Problemy człowieka baroku na przykładzie utworów Mikołaja Sępa–Szarzyńskiego.

Mikołaj Sęp–Szarzyński (ok. 1550 – 1581) - poeta, prekursor liryki barokowej. Studiował w Wittenberdze i Lipsku, najprawdopodobniej odwiedził Szwajcarię i Włochy ze Stanisławem Starzechowskim. Po powrocie do kraju stał się gorliwym katolikiem. Spora część jago krążącego w rękopisach dorobku pisarskiego zaginęła. Część tej spuścizny 20 lat po śmierci Mikołaja wydał drukiem jego brat, Jakub, w formie tomu Rytmy abo wiersze polskie (1601). Na tom składa się 6 sonetów, 6 przeróbek psalmów, 9 pieśni i szereg wierszy polskich i łacińskich.

W kontekście Rytmów Sęp przedstawia się przede wszystkim jako poeta religijny, homo meditans, podejmujący problematykę miejsca człowieka w świecie, jego relacji z Bogiem, rozdarcia wewnętrznego (pomiędzy duchem i ciałem), oczekiwania łaski. Niebagatelne znaczenie ma styl Sępowej liryki, rządzący się prawami właściwymi epoce baroku, a więc jakby antycypujący nowe kanony. Mamy tu więc paradoksy, inwersję, koncepty oparte na antytezie, grze brzmieniowo-znaczeniowej, paronomazji itp. Polski barok rozwinął się jednak nieco inaczej, stąd twórczość Sępa poszła na jakiś czas w zapomnienie, a odkryta została na nowo w XIX w.

Mikołaj Sęp – Szarzyński żył na pograniczu renesansu i baroku. O ile renesans dawał odpowiedzi na pytania, o tyle barok je zadaje. Zaczęto odchodzić od wiedzy pewnej w kierunku „wiedzy niepewności”.

Każdy tekst w tomiku Sępa jest małym traktatem lirycznym lub religijnym, stanowi o metafizyce chrześcijaństwa (metafizyka = ontologia – filozofia bytu, filozofia rzeczywistości, problematyka stosunku materii do ducha, a stąd zjawisk fizycznych do psychicznych).

Problemy człowieka baroku

• Uchwycenie relacji między Bogiem a człowiekiem. Chodzi konkretnie o to jak taka wielkość, jak Bóg, może żądać od takiej małości, jak człowiek, pokory i oddania. Sonet II:
I od takiego (Boże nieskończony,
W sobie chwalebnie i w sobie szczęśliwie
Sam przez się żyjąc) żądasz jakmiarz chciwie
Być miłowany i chcesz być chwalony.

• Zachwianie wiary, wynikające z obalenia teorii geocentrycznej i pojawienia się teorii heliocentrycznej (1543 – Mikołaj Kopernik, De revolutionibus orbium caelestium). Człowiek baroku dowiedział się, że jego pozycja w świecie nie jest centralna, lecz marginalna. W umysł ludzki zaczyna się tym samym wkradać niepewność, zwątpienie i niewiedza. Sonet II (nawiązanie do Księgi Hioba):
Z wstydem poczęty człowiek, urodzony
Z boleścią, krótko tu na świecie żywie,
I to odmiennie, nędznie, bojaźliwie,
Ginie, od słońca jak cień opuszczony.

• Problem przemijania. Motyw marnościowy (wanitatywny) jest częstm motywem twórczości Sępa. O krótkości i niepewności na świecie żywota człowieczego(Sonet I):
Ehej, jak gwałtem obrotne obłoki
I Tytan prętki lotne czasy pędzą.

Pierwsza strofa jest dynamiczna, aby ukazać szybkość przemijającego czasu. „Niestałe dobra”, pojawiające się w strofie ostatniej, są obrazem marności ziemskiego życia:
Niestałe dobra. O stokroć szczęśliwy,
Który tych cieniów w czas zna kształt prawdziwy.

O nietrwałej miłości rzeczy świata tego (Sonet V) – miłość do rzeczy tego świata nie jest trwała, trwała jest tylko miłość do „rzeczy” nie z tego świata, miłość do Boga. Bóg jest ostatecznym celem miłości doskonałej. Dopóki człowiek nie widzi Boga, dopóty przywiązuje wagę do wartości ziemskich, jest nienasycony:
Gdy Ciebie, wiecznej i prawej piękności
Samej nie widzi, celu swej miłości.
Rzeczy z tego świata:
(...) i mienić, i muszą się psować.

• Ból egzystencjalny, życie ziemskie jako walka. O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem (Sonet IV):
Cóż będę czynił w tak straszliwym boju,
Wątły, niebaczny, rozdwojony w sobie?
Jedyną nadzieją jest Bóg:
Królu powszechny, prawdziwy pokoju,
Zbawienia mego jest nadzieja w Tobie!
Ty mnie przy sobie postaw, a przespiecznie
Będę wojował i wygram statecznie!

• Ustrzeganie się przed złem i pokusami. Sonet V:
Komu tak będzie dostatkiem smakować
Złoto, sceptr, sława, rozkosz i stworzone
Piękne oblicze, by tym nasycone
I mógł mieć serce, i trwóg się warować?

• Reformacja. Kościół chrześcijański rozpadł się, a wierzący musieli zdecydować, do którego z nowopowstałych Kościołów należeć. Epitafium Rzymowi:
Dziś w Rzymie zwyciężonym Rzym niezwyciężony
(To jest ciało w swym cieniu) leży pogrzebiony.
Wszystko się w nim zmieniło (...)