Trybunał Konstytucyjny

Istota kontroli konstytucjonalności w Polsce

Kontrola konstytucyjności prawa jest logicznym następstwem obowiązku zgodności całego hierarchicznie zbudowanego systemu prawa w państwie z Ustawą zasadniczą. Bez względu na różnice ustrojów poszczególnych państw, kontrola konstytucyjności prawa realizowana może być w formie kontroli politycznej bądź w formie kontroli sądowej. Kontrola polityczna dokonywana jest na podstawie kryteriów celowościowych, bez zachowania szczególnych procedur, i zazwyczaj stanowi tylko jedną z wielu funkcji realizujących ją organów. Kontrolę sądową spełniają sądy lub organy typu sądowego na podstawie modelu postępowania jurysdykcyjnego.

Pozycja i ustrój Trybunału Konstytucjonalnego

Przepisy dotyczące Trybunału Konstytucyjnego umieszczone zostały w Rozdziale VIII Konstytucji „Sądy i Trybunały” i wyodrębnione w oddzielnym tytule „Trybunał Konstytucyjny” (art. 188-197). Przepisy dotyczące Trybunału uregulowane zostały także: w art. 79 (skarga konstytucyjna), w art. 122 (wstępna kontrola zgodności ustaw z Konstytucją na wniosek Prezydenta), w art. 131 (stwierdzenie przeszkody w sprawowaniu urzędu prezydenta), w art. 133 ust. 2 (wstępna kontrola zgodności z Konstytucją umowy międzynarodowej przed jej ratyfikowaniem), w art. 239 (nieostateczny charakter orzeczeń Trybunału w okresie przejściowym – dwóch lat oraz utrata mocy powszechnie obowiązującej wykładni ustaw).

W dniu 1. sierpnia 1997 r. Sejm uchwalił nową ustawę o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102 poz. 643). Została ona bez poprawek przyjęta przez Senat, a następnie podpisana przez Prezydenta. Ustawa weszła w życie 17 października 1997 r., z wyjątkiem przepisów umożliwiających wybór dodatkowych trzech sędziów, ponieważ skład Trybunału poszerzony został do 15 osób. To ostatnie rozwiązanie prawne zostało poddane krytyce – szczególnie przez opozycję i środowisko prawnicze. Stworzyło ono bowiem możliwość upolitycznienia składu Trybunału tuż przed wyborami do parlamentu. Należy zaznaczyć, że ustawa zrywa z dualną formą przepisów o Trybunale Konstytucyjnym (ustawa i uchwała Sejmu) i reguluje zarówno jego właściwość, ustrój, jak też tryb postępowania w jednym akcie.

Umieszczenie przepisów dotyczących Trybunału Konstytucyjnego w rozdziale „Sądy i Trybunały” zasadniczo przesądza o włączeniu go do systemu organów władzy sądowniczej. Ustawa w art.. 1 ust. 1 jednoznacznie określa pozycję Trybunału jako organu władzy sądowniczej powołanego do badania zgodności z Konstytucją aktów normatywnych i umów międzynarodowych oraz wykonywania innych zasad określonych w Konstytucji. Tak więc Trybunał Konstytucyjny jest elementem władzy sądowniczej, nie jest natomiast sądem gdyż jego działalność nie stanowi bowiem wymiaru sprawiedliwości.
Choć nie jest on powiązany z Krajową Radą Sądownictwa , to zarówno przyjęta koncepcja gwarancji jego niezależności i niezawisłości, jak również rozpatrywanie skarg konstytucyjnych oraz wydawanie orzeczeń na podstawie kryterium zgodności z prawem i w oparciu o sądowe procedury potwierdzają taką właśnie pozycję ustrojową Trybunału Konstytucyjnego.

W świetle art. 194 Konstytucji Trybunał Konstytucyjny składa się z 15 sędziów wybieranych indywidualnie przez Sejm na 9 lat spośród osób wyróżniających się wiedzą prawniczą. Konstytucja zakłada zatem zwiększenie o trzech sędziów dotychczasowego składu Trybunału, co podyktowane jest poszerzeniem jego kompetencji oraz wprowadzeniem instytucji skargi konstytucyjnej. Konstytucja ustanawia także zasadę kadencyjności, przy czym ponowny wybór do składu Trybunału jest niedopuszczalny. Ustawa zakłada w związku z tym, że kadencja sędziów trwa 9 lat, bez względu na to, kiedy ich wybór nastąpił. Wyboru sędziów – w świetle ustawy – dokonuje Sejm spośród kandydatów przedstawionych przez co najmniej 50 posłów lub Prezydium Sejmu bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ogólnej liczby posłów.

Ustawa utrzymuje dotychczasowy wymóg posiadania przez kandydata a stanowisko sędziego Trybunału Konstytucyjnego kwalifikacji wymaganych do zajmowania stanowiska sędziego Sądu Najwyższego lub Naczelnego Sądu Administracyjnego, Zasada ta jest szczególnie istotna, gwarantuje bowiem fachowość składu Trybunału w sytuacji, gdy Konstytucja posługuje się nieostrym pojęciem „osób wyróżniających się wiedzą prawniczą”.

Najistotniejszym elementem statusu każdego członka organu władzy sądowniczej jest określenie gwarancji niezawisłości. Niezawisłość sędziów Trybunału Konstytucyjnego na gruncie przepisów konstytucyjnych wyznaczają następujące gwarancje:

a) podległość sędziów wyłącznie Konstytucji (art. 195 ust. 1),
b) zapewnienie sędziom warunków pracy i wynagrodzenia odpowiadającego ich urzędowi – art.195 ust. 1 (ustawa statuuje wynagrodzenie na poziomie wicemarszałka Sejmu),
c) nieusuwalność w okresie kadencji poza ściśle określonymi w ustawie przypadkami wygaśnięcia mandatu,
d) apolityczność (zakaz przynależności do partii politycznej) oraz zakaz przynależności do związków zawodowych, a także zakaz prowadzenia innej działalności pozostającej w sprzeczności z zasadą niezawisłości (art. 195 ust. 3) oraz
e) immunitet ukształtowany analogicznie do immunitetu sędziowskiego (art. 196).

Ponadto ustawa przewiduje zagwarantowanie sędziemu Trybunału, po zakończeniu jego kadencji, powrotu na to samo lub równorzędne stanowisko z poprzednio zajmowanym oraz obowiązek złożenia ślubowania.

Zarówno Konstytucja, jak i ustawa ustanawiają dwa organy Trybunału Konstytucyjnego – Prezesa i Zgromadzenie Ogólne Sędziów. Na podstawie art. 194 ust. 2 Prezesa i Wiceprezesa Trybunału Konstytucyjnego powołuje Prezydent spośród dwóch kandydatów przedstawionych przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów na każde z obu stanowisk.

W świetle przepisów ustawy Prezes Trybunału Konstytucyjnego reprezentuje Trybunał na zewnątrz oraz wykonuje inne czynności określone w ustawie i Regulaminie Trybunału. Wiceprezes Trybunału zastępuje Prezesa w zakresie powierzonych mu obowiązków.

Zgromadzenie Ogólne tworzą wszyscy sędziowie Trybunału Konstytucyjnego. Do jego kompetencji należą wszelkie sprawy dotyczące organizacji, trybu działania oraz budżetu Trybunału.

Właściwość i zakres kontroli Trybunału Konstytucyjnego

Przepisy dotyczące właściwości Trybunału Konstytucyjnego usytuowane zostały zarówno w Rozdziale Sądy i Trybunały pod tytułem Trybunał Konstytucyjny, jak też w innych miejscach Konstytucji, jeżeli właściwość ta wiąże się bezpośrednio z ustanowionymi tam instytucjami.

1. W świetle przepisów nowej Konstytucji należy stwierdzić, że Trybunał Konstytucyjny zachował swoją podstawową funkcję, polegającą na orzekaniu o konstytucyjności i legalności aktów prawnych. Funkcję tę realizuje on w następujących formach:

Po pierwsze, Trybunał Konstytucyjny orzeka o zgodności ustaw i umów międzynarodowych z Konstytucją (art. 188 pkt 1). Treść tego przepisu jednocześnie przesądziła o objęciu umów międzynarodowych właściwością Trybunału Konstytucyjnego.

Po drugie, Trybunał Konstytucyjny orzeka o zgodności ustaw z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi, których ratyfikacja wymagała uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie. Także i w tym przypadku kontrola Trybunału stanowi konsekwencję przyjętego w Konstytucji hierarchicznego systemu źródeł prawa, zgodnie bowiem z art. 91 ust. 2 Konstytucji umowa międzynarodowa, ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie, ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z ustawą.

Po trzecie, Trybunał Konstytucyjny orzeka o zgodności przepisów prawa wydawanych przez centralne organy państwowe z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami (art. 188 pkt 3 Konstytucji). Konstytucja nie posługuje się w tym wypadku – jak to czyniły poprzednio obowiązujące przepisy – pojęciem „aktu normatywnego”, które było adekwatne do „otwartego” systemu źródeł prawa, w którym aktem normatywnym był każdy akt zawierający normy prawne, tzn. normy o generalnym i abstrakcyjnym charakterze. Jedynym odstępstwem od terminu „przepisu prawa” jest art. 193 Konstytucji, który posługuje się pojęciem „aktu normatywnego” w przypadku procedury przedstawiania przez sądy pytań prawnych do Trybunału Konstytucyjnego. Obecnie pojęcie „przepisów prawa” jest jednoznaczne. Przepisy prawa powszechnie obowiązującego zgodnie z art. 87 ust. 2 Konstytucji są bowiem zawarte oprócz Konstytucji wyłącznie w ustawach, ratyfikowanych umowach międzynarodowych i rozporządzeniach.

Po czwarte, Trybunał Konstytucyjny stwierdza, na wniosek Prezydenta, zgodność z Konstytucją ustawy przed jej podpisaniem oraz umowy międzynarodowej przed jej ratyfikacją (art. 122 ust. 2 i art. 133 ust. 2 Konstytucji). Przepis ten oznacza, że kontrola konstytucjonalności przepisów prawa dokonywana może być wyjątkowo także w formie kontroli wstępnej i wiąże się ściśle z procesem tworzenia prawa.

Kontrola konstytucjonalności prawa sprawowana przez Trybunał Konstytucyjny dokonywana jest zarówno pod względem materialnym, jak i formalnym. Kontrola materialna oznacza badanie, czy dany akt prawny nie narusza Konstytucji, ustawy lub ratyfikowanej umowy międzynarodowej przez treść norm w nim zawartych. Kontrola formalna dotyczy oceny, czy dany akt prawny został wydany przez kompetentny organ, czy nie zostały przekroczone granice delegacji oraz czy dochowany został właściwy tryb wymagany do wydania aktu.

Kontrola konstytucjonalności prawa może mieć charakter abstrakcyjny lub konkretny. Ma ona charakter abstrakcyjny wtedy, gdy określone w Konstytucji podmioty występują z wnioskiem o stwierdzenie niezgodności z Konstytucją aktów prawnych, natomiast kontrola konkretna realizowana jest w formie udzielania odpowiedzi na pytanie prawne oraz w formie skargi konstytucyjnej.

W świetle art. 193 Konstytucji każdy sąd może przedstawić Trybunałowi Konstytucyjnemu pytanie prawne co do zgodności aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi lub ustawą, jeżeli od odpowiedzi na pytanie prawne zależy rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem. Uprawnienie do inicjowania kontroli konstytucjonalności prawa uzyskały zatem tylko sądy.

Takie rozwiązanie podkreśla jednolitość wszystkich segmentów władzy sądowniczej, zasadę niezawisłości sędziowskiej, odniesioną zarówno do ustaw, jak i do Konstytucji, a przede wszystkim stwarza sądom (każdemu sądowi) sposobność do uruchomienia kontroli konstytucyjności prawa z takimi skutkami, jak kontrola abstrakcyjna realizowana w trybie wniosków uprawnionych podmiotów.

Kontroli Trybunału Konstytucyjnego nie podlegają natomiast akty prawa miejscowego, których kontrola należy do kompetencji sądów, a w szczególności do Naczelnego Sądu Administracyjnego. Doktryna jednak podważa jednoznaczność tej tezy, gdyż zgodność z Konstytucją aktów prawa miejscowego jako powszechnie obowiązujących na obszarze właściwości organów, które je wydały, może być badana w trybie pytań prawnych przedstawionych przez sądy Trybunałowi Konstytucyjnemu. Konstytucja bowiem w przypadku instytucji pytań prawnych posługuje się pojęciem „aktów normatywnych”, co potencjalnie otwiera sądowi drogę do zbadania przez Trybunał zgodności z Konstytucją aktów normatywnych prawa miejscowego.

Przedmiotem kontroli konstytucjonalności prawa nie mogą być akty konkretno - indywidualne (akty jednorazowe), a także akty, które utraciły moc obowiązującą. Konstytucja nie zawiera w swojej treści żadnych ograniczeń czasowych dotyczących obowiązywania konstytucyjnego aktu, jak to czyniły poprzednio obowiązujące przepisy.

II. Drugą zasadniczą funkcją Trybunału Konstytucyjnego jest orzekanie w sprawach skarg konstytucyjnych. Jest to nowe uprawnienie Trybunału Konstytucyjnego, którego nie posiadał on na gruncie przepisów poprzednio obowiązujących. Obecnie art. 188 pkt 5 Konstytucji orzekanie w sprawach skarg konstytucyjnych powierza Trybunałowi Konstytucyjnemu.

Instytucja skargi konstytucyjnej uregulowana została w art. 79 ust. 1, który stanowi, że każdy, czyje konstytucyjne wolności lub prawa zostały naruszone, ma prawo na zasadach określonych w ustawie wnieść skargę do Trybunału Konstytucyjnego w sprawie zgodności z Konstytucją ustawy lub innego aktu normatywnego, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o jego wolnościach lub prawach albo o jego obowiązkach określonych w Konstytucji.

Po pierwsze, Konstytucja ustanawia szeroki zakres podmiotowy skargi konstytucyjnej. Zakres ten wyznaczony jest poprzez zastosowanie w stosunku do kręgu podmiotów uprawnionych do skargi pojęcia „każdego”. W konsekwencji skarga ukształtowana została jako prawo człowieka, a nie wyłącznie obywatela. Mają zatem do niej prawo obywatele polscy, cudzoziemcy oraz bezpaństwowcy.

Ponadto, tak użyte sformułowanie oznacza możliwość korzystania ze skargi konstytucyjnej także organizacjom, stowarzyszeniom, partiom politycznym, osobom prawnym prawa cywilnego (handlowego), a nawet publicznego.

Po drugie, Konstytucja określiła szeroki zakres przedmiotowy skargi. Objęte nią zostały wszystkie prawa, wolności i obowiązki człowieka i obywatela uregulowane w Ustawie zasadniczej, z wyjątkiem dotyczącym prawa azylu (art. 56 Konstytucji). Nie są natomiast nią objęte ewentualne prawa, wolności i obowiązki ustanowione jedynie w ustawach zwykłych lub umowach międzynarodowych.

Po trzecie, w świetle Konstytucji warunkiem posłużenia się skargą konstytucyjną jest naruszenie konkretnych konstytucyjnych praw, wolności i obowiązków danej jednostki. Taka konstrukcja przepisu art. 79 ust. 1 Konstytucji przesądziła o odrzuceniu instytucji skargi powszechnej (actio popularis). Skarga ma zatem charakter konkretny, nie abstrakcyjny. Podobnie jak skarga, charakter konkretny ma instytucja pytań prawnych kierowanych przez sąd do Trybunału Konstytucyjnego w określonej sprawie indywidualnego podmiotu.

Po czwarte, w skardze konstytucyjnej podnieść można wyłącznie zarzut, że ostateczne orzeczenie sądu lub organu administracji wydane zostało na podstawie ustawy lub aktu normatywnego niezgodnego z Konstytucją.

Konstytucja zatem nie przyznaje prawa skargi konstytucyjnej w stosunku do orzeczenia naruszającego konstytucyjne prawa, wolności i obowiązki jednostki, np. poprzez wadliwie realizowaną procedurę lub błędne zastosowanie kwalifikacji prawnej. Przyznaje ona także prawo wyłącznie w sytuacji niekonstytucyjności podstawy normatywnej orzeczenia.

III. Trzecią funkcją Trybunału Konstytucyjnego jest orzekanie w sprawach zgodności z Konstytucją celów lub działalności partii politycznych – w zakresie tej właściwości Trybunał utrzymał swoje dotychczasowe uprawnienia, które uzyskał w 1989 r.

Obecna ustawa o Trybunale Konstytucyjnym zakłada, że wnioski o stwierdzenie zgodności z Konstytucją celów partii politycznych, określonych w statucie lub w programie, Trybunał rozpoznaje na zasadach i w trybie przewidzianym dla rozpoznawania wniosków o stwierdzenie zgodności aktów normatywnych z Konstytucją. Natomiast wnioski o stwierdzenie zgodności z Konstytucją działalności partii politycznych Trybunał rozpoznaje stosując odpowiednio przepisy kodeksu postępowania karnego, przy czym ciężar udowodnienia tego spoczywa na wnioskodawcy.

IV. Właściwość Trybunału Konstytucyjnego została na podstawie art. 189 rozciągnięta także na rozstrzyganie sporów kompetencyjnych pomiędzy centralnymi konstytucyjnymi organami państwa. Jest to nowa funkcja Trybunału Konstytucyjnego, której nie posiadał on na gruncie poprzednio obowiązujących przepisów ustrojowych. Ustawa o Trybunale Konstytucyjnym precyzuje pojęcie „sporu kompetencyjnego” w ten sposób, iż spór kompetencyjny pozytywny to sytuacja, gdy dwa lub więcej centralne konstytucyjne organy państwa uznały się za właściwe dla rozstrzygnięcia tej samej sprawy lub wydały w niej rozstrzygnięcie. Spór kompetencyjny negatywny natomiast to taki, gdy dwa lub więcej organy uznały się za niewłaściwe do rozstrzygnięcia danej sprawy.

V. Trybunał Konstytucyjny na podstawie art. 131 ust. 1 rozstrzyga o stwierdzeniu przeszkody w sprawowaniu urzędu prezydenta w sytuacji, gdy Prezydent nie jest w stanie powiadomić Marszałka Sejmu o przejściowej niemożności sprawowania swojego urzędu.

VI. Trybunał w ramach swojej właściwości realizuje także funkcję sygnalizacyjną. Art. 4 ust. 2 ustawy nakazuje Trybunałowi przedstawianie Sejmowi i innym właściwym organom stanowiącym prawo uwag o stwierdzonych uchybieniach i łukach w prawie, których usunięcie jest niezbędne dla zapewnienia spójności systemu prawnego Rzeczypospolitej Polskiej, co ma powodować ujawnianie niedomagań, niespójności tego systemu, itp.

Postępowanie przed Trybunałem Konstytucyjnym

Postępowanie przed każdym organem z natury rzeczy nie należy zazwyczaj do materii ustrojowych, dlatego też konstytucyjna regulacja tej problematyki sprowadza się wyłącznie do określenia podmiotów uprawnionych do występowania do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskami w sprawach objętych jego właściwością.
I tak Konstytucja w zakresie kontroli konstytucjonalności prawa utrzymuje, znany na gruncie poprzednio obowiązujących przepisów, podział podmiotów uprawnionych do występowania z wnioskami do Trybunału Konstytucyjnego na podmioty uprawnione generalne, podmioty uprawnione szczegółowe oraz podmioty uprawnione indywidualne. Podmiotami uprawnionymi generalnie, tj. bez żadnych ograniczeń, są: Prezydent, Marszałek Sejmu, Marszałek Senatu, Prezes Rady Ministrów, 50 posłów, 30 senatorów, Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego, Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego, Prokurator generalny, Prezes Najwyższej Izby Kontroli, Rzecznik Praw Obywatelskich (art. 191 art. 1 Konstytucji).
Podmioty uprawnione szczegółowo mogą występować z wnioskami do Trybunału Konstytucyjnego tylko w tych wypadkach, jeżeli akt normatywny dotyczy spraw objętych ich zakresem działania (art. 191 ust. 1 pkt 3-5, w związku z art. 192 ust. 2). Do podmiotów tych Konstytucja zalicza:

a) organy stanowiące jednostki samorządu terytorialnego,
b) ogólnokrajowe organy związków zawodowych oraz ogólnokrajowe władze organizacji pracodawców i organizacji zawodowych,
c) kościoły i inne związki wyznaniowe.

Podmiotem uprawnionym indywidualnie na podstawie art. 186 ust. 2 Konstytucji jest Krajowa Rada Sądownictwa w zakresie aktów dotyczących niezależności sądów i niezawisłości sędziów (art. 191 ust. 1 pkt 2 w związku z ust. 186 ust. 2 Konstytucji). Z wnioskami o rozstrzygnięcie sporów kompetencyjnych do Trybunału Konstytucyjnego mogą wystąpić: Marszałek Sejmu, Marszałek Senatu, Prezes Rady Ministrów, Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego, Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego i Prezes Najwyższej Izby Kontroli (art. 192 Konstytucji).

Wszystkie wnioski i pytania prawne rozpatrywane są na rozprawie, która ma charakter kontradyktoryjny. Trybunał Konstytucyjny w toku postępowania może przesłuchać biegłych, żądać od instytucji i organizacji okazania dokumentów oraz przeprowadzać dowody potrzebne do wyczerpującego wyjaśnienia sprawy. Postępowanie przed Trybunałem Konstytucyjnym jest jawne. Zasada jawności ograniczona zostaje w dwóch przypadkach – ze względu na bezpieczeństwo państwa lub tajemnicę państwową.

W postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym znajdują także zastosowanie zasady: bezpośredniości, równości oraz prawdy materialnej. Ustawodawca, normując tryb postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym, skorzystał zatem z klasycznego modelu postępowania cywilnego rozpoznawczego. Świadczy to niewątpliwie o wielkiej użyteczności procedury cywilnej, o jej uniwersalizmie i elastyczności, przy jednoczesnym zapewnieniu najwyższej gwarancji równego i aktywnego udziału uczestników oraz maksymalnej bezstronności i obiektywności zapadających rozstrzygnięć.

Ustawa przewiduje dla rozpatrywania poszczególnych spraw trzy rodzaje składów orzekających. Trybunał orzeka:
a) w pełnym składzie w sprawach: sporów kompetencyjnych pomiędzy centralnymi konstytucyjnymi organami państwa, o stwierdzenie przeszkody w sprawowaniu urzędu przez Prezydenta Rzeczypospolitej oraz powierzenia Marszałkowi Sejmu tymczasowego wykonywania obowiązków Prezydenta Rzeczpospolitej, zgodności z Konstytucją celów lub działalności partii politycznych, z wniosku Prezydenta Rzeczypospolitej o stwierdzenie zgodności ustawy z Konstytucją – przed jej podpisaniem lub umowy międzynarodowej – o szczególnej zawiłości – przed jej ratyfikacją, z inicjatywy prezesa Trybunału lub gdy z wnioskiem o rozpoznanie zwróci się skład orzekający wyznaczony do rozpoznania danej sprawy albo w sprawach, w których szczególna zawiłość wiąże się z nakładami finansowymi nie przewidzianymi w ustawie budżetowej;
b) w składzie pięciu sędziów Trybunału w sprawach: zgodności ustaw albo ratyfikowanych umów międzynarodowych z Konstytucją, zgodności ustaw z umowami międzynarodowymi, których ratyfikacja wymagała uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie;
c) w składzie trzech sędziów Trybunału w sprawach: zgodności innych aktów normatywnych z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami, zażaleń na odmowę nadania biegu wnioskom o stwierdzenie zgodności aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi lub ustawami oraz skargom konstytucyjnym.

Orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego

Zgodnie z treścią art. 190 ust. 1 Konstytucji orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego mają moc powszechnie obowiązującą i są ostateczne. Przepis ten niewątpliwie wprowadza najistotniejszą zmianę w zakresie pozycji Trybunału Konstytucyjnego, jaką ukształtowała nowa Konstytucja. Stanowi on zarówno realizację postulatów doktryny, jak też orzecznictwa i wykładni samego Trybunału.

Wraz z deklaracją ostateczności orzeczeń Konstytucja w art. 190 ust. 2 zobowiązuje do niezwłocznego ogłoszenia takiego ostatecznego orzeczenia w organie urzędowym, w którym niezgodny z Konstytucją akt był ogłoszony, lub w „Monitorze Polskim”, z drugiej strony jednak strony Ustawa zasadnicza określa pewne wyjątki od tej generalnej reguły. Po pierwsze, Trybunał Konstytucyjny może określić inny termin wejścia w życie utraty mocy obowiązującej aktu normatywnego niż termin ogłoszenia. Konstytucja ustala, że termin ten nie może być dłuższy niż 18 miesięcy w stosunku do pozostałych aktów normatywnych.

Po drugie, w przypadku stwierdzenia przez Trybunał Konstytucyjny niekonstytucyjności aktu prawnego, którego utrata mocy obowiązującej wiąże się z nakładami finansowymi nie przewidzianymi w ustawie budżetowej, Trybunał zobowiązany jest zasięgnąć opinii Rady Ministrów przed określeniem terminu utraty mocy obowiązującej (art. 190 ust. 2). Po trzecie, na podstawie art. 229 ust. 1 (Przepisy przejściowe i końcowe) Konstytucja ustanowiła, że w okresie 2 lat od dnia wejścia jej w życie orzeczenia Trybunału o niezgodności z Konstytucją ustaw uchwalonych przed dniem jej wejścia w życia nie są ostateczne i podlegają rozpatrzeniu przez Sejm, który może odrzucić orzeczenie większością 2/3 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów, przy czym nie dotyczy to orzeczeń wydanych w następstwie procedury pytań prawnych.