Hagiografia (żywoty świętych)
Legendy o życiu świętych i męczenników oraz o ich czynach i cudach należą do najważniejszych gatunków piśmiennictwa średniowiecznego.
Autorzy utworów hagiograficznych – najczęściej anonimowi – pisali swoje utwory, by wierni mogli naśladować tych, którzy całym swoim życiem świadczyli o miłości bliźniego i miłości do Boga. Bohaterowie tych dzieł mieli być i niejednokrotnie byli wzorami do naśladowania dla wyznawców religii katolickiej. Autorzy żywotów czerpali ze źródeł historycznych oraz z podań, baśni i legend. Pierwsze żywoty świętych pojawiły się już u progu chrześcijaństwa, ale apogeum popularności osiągnęły w epoce średniowiecznej.
W literaturze wykształciły się dwa wzorce osobowe świętych:
• święty asceta, który rezygnuje z majątku i, żyjąc w biedzie, znosi wszelkie upokorzenia i męki w imię miłości do Boga;
• święty bojownik, który z niewiernymi walczy w obronie wiary katolickiej; wzorzec ten stał się szczególnie popularny, kiedy organizowano wyprawy krzyżowe i stawano w obronie Europy przed Islamem.
Różna była wartość literacka utworów – wiele z nich przetrwało do dziś w literaturze, inne nie wytrzymały próby czasu. Żywoty świętych pisane były zarówno wierszem, jak i prozą. Jedne występowały jako utwory samodzielne, inne układane były w cykle (np. Złota legenda Jakuba de Voragine).
W Polsce żywoty świętych były początkowo pisane po łacinie. Jedną z pierwszych prób hagiograficznych w języku polskim był XIV-wieczny żywot św. Błażeja.
Budowa hagiografii
• Prolog – przyczyny opisywania żywotów świętych. Narrator musi się niejako wytłumaczyć przed świętymi i przeprosić za swoją nieudolność względem boskiego ideału. Błaga Boga o pomoc w pisaniu o świętych Pańskich.
• Opis narodzin świętego.
• Cudowne dzieciństwo.
• Młodość świętego – objawienie się świętości.
• Małżeństwo, czas związany ze ślubem czystości.
• Opuszczenie domu rodzinnego przez ascetę – święci rodzili się przeważnie w bogatych domach, co było poniekąd symptomem ich szczególnej łaski, musieli też mieć co porzucać, aby ich ofiara była znacząca.
• Cuda czynione przez świętych za życia.
• Prześladowanie, umartwienie ciała.
• Ewentualne otrzymanie stygmatów (śladów męki Pańskiej).
• Męczeńska śmierć świętego, często zaakcentowana pojawieniem się Boga.
• Cuda czynione po śmierci.
Przykłady literackie
• Vita Antonii (IV w.) – najstarsze dzieło hagiograficzne
• Żywoty świętych Pańskich i nowego Zakonu (1579) Piotra Skargi – najstarsza polska hagiografia
• Złota legenda Jakuba de Voragine zawierająca wyidealizowane biografie osób uznanych za święte przez Kościół katolicki.
• Rozmyślania przesmyckie (Rozmyślania o żywocie Pana Jezusa) (XVI w.) – najobszerniejszy polskie tekst oparty na opowieściach apokryficznych, opowieść o życiu Świętej Rodziny, ukazująca Matkę Boską i Jej Syna w ciepły, pogodny sposób, w celu przybliżenia ich postaci „maluczkim”. Dzieło to zawiera również słowa zachwytu nad urodą zarówno Matki, jak i Syna.
• Legenda o św. Aleksym (spisana w 1454) – wierszowana opowieść o młodzieńcu z bogatego rzymskiego rodu, który postanawia opuścić rodzinne gniazdo i żyć w nędzy, wiodąc żywot żebraczy. Wszystko, co ma, rozdaje ubogim, tuła się po świecie, w końcu po latach trafia na schody rodzinnego domu. Nierozpoznany, poniżany, opluwany, umiera w nędzy. Dopiero znaki, pojawiające się po jego śmierci, uświadamiają zgromadzonych i utwierdzają ich w przekonaniu, że mają przed sobą ciało zmarłego świętego.
• Żywot św. Stanisława Wincentego z Kielc
• Żywot św. Stanisława i bł. Kingi Jana Długosza
• Święty Szymon Słupnik Stanisława Grochowiaka
• Śmierć inteligenta Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego.
