"Pan Tadeusz" Adama Mickiewicza jako sąd nad Polską i sen o Polsce

„Pan Tadeusz” powstawał w Paryżu w latach 1832 – 34. Utwór ten początkowo miał być znacznie krótszy. Dwanaście ksiąg zostało ostatecznie ukończonych i wydanych w 1834 r. Krytyka literacka i czytelnicy przyjęli książkę chłodno, z dużą nieufnością. Tryumf wielkiej epopei miał nastąpić dopiero po latach.

Okres powstawania „Pana Tadeusza” to czas gwałtownych sporów, które dzieliły polską emigrację polistopadową. Utwór stał się więc dla Mickiewicza ucieczką od paryskiej rzeczywistości, próbą powrotu do lat dziecinnych, na ojczystą Litwę. Miał przyświecać wznowieniu dawnych tradycji patriotycznych, rozbudzić dawne nadzieje związane z kampanią napoleońską.

Czas akcji „Pana Tadeusza” obejmuje okres od lata 1811 r. (kilka dni) do wiosny 1812 r. (jeden dzień). Retrospekcje sięgają ostatniego ćwierćwiecza XVIII w. Tło historyczne stanowi kampania napoleońska (1812 r.), a przede wszystkim udział w niej wojsk polskich. Tą historię tworzy jednak teraźniejszość utworu, w którym znajdują się także odwołania do okresu wcześniejszego. „Koncert nad koncertami” Jankiela zawiera przegląd wydarzeń historycznych mających największy wpływ na sytuację ukazaną w „Panu Tadeuszu” (uchwalenie Konstytucji 3 maja [1791 r.], konfederacja targowicka [1792 r.], powstanie kościuszkowskie [1794 r.], powołanie Legionów Polskich we Włoszech [1797 r.] oraz pochód Wielkiej Armii Napoleona na Rosję [1812 r.]).

Najpopularniejszy utwór Adama Mickiewicza urósł do rangi epopei narodowej. Podobnie jak wielkie eposy homeryckie daje szeroki i wierny obraz życia społeczeństwa w przełomowym dla niego okresie – w tym przypadku jest to oczekiwanie na wkroczenie wojsk Napoleona i związane z nim nadzieje.

Mickiewicz, w swym poemacie podjął się oceny polskiego społeczeństwa w dobie napoleońskiej. W „panu Tadeuszu” dominującą cechą szlachty jest patriotyzm i przywiązanie do tradycji. Bohaterów eposu wieszcz oskarżył jednak o dumę pychę (Stolnik, Jacek Soplica) i wynikające z nich warcholstwo, skłonność do anarchii (brak autorytetu władzy, rozpędzanie sejmików), lekceważenia praw i obowiązków obywatela (bezkarność Jacka Soplicy po zabiciu Stolnika), a także o stawianie dobra osobistego powyżej dobra ogółu, ojczyzny. Jednak pomimo rozwarstwienia (bogaty Podkomorzy, średnio zamożni Solicowie zubożały rezydent Wojski, Gerwazy, Protazy oraz służba z rodowodem szlacheckim i szlachta zaściankowa z Maciejem Dobrzyńskim na czele), pomimo skłonności do swarów i kłótni (spór Asesora z Rejentem, i przytoczona historia Domeyki i Doweyki, gdzie żadna z upartych stron nie chce ustąpić) postacie Mickiewicza są patriotami, dla których ogromną rolę w życiu pełnią tradycje. Szlachta niesłychanie z utworu jest niesłychanie przywiązana do swych herbów, narodowych strojów i tradycji rodzinnych, skąd wzięła się zaciekła nienawiść do Moskali przenoszona z pokolenia na pokolenie. Pozytywne, kultywowane przez szlachtę przyzwyczajenie to staropolska gościnność znana do dziś na całym świecie. Uczty odgrywały w opisywanym okresie bardzo ważną rolę, co dostrzegamy, czytając, że każdy podczas uczty zajmuje wyznaczone „z wieku i urzędu” miejsce, wszyscy są dla siebie niesłychanie grzeczni i uprzejmi. Zgodnie z dawnymi obyczajami odbywają się polowania, grzybobrania, spotkania towarzyskie i coś na kształt dawnych sejmików szlacheckich. Jednak szlacheckie tradycje nie zawsze były chwalebne. Główne wady szlachty „pielęgnowane” od pokoleń to pieniactwo, skłonność do procesów, swarów i burd, upór oraz tradycyjne pojmowanie honoru szlacheckiego.

Kulminacyjnym punktem tradycji awanturniczych, lecz także i patriotycznych jest zajazd na Soplicowo, gdzie patriotyzm zostaje potwierdzony czynem. W obliczu wspólnego niebezpieczeństwa szlachta staje się solidarna, zapomina o dawnych urazach. Gdy w trakcie zajazdu pojawia się trzecia siła – batalion rosyjski – przeciwko niemu zgodnie występują ci, którzy walczyli ze sobą nawzajem – Soplicowie, Horeszkowie i Dobrzyńscy. Tak oto dotychczasowi awanturnicy i pieniacze, ci, którzy podczas zajazdu rozlali krew drobiu i bydła, wstępują do armii Napoleona.

W ten właśnie sposób Mickiewicz wystawił ocenę polskiemu charakterowi narodowemu: podkreślił silne przywiązanie do kraju, gotowość do ponoszenia ofiar w służbie ojczyzny, solidarność zbiorową w obliczu zagrożenia wolności oraz dobroć, łagodzącą częste porywy temperamentu.

Kończąc „Pana Tadeusza” Epilogiem, poeta podsumował treść całego utworu. Oskarżył siebie i innych emigrantów o ucieczkę, podkreślił skłócenie emigracji prowadzące do powstania atmosfery niezrozumienia i kłamstw. Próbował oderwać się od rzeczywistości w sferę marzeń i wspomnień.

Trzeba jednak wiedzieć, że „Pan Tadeusz” to nie tylko sąd nad Polską szlachecką, lecz także sen o wspaniałej, idealnej krainie. Czesław Miłosz napisał kiedyś o utworze Mickiewicza, ze jest poematem metafizycznym mówiącym o równowadze, porządku świata, w którym Soplicowo jest „ogrodem Pana Boga”. W istocie wieszcz wyidealizował przeszłość narodową. Soplicowo to szlachecki raj, w którym życie toczy się zgodnie z naturą przyjazną człowiekowi i opisywaną z wielką miłością i uwielbieniem i wszystko jest piękniejsze niż w każdym innym zakątku świata: lasy, kwiaty, pola, łąki, zwierzęta. W raju tym panuje ład, którego utrzymaniu sprzyja szlachecka etykieta, a każdy ma tu swoje miejsce, które wyznaczają mu jego godność, urząd, wiek i płeć. Wszyscy stanowią zwartą całość – społeczność, są połączeni głębokimi więzami międzyludzkimi, mają wspólne upodobania, wyobrażenia o świecie i jego porządku.

Pisząc „Pana Tadeusza”, Mickiewicz odszedł od formuł „ojczyzna jest tam, gdzie źle”. Przedstawił ojczyznę szczęśliwą, którą jakby ominęły kolejne klęski spadające na naród. Wydaje się wręcz, że historia ma minimalny wpływ na Soplicowo. Ukazując urodę ziemi ojczystej, poeta przelewa na papier wspomnienia, krajobrazy zapamiętane z dzieciństwa, piękną i barwną tradycję. Niestety jest to świat, który ma niewiele wspólnego z prawdziwym życiem szlachty na Litwie. Ginie, odchodzi w zapomnienie. Pozostanie tylko mit „kraju dzieciństwa”, jak pisał sam Mickiewicz, kraju świętego i czystego niczym pierwsza miłość.

W miarę rozwoju akcji ludzie uszlachetniają się, ich zalety biorą górę nad wadami, które opisywane są z humorem są mało szkodliwe. Na koniec tak, jak w każdej bajce, dobro wygrywa ze złem. Polska „zmartwychwstanie”.

„Pan Tadeusz” powstał w chwili, gdy Polacy stawali się we Francji uciążliwymi emigrantami, byli pogrążeni w wewnętrznych sporach, a sytuacja polityczna Europy nie sprzyjała marzeniom o odzyskaniu wolności. Właśnie wtedy Mickiewicz wydał utwór mówiący o sile zgodnej wspólnoty, harmonii życia, ojczyźnie oczekującej na powrót „synów w rozproszeniu”. Przypomniał wyidealizowaną polską realność, narodowe, tradycyjne wartości, dał pewien wzorzec polskości. Obawiam się jednak, że niewielu z nas śni dziś w ten sposób o Polsce.