku Narodowego nie została jeszcze do końca poznana, jednak opisano już na tym terenie 998 taksonów należących do ponad 100 rodzin. Flora Parku jest niezwykle interesująca, ponieważ występują tu gatunki reprezentujące różne elementy geograficzne. Najliczniejsze są gatunki środkowo-europejskie i borealne, lecz występują tu także rośliny reprezentujące element arktyczny, południowo-syberyjski, atlantycki, pontyjski i śródziemnomorski. Ciekawa jest obecność we florze Parku 18 gatunków będących reliktami późnoglacjalnymi i postglacjalnymi. Występują wśród nich m.in. brzoza niska Betula humilis, bażyna czarna Empetrum nigrum, skalnica torfowiskowa Saxifraga hirculus i turzyca strunowa Carex chordorrchiza.
Wśród roślin rosnących w Parku aż 75 taksonów objętych jest ochroną gatunkową, przy czym 61 ochroną ścisłą, a 14 częściową. Na szczególną uwagę zasługują gatunki zagrożone wyginięciem oraz gatunki rzadkie. Na liście roślin naczyniowych występujących w Wigierskim Parku Narodowym znalazły się 52 takie taksony, w tym jeden gatunek - kanianka lnowa Cuscuta epilinum - uznany za wymarły w naszym kraju.
Zdecydowaną większość zbiorowisk roślinnych Parku tworzą gatunki rodzime. We florze Parku występują jednak także gatunki obce, z których cześć może stanowić zagrożenie dla rodzimych zespołów roślinnych. Do ekspansywnych gatunków, które na terenie Parku będą stopniowo eliminowane, należą między innymi: trojeść amerykańska Asclepias syriaca, klon jesionolistny Acer negundo, czeremcha amerykańska Prunus serotina, dąb czerwony Quercus rubra, niecierpek Roylego Impatiens glandulifera, niecierpek drobnokwiatowy Impatiens parviflora, rdest ostrokończysty Reynoutria japonica.
Pod względem geobotanicznym, Wigierski Park Narodowy położony jest w Dziale Północnym Mazursko-Białoruskim, a w jego obrębie w Krainie Augustowsko-Suwalskiej okręgu Pojezierza Suwalskiego. Do cech charakterystycznych tego obszaru należy: brak na stanowiskach naturalnych dębu bezszypułkowego, jawora, buka, jodły i modrzewia, stała obecność świerka na najrozmaitszych siedliskach, występowanie wielu gatunków roślin o północnym typie rozmieszczenia oraz przewaga zbiorowisk roślinnych o charakterze borealnym i kontynentalnym
W dotychczasowych badaniach fitosocjologicznych wyróżniono i opisano na terenie Parku 112 zbiorowisk roślinnych. Pod względem zajmowanych powierzchni dominują zbiorowiska leśne i zaroślowe subborealnych borów mieszanych Serratulo-Pinetum typicum, Serratulo-Pinetum v. z Lathyrus vernus oraz subkontynentalnych grądów Tilio-Carpinetum calamagrostietosum, Tilio-Carpinetum typicum, przed zbiorowiskami olsu porzeczkowego Ribo nigri-Alnetum, łęgu jesionowo-olszowego Circaeo-Alnetum i subkontynentalnego boru świeżego Peucedano-Pinetum.
8. Fauna
Fauna Parku jest bogata i składa się z gatunków, które są charakterystyczne dla tej części Polski. Oczywiście nie oznacza to, iż skład obecnej fauny jest taki sam jak przed wiekami. W okresie historycznym, w wyniku stopniowego zmniejszania się powierzchni leśnej i gospodarczego przekształcania lasów, presji myśliwskiej i kłusowniczej oraz innych czynników związanych z działalnością człowieka, skład fauny tego obszaru, w szczególności fauny dużych ssaków, ulegał zmianie. Na podstawie danych zawartych w "Polskiej czerwonej księdze zwierząt" (1992) można przypuszczać, iż w XIII wieku wyginęły na tym obszarze tury (Bos primigenius), w XVII/XVIII wieku tarpany (Equus gmelini) i żubry (Bison bonasus), w XVIII wieku niedźwiedzie brunatne (Ursus arctos), a w XX wieku norka europejska (Mustela lutreola) i żółw błotny (Emys orbicularis). Niektóre gatunki, uprzednio liczne, bardzo zmniejszyły swoją liczebność i są obecnie spotykane w rejonie Parku sporadycznie.
Należą do nich, między innymi, ryś (Lynx lynx), wilk (Canis lupus), puchacz (Bubo bubo) i kilka innych gatunków ptaków drapieżnych, głuszec (Tetrao urogallus), bocian czarny (Ciconia nigra) i troć jeziorowa (Salmo trutta m.lacustris).
Choć w rejonie wigierskim następowało stopniowe zmniejszanie się liczby gatunków rodzimej fauny, niektóre z nich, dzięki objęciu ochroną gatunkową i rezerwatową zwiększyły swoją liczebność i nie są już uznawane za zagrożone wyginięciem. Do gatunków "ocalonych" należą w szczególności bóbr europejski (Castor fiber) i kormoran czarny (Phalacrocorax carbo).
Dotychczasowe badania przeprowadzone w granicach Wigierskiego Parku Narodowego wykazały obecność około 1700 gatunków zwierząt, w tym 289 gatunków objętych ochroną prawną.
Wśród fauny bezkręgowców występuje co najmniej 45 gatunków chronionych co stanowi ponad 40% wszystkich chronionych w Polsce gatunków bezkręgowców. Najwięcej gatunków chronionych reprezentuje świat owadów (Insecta) - 40 (głównie trzmiele Bombus, biegacze Carabus oraz niektóre
motyle i ważki), następnie mięczaków (Mollusca) - 4 gatunki (szczeżuje Anodonta cygnea i A. complanata, skójka Unio pictorum i ślimak winniczek
Helix pomatia) oraz 1 gatunek pierścienic (Annelida).
Wśród fauny zwierząt bezkręgowych występuje w WPN osiem gatunków reliktowych: skorupiak Pallasea quadrispinosa, chrząszcz - biegacz Menetriesa (Carabus menetriesi), motyl - skalnik arktyczny (Oeneis jutta) oraz błonkówki: Harpagoxenus sublevis, Myrmica sulcinodis, Camponotus herculeanus, Formica aquilonia i trzmiel tajgowy (Bombus jonellus).
Na terenie Parku stwierdzono występowanie 297 gatunków kręgowców, w tym 32 gatunki ryb, 12 gatunków płazów, 5 gatunków gadów, 202 gatunki ptaków oraz 46 gatunków ssaków. Ponad 82% fauny kręgowców Parku (244 gatunki) podlega ochronie gatunkowej. Jest to 48% wszystkich chronionych w Polsce kręgowców. Wśród gatunków objętych ochroną zdecydowanie największą grupę stanowią ptaki - 185 gatunków, a następnie ssaki - 37 gatunków. Pozostałe gatunki należą do gromady płazów, gadów i ryb. W przeciwieństwie do fauny bezkręgowców, różnorodność gatunkowa zwierząt kręgowych zbadana jest dość dokładnie i nie należy spodziewać się zbyt wielu nowych gatunków. Dotyczy to szczególnie gatunków chronionych, z których jedynie nieliczne gatunki ptaków i nietoperzy mogą powiększyć istniejącą listę.
9. Turystyka
Park jest obszarem udostępnionym dla różnorodnych form turystyki. W tym celu wyznaczone i urządzone zostały szlaki lądowe o łącznej długości 190 km dla turystyki pieszej i rowerowej oraz wyznaczone jeziora i rzeki do uprawiania turystyki wodnej. Przybywając na teren Parku należy wykupić kartę wstępu. Turystyka na szlakach turystycznych Parku może się odbywać przez cały rok od świtu do zmierzchu. Udostępnione wody WPN można zwiedzać kajakiem, łodzią wiosłową, żaglówką lub innym sprzętem pływającym bez silnika spalinowego. Akweny udostępnione do turystyki i wędkarstwa to: Wigry, Pierty, Omułówek, Mulaczysko, Czarne k.Bryzgla, Leszczewek, Postaw i rzeka Czarna Hańcza poniżej Wigier.
Turystów, co jest oczywiste, obowiązują przepisy ochrony przyrody, w tym zakaz wpływania w strefę szuwarów, niszczenia roślinności wodnej, płoszenia zwierząt, a w pewnych okresach także wpływania na wyznaczone akweny o szczególnym znaczeniu dla ptaków wodnych. Wędkowanie na tych wodach może się odbywać po wykupieniu licencji na sportowy połów ryb według zasad zbliżonych do regulaminu Polskiego Związku Wędkarskiego, lecz z pewnymi ograniczeniami. Przy każdej zakupionej licencji znajduje się regulamin połowu określający zasady obowiązujące w danym roku. Obowiązuje tu całkowity zakaz połowów suma, siei, troci jeziorowej i pstrąga potokowego, 10-cio miesięczny okres ochronny dla szczupaka, zakaz stosowania połowów "na żywca" i używania zanęt.
Wprowadzone zasady zapewniają ochronę wybranych gatunków ryb drapieżnych, ukierunkowują presję wędkarską na połowy ryb karpiowatych oraz zmniejszają zanieczyszczenie wody. Sezon turystyczny na wodach trwa od 1 czerwca do 1 listopada. Jedynie w rejonie pomiędzy wyspami Ordów, Ostrów, Krowa a lądem stałym we wsi Bryzgiel pływanie łodziami zaczyna się od 15 czerwca. Po jeziorze Wigry w okresie wolnym od lodu pływa, po wyznaczonej trasie, statek spacerowy mogący pomieścić około 25 osób.
Na potrzeby rosnącego ruchu turystycznego wyznaczone zostały i zagospodarowane trzy ścieżki edukacyjne "Las", "Suchary" i "Płazy". Przygotowywana jest następna o nazwie "Jeziora". Urządzono cztery pola namiotowe i jedną plażę (Krzywe) na gruntach administrowanych przez WPN oraz 11 pól namiotowych na gruntach innych właścicieli.
Turystyka na terenie Parku odbywa się po wyznaczonych szlakach, oraz po istniejących drogach publicznych: drodze wojewódzkiej (Suwałki-Sejny), drogach powiatowych i gęstej sieci dróg gminnych. Z penetracji wyłączone są strefy brzegowe jezior zarośnięte trzcinami, a także pas wody o szerokości 100 metrów na odcinku od ujścia rzeki Czarnej Hańczy do Wigier do półwyspu Łysocha.
CHARAKTERYSTYKA NIEKTÓRYCH, MNIEJSZYCH JEZIOR
1. Kisajno
Powierzchnia jeziora Kisajno wynosi 1896 ha (wyspy zajmują obszar 122,9 ha), ma długość - 8,5 km, szer. – 3 km. Największa głębokość to 25 m. Kisajno należy do jezior II klasy czystości. Posiada silnie rozwiniętą linię brzegową z niskimi brzegami, miejscami łagodnie wznoszącymi się, otoczonymi przeważnie łąkami i polami uprawnymi. Jezioro to zajmuje południową część jeziora Mamry. Od południa łączy się ono z jeziorem Niegocin za pomocą kanału giżyckiego i kanału niegocińskiego. W południowej części znajduje się także połączenie z jez. Popówka Wielka. Kanałem giżyckim długości 2,13 km prowadzi szlak żeglugowy z Giżycka do Węgorzewa. Kanał niegociński, łączy jez. Niegocin z jez. Kisajno poprzez jez. Tajty. Jego długość (łącznie z jez. Tajty) wynosi 4,2 km. Południową część jeziora Kisajno stanowi archipelag wysp o wspaniałych walorach turystycznych. Niestety, wszystkie wyspy są ścisłymi rezerwatami przyrody. Płynąc od południa mijamy kolejno wyspy: Duży Ostrów, Sosnowy Ostrów, Górny Ostrów i Czapla, Kiermuza Wielka i ostatnia - Dębowa Górka. Okolice wysp stwarzają wspaniały klimat i nastrój godny polecenia wszystkim żeglarzom. Po minięciu Dębowej Górki wypływamy na wielką wodę północnej części Kisajna. Po stronie zachodniej znajdują się lasy i wzgórza Fuledy, wielkiego półwyspu otoczonego jeziorami: Kisajno, Dargin, Łabap i Dobskie. Przy silnych wiatrach północnych i pn-zach warunki do żeglowania są cudowne, ale jednocześnie niebezpieczne. Przy Kisajnie należy zwrócić uwagę na kilka niebezpiecznych miejsc (są to kamienie i mielizny). Płynąc na północ przy dobrej pogodzie w kierunku północnym ponad drzewami można zauważyć prześwitujący czerwony dach zabytkowego pałacu w Sztynorcie.
2. Niegocin
Powierzchnia jeziora Niegocin wynosi 2600 ha. Długość mierzona z północy na południe wynosi 7,2 km, zaś szerokość maksymalna to 4,8 km. Największa głębokość to 39,7 m. Niegocin należy do jezior III klasy czystości. Posiada dno piaszczysto - muliste. Wokół brzegów znajduje się wiele plaż, w tym także strzeżonych. Linia brzegowa jest słabo rozwinięta, miejscami zarośnięta trzcinami. Brzegi pagórkowate z niewielkimi kompleksami leśnymi na brzegu zachodnim. Wokół jeziora położonych jest wiele ośrodków wypoczynkowych. Wymienić należy również najbardziej atrakcyjne miejscowości jak Giżycko, Wilkasy, Strzelce, Rydzewo czy Kleszczewo. Przez Niegocin prowadzi szlak wodny Giżycko-Mikołajki. Niegocin jest trzecim co do wielkości jeziorem Krainy Wielkich Jezior Mazurskich i Pojezierza Mazurskiego. We wschodniej części jeziora znajduje się wyspa Grajewska Kępa. W części południowej dwie zatoki noszące nazwy odrębnych jezior - jez. Bocznego i jez. Niałk. Na północy, jezioro Niegocin łączy się z jez. Kisajnem poprzez kanał giżycki i kanał niegociński. Na północnym brzegu znajduje się miasto Giżycko nazywane często letnią stolicą Mazur, na północno-zachodnim popularna wieś letniskowa Wilkasy. Znajdują się tam liczne wypożyczalnie jachtów, kajaków, rowerów wodnych oraz różnego rodzaju łódek. Miejscem naprawdę godnym polecenia jest także Rydzewo - nad samym Niegocinem, 8 km od Giżycka. Jezioro Niegocin posiada ogromne walory turystyczne. Właśnie tędy prowadzi szlak rejsów statków wycieczkowych. Lustro wody znajduje się na wysokości 116,2 m n.p.m.
3. Popówka Duża
Jezioro Popówka Duża leży przy południowym brzegu jez. Kisajno i jest z nim połączone kanalikiem. Wylot tego kanaliku leży w połowie drogi miedzy keją almaturu a ujściem kanału Piękna Góra. Na Popówce mieści się obecnie przystań łodzi wędkarskich należących w większości do mieszkańców Giżycka i okolic Zaplec.