Człowiek i jego wartości.

Człowiek i jego świat wartości. Człowiek zawsze szukał w literaturze odpowiedzi na pytania o sens własnej egzystencji, o sposób rozumienia świata i samego siebie, o ideały, ku którym ma dążyć, o system wartości, jaki powinien wyznawać. Literatura ta oczekiwania spełniała. Już twórcom średniowiecznym obce było rozumienie literatury jako sztuki wyrażającej wyłącznie piękno. Literatura wtedy była piękna, jeśli służyła wzniosłym celom czyli kierowaniu myśli człowieka ku Bogu. Cechą charakterystyczną literatury tego okresu była programowa użyteczność. Najpopularniejszym gatunkiem literackim były żywoty świętych i utwory apokryficzne. Potrzeba spisywania żywotów świętych wynikała z ogromnego ich kultu. Każdy człowiek miał za patrona jakiegoś świętego, miała też wieś, okolica, miasto, dzielnica, państwo. Święty był – w mniemaniu ludzi średniowiecza pośrednikiem między Bogiem a człowiekiem; przy jego pomocy łatwiej było uzyskać spełnienie jakichś pragnień. Celem tej literatury było podawanie ludziom budującego przykładu do naśladowania. Miała więc ona charakter moralizatorski i dydaktyczny. Do najpopularniejszych żywotów świętych o charakterze moralizatorskim należała „Legenda o św. Aleksym”, na język polski przełożona w poł. XVw. Utwory apokryficzne zawierały opowiadania z życia Chrystusa i Najświętszej Marii Panny.
Obok literatury religijnej powstawała literatura rycerska. Wzorem do naśladowania był ideał rycerza. Prawdziwy rycerz kierował się w swoim postępowaniu przede wszystkim honorem. Z pojęcia honoru wynikała bezgraniczna wierność swemu suwerenowi; rycerz nigdy nie mógł zawieść zaufania, złamać przysięgi. Był odważny, imały się go złe moce, czary, ale zwalczał je modlitwą. Nie dbał o bogactwa, spieszył z pomocą potrzebującym, jego celem była sława. Utworem ukazującym ów ideał rycerza była „Pieśń o Rolandzie”.

Najciekawszym utworem świeckim polskiego średniowiecza jest, moim zdaniem „Rozmowa Mistrza Polikarpa ze śmiercią”. Tematyka wiersza jest charakterystyczna dla tego okresu. Głosi on zgodnie z nauką kościoła pogardę dla życia doczesnego, traktowanego jako etap do zbawienia. Szczęśliwość niebiańska przedstawia się raczej blado i mgliście, ale bardzo wyraźnie, szczegółowo i barwnie odmalowany został obraz śmierci i mąk zadawanych potępieńcom przez szatanów. Obrazy takie miały uświadamiać nieuchronność śmierci, budzić lęk. To on miał skłaniać ludzi do życia cnotliwego i przygotowywania się do zbawienia. Świat wokół człowieka średniowiecza nie był przyjazny, często budził przerażenie, poczucie zagrożenia i nietrwa-łości życia. Należało zatem gardzić światem i jego przemijającymi wartościami. Utwory akcentowały motyw marności, ukazywały uciechy, pokusy i wspaniałości życia jako zwodnicze i podległe nieubłaganej władzy śmierci. W Polsce już w końcu XV stulecia pojawiły się oznaki nowej epoki, epoki, która skupiała swoje zainteresowanie na człowieku i jego doczesnych sprawach. Kim i jakim jest człowiek, czego pragnie i ku czemu ma dążyć? W początkowej fazie odrodzenia najgłośniej zabrzmiała pochwała ludzkiej, społecznej aktywności, cnoty jako wartości samej w sobie, więc bezinteresownej, ładu światu i harmonijnego, wewnętrznego ładu jednostki i wiara w poznawcze możliwości człowieka. Sława doczesna i pośmiertna były wartością pierwszej rangi. Literatura tworzy wizerunek nowego człowieka, kreuje świat jego wartości. Prześledzić to możemy na wybranych utworach dwóch wybitnych przedstawicieli odrodzenia : Reya i Kochanowskiego. „Żywot człowieka poćciwego” Mikołaja Reya kreśli ideał szlachcica- Ziemianina. Bohater Reya ma służyć Innym, być człowiekiem poczciwym, cnotliwym. Cnota, której naucza Rey to pojęcie zawierające w sobie sumę wielu zalet, jak prawda, sprawiedliwość, umiarkowanie, roztropność, obyczajność – wszystko to, zgodnie z etyką renesansową, zapewnia niezależność, spokojną myśl, wewnętrzną równowagę, harmonię z naturą i jej prawami. Zawarty w trzech księgach „Żywota” opis ludzkiego życia poddany jest zasadom biologicznego, naturalnego początku : od dzieciństwa, poprzez młodość i dojrzałość do starości. Tak powstał portret człowieka kierującego się powszechnie uznanymi cnotamii żyjącego zgodnie z prawami cyklu biologicznego.

„Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce” – to humanistyczne hasło przy- świecało Kochanowskiemu podczas pisania fraszek. Tematem był głównie człowiek i jego życie : miłość, dom, sytuacja, sława, życie dworskie, zdrowie. Napisane w tonie żartobliwym lub refleksyjnym zawierały obraz człowieka i jego czasów. W tych utworach powstawała renesansowa wizja świata. Jest to świat ukazany od tych jego wszechstronnych cech i wartości, do których poeta – przedstawiciel swojej epoki i prądu – musi mieć określony stosunek, które ceni najwyżej i które opisując - unieśmiertelnia.

Charakterowi Kochanowskiego odpowiadał określony ideał życiowy. To człowiek, który oddaje się ulubionym zajęciom, jest życzliwy ludziom – a to daje spokój wewnętrzny i radość życia. Uczciwość jest najcenniejszą zaletą człowieka, bo pozwala zachować czyste sumienie.

Często w pieśniach Kochanowskiego pojawia się pojęcie cnoty rozumiane jako wewnętrzna uczciwość wobec siebie i innych. Uczciwe postępowanie staje się dla człowieka źródłem radości i zadowolenia z siebie.

Kochanowski nakreślił za Rejem wizerunek człowieka poczciwego, ziemianina i jego życia na wsi („Pieśń świętojańska o Sobótce”). Służba ojczyźnie, poczciwej sławie dla pożytku dobra wspólnego, przestrzeganie praw ojczystych i pięknej swobody – to wartości, które człowiek powinien cenić najwyżej (Pieśń XII i XIX). Literatura odrodzeniowa stworzyła zatem wzór tzw. „męża dobrego”, którego życie miało być pokazem mądrości, uczciwości, zalet obywatelskich i patriotycznych, piękna i umiaru.

U schyłku odrodzenia zmieniła się postawa człowieka wobec życia. Bytowaniu ziemskiemu poświęcano już mniej uwagi. Człowiek okresu następnego – baroku – zdawał sobie sprawę z tego, że jego życie na ziemi jest momentem przejściowym w stosunku do wszechświata i wieczności Ta świadomość istnienia człowieka w nietrwałym świecie podległym ruchowi czasu, a zarazem poczucie nieskończonej wieczności i konieczność samookreślenia się wobec tych opozycji ukształtowały niespokojny rytm ówczesnej literatury i sztuki, ujawniły wewnętrzne rozdarcie jednostki. Człowiek albo zgadzał się na świat piękny, ale nietrwały i korzystał z jego uroków, albo dążył do zbawienia odrzucając rozkosze tego świata. Najbardziej interesującym poetą polskiego baroku był Daniel Naborowski. Tytuły trzech jego wierszy „Marność”, „Krótkość żywota” czy „Cnota grunt wszystkiemu” zawierają w sobie główne zainteresowania poety. „Miłujmy i żartujmy, żartujmy i miłujmy, lecz pobożnie i uczciwie”. Przede wszystkim bójmy się Boga, bo życie nasze jest mgnieniem. Cnota i sława wiecznie trwa, szczera miłość nigdy nie ustanie, a świat jest taki, jaki jest i takim go trzeba po prostu przyjąć, jak przyjmuje się cechy własnej natury i własne przeznaczenie. Według Naborowskiego Bóg wcale „nie chciał mieć na świecie nic doskonałego” zatem i człowiek może ulegać błędom. Z tego przeświadczenia rodzi się poczucie równowagi, stoicki umiar i spokój, wiara w wartość cnoty i ładu życiowego osiąganego przez „stateczny umysł” człowieczy. Pora na podsumowanie rozważań o człowieku i świecie jego wartości ukazanych w literaturze od średniowiecza do baroku.

Literatura średniowieczna zachęcała do dbałości o zbawienie wieczne i nakazywała podporządkowanie spraw ludzkich Bogu, który był najwyższą wartością. Propagowała dwa wzorce osobowe : ideał świętego i rycerza. Człowiek odrodzenia miał dbać o pamięć u potomnych, korzystać z życia i dóbr ziemskich, dążyć do sławy, poznać samego siebie i prawa rządzące przyrodą. Literatura głosiła pogląd, że człowiek jest ośrodkiem i celem wszechświata. Ideałem był szlachcic – gospodarz i obywatel, człowiek prawy, żyjący w zgodzie z naturą.

W baroku następują pewne przewartościowania : świat to dręcząca zagadka, życie człowieka jest krótkie i szybko przemija, a rzeczy ziemskie – to „marność nad marnościami”. Jedyną i prawdziwą wartością jest Bóg.